Opracowanie lektury pt. "Pan Tadeusz"

OBJAŚNIENIA POETY
[W tytule utworu:]
OSTATNI ZAJAZD NA LITWIE
Za czasów Rzeczypospolitej Polskiej egzekwowanie wyroków sądowych było bardzo trudne, w kraju, gdzie władza wykonawcza nie miała prawie żadnej policji pod swymi rozkazami, a obywatele możni trzymali nadworne pułki, niektórzy nawet, jak książęta Radziwiłłowie, kilkunastotysięczne wojska. Żałujący więc, uzyskawszy dekret, musiał po egzekucją udawać się do stanu rycerskiego, to jest do szlachty, przy której była także władza wykonawcza. Zbrojni krewni, przyjaciele i powiernicy ciągnęli z dekretem w ręku i w towarzystwie woźnego zdobywali, często nie bez rozlewu krwi, dobra przysądzone żałującemu, które woźny legalnie tradował lub w posesję oddawał. Taka egzekucja zbrojna dekretu nazywała się zajazdem. - W dawnych czasach, póki szanowano prawa, najmożniejsi panowie nie śmieli się opierać wyrokom, rzadko zdarzały się zbrojne napaści, a gwałt prawie nigdy nie uszedł bezkarnie. Wiadomy z dziejów smutny koniec księcia Wasila Sanguszki i Stadnickiego zwanego Diabłem. - Zepsucie publicznych obyczajów Rzeczypospolitej namnożyło zajazdów, które ciągle mieszały spokojność Litwy.
I w. 5-6:
Panno Święta, co Jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie.
Wszyscy w Polszcze wiedzą o obrazie cudownym N.P. na Jasnej Górze w Częstochowie. W Litwie słyną cudami obrazy N.P. Ostrobramskiej w Wilnie, Zamkowej w Nowogródku, tudzież Żyrowickiej i Boruńskiej.
w. 148-9
... ale nie myśl wcale,
Aby w domu Sędziego służono niedbale.
Rząd rosyjski nigdy w krajach zdobytych nie obala od razu praw i instytucji cywilnych, ale je powoli ukazami podkopuje i roztacza. W Małorosji na przykład utrzymano aż do ostatnich czasów Statut Litewski, ukazami odmieniony. Litwie zostawiono całe dawne urządzenie sądów cywilnych i kryminalnych. Obierani więc są po dawnemu sędziowie ziemscy i grodzcy w powiatach, i sędziowie główni w guberniach. Ale że apelacja idzie do Petersburga, do mnogich różnego stopnia instancji, przy sądach więc miejscowych ledwie pozostał cień dawnej powagi tradycyjnej.
w. 150
...nim się Pan Wojski ubierze.
Wojski (tribunus) bywał niegdyś z urzędu opiekunem żon i dzieci szlachty w czasie pospolitego ruszenia. Od dawnego czasu urząd ten, bez obowiązków, stał się tytularnym. W Litwie jest zwyczajem, iż osobom poważnym nadaje się przez grzeczność jakikolwiek tytuł dawny, który używaniem uprawnia się. Mianują na przykład sąsiedzi przyjaciela swego Oboźnym, Stolnikiem lub Podczaszym, zrazu w rozmowie tylko i w korespondencji, a następnie nawet w aktach urzędowych. Rząd rosyjski zabraniał podobnych tytułów i pragnąłby je śmiesznością okryć, a wprowadzić na ich miejsce tytułowanie podług rang swojej hierarchii, do której Litwini dotąd wielki wstręt mają.
w.178:
Podkomorzy już zjechał z żoną i z córkami
Podkomorzy, niegdyś urzędnik znakomity i poważny, Princeps Nobilitatis, za rządu rosyjskiego stał się tylko tytularnym. Sądził jeszcze niekiedy sprawy graniczne, ale na koniec i tę część jurysdykcji utracił. Tera zastępuje czasem marszałka i mianuje komorników, czyli mierniczych powiatowych.
w. 248:
Wojski z woźnym Protazym ze świecami w sieni...
Woźny albo jenerał, wybrany uchwałą trybunalską lub sądową, ze szlachty osiadłej, roznosił pozwy, ogłaszał intromisje, robił wizje, przywoływał aktoraty etc. Pospolicie drobna szlachta urząd ten sprawowała.
w. 439
Biegali wszyscy za nim jakby za rarogiem.
Raróg, ptak z gatunku jastrzębia. Wiadomo, że za jastrzębiami drobneptastwo, szczególnie jaskółki, tłumnie upędzają się. Stąd przysłowie: latać jak za rarogiem.
w. 525
Że Bonapart czarował..
Mnóstwo krąży powieści między prostym ludem rosyjskim o czarach Bonapartego i Suwarowa.
w. 576
Asesora z Rejentem wzmogła się uparta...
Asesorowie składają policją ziemską powiatu. Wedle ukazów czasem bywają obierani przez obywateli, czasem naznaczani od rządu; ci ostatni zowią się koronni. Sędziowie apelacyjni zowią się także asesorami, ale tu nie o nich mowa.
Rejenci aktowi zarządzają kancelarią, dekretowi piszą wyroki, wszyscy zaś mianowani z ręki pisarzów sądowych.
w. 790
Co by rzekł wojewoda Niesiołowski stary
Józef hrabia Niesiołowski, ostatni wojewoda nowogrodzki, był prezesem rządu rewolucyjnego w czasie powstania Jasińskiego.
w. 796
Białopiotrowiczowi samemu odmówił.
Jerzy Białopiotrowicz, ostatni Pisarz W. Ks. Litewskiego, czynnie należał do powstania Litwy pod Jasińskim. Sądził więźniów stanu w Wilnie. Mąż dla cnót i patriotyzmu bardzo szanowany w Litwie.
w. 850:
Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity.
W Słucku sławna była fabryka złotogłowu i pasów litych na całą Polskę; udoskonalona staraniem Tyzenhauza.
w. 872
Była to trybunalska wokanda...
Wokanda, wąska, podługowata książeczka, na której spisywano nazwiska stron procesujących wedle porządku aktoratów. Każdy adwokat i woźny musiał mieć takową wokandę.
w. 923:
Rzucił w oczy Francuzów sto krwawych sztandarów
Jenerał Kniaziewicz, wysłany przez armię włoską, złożył Dyrektoriatowi zdobyte chorągwie.
w. 924
Jak Jabłonowski zabiegł, aż kędy pieprz rośnie.
Książę Jabłonowski, dowodzący Legią Naddunajską, umarł w Saint Domingo, i cała prawie Legia tam zginęła. W emigracji jest kilku weteranów pozostałych z owej nieszczęsnej wyprawy, między innymi jenerał Małachowski.
II w. 228
I w organ i w rozliczne instrumenty grała.
W dawnych zamkach stawiano na chorach organ.
w. 282
I czarną mu polewkę do stołu podano.
Czarna polewka, podana u stołu paniczowi starającemu się o rękę panny, oznaczała rekuzę.
w. 501
Lub z wicin bierze ziarna w najlepszym gatunku.
Wiciny są to wielkie statki na Niemnie, którymi Litwini prowadzą handel z Prusami, spławiając zboża i biorąc w zamian za nie towary kolonialne.
w. 825
Książę Dominik, kiedym z nim razem polował.
Ks. Dominik Radziwiłł, wielki miłośnik polowania - emigrował do Księstwa Warszawskiego i wystawił własnym kosztem pułk jazdy, którym dowodził. Umarł we Francji. Na nim zgasła linia męska książąt na Ołyce i Nieświeżu, największych panów w Polszcze i zapewne w Europie.
w. 826-7
...z jenerałem Mejenem.
Mejen odznaczył się w wojnie narodowej za Kościuszki. Dotąd pokazują pod Wilnem okopy Mejenowskie.
III w. 264-5
Panienki za wysmukłym gonią borowikiem,
Którego pieśń nazywa grzybów pułkownikiem.
Znajoma w Litwie pieśń gminna o grzybach wychodzących na wojnę pod wodzą borowika. W tej pieśni opisane są własności grzybów jadalnych.
w. 620:
Nasz malarz Orłowski...
Znany malarz rodzajowy; na kilka lat przed śmiercią malować zaczął peizaże. Umarł niedawno w Petersburgu.
w. 750-1
Dwie pjawki...
Pies zowie się Sprawnikiem, a suka Strapczyną.
Rodzaj psów angielskich, małych i silnych, zwanych pijawkami, służy do łowów na wielkiego zwierza, szczególniej niedźwiedzia.
Sprawnik, czyli kapitan sprawnik, naczelnik policji ziemskiej.- Strapczy, rodzaj prokurora rządowego. Urzędnicy ci, mając często sposobność nadużywania władzy, w wielkim są obrzydzeniu u obywateli.
IV w. 9:
Ukołysany, marzył o wilku żelaznym.
Podług tradycji, wielki książę Gedymin miał sen na górze Ponarskiej o wilku żelaznym i za radą wajdeloty Lizdejki założył miasto Wilno.
w. 20
Ostatni król, co nosił kołpak Witoldowy
Zygmunt August był podniesiony starożytnym obyczajem na stolicę Wielkiego Księstwa Litewskiego, przypasał miecz i koronował się kołpakiem. Lubił bardzo myślistwo.
w. 27
Czy żyje wielki Baublis...
W powiecie rosieńskim, w majętności Paszkiewicza, Pisarza ziemskiego, rósł dąb znany pod imieniem Baublisa, niegdyś w czasach pogańskich czczony jak świętość. We wnętrzu tego wygniłego olbrzyma Paszkiewicz założył gabinet starożytności litewskich.
w. 30:
Czy kwitnie gaj Mendoga pod famym kościołem.
Niedaleko fary nowogrodzkiej rosły starożytne lipy, których wiele wycięto około roku 1812.
w. 40-1:
...wszak ów dąb gaduła
Kozackiemu wieszczowi tyle cudów śpiewa.
Ob. poema Goszczyńskiego Zamek Kaniowski.
w. 248:
Kołomyjek z Halicza..
Kołomyjki, piosenki ruskie w rodzaju mazurów polskich.
w. 262-3
...znał się dobrze na handlu zbożowym,
Na wicinnym...
Ob. przyp. do ks. II w. 501.
w. 279:
Miejsce... zwane pokuciem.
Zaszczytne miejsce, gdzie dawniej stawiano bogów domowych, gdzie dotąd Rosjanie zawieszają obrazy. Tam wieśniak litewski sadza gościa, którego chce uczcić.
w. 536-7:
Orzeł, gdy mu dziób stary tak się w kabłąk skrzywi,
Że zamknięty na wieki już gardła nie żywi.
Dzioby wielkich ptaków drapieżnych z wiekiem coraz bardziej zakrzywiają się i na koniec wierzchnie ostrze, zagiąwszy się, dziób zamyka, i ptak z głodu umierać musi. To mniemanie gminne przyjęli niektórzy ornitologowie.
w. 540-1
Stąd to w miejscach dostępnych, kędy człowiek gości,
Nie znajdują się nigdy martwych zwierząt kości.
Rzeczywiście, nie ma przykładu, aby znaleziono kiedy szkielet zdechłego zwierza.
w. 724:
A co? fuzyjka moja? niewielka ptaszyna.
Ptaszynki są to strzelby małego kalibru, w które kładzie się drobna kula. Dobrzy strzelcy z takich fuzji ptaka w lot trafiają.
w. 825:
Zaczęło złoto kapać i błyskać na słońcu.
W butelkach wódki gdańskiej bywają na dnie listki złota.
w. 981-2:
... taki ziemi kawał,
Który by się wołową skórą nakryć dawał.
Królowa Dydo kazała porznąć na pasy skórę wołową i tym sposobem zamknęła w obrębie skóry obszerne pole, gdzie wystawiła Kartaginę. Wojski wyczytał opis tego zdarzenia nie w Eneidzie, ale zapewne w komentarzach scholiastów.
Nb. Niektóre miejsca w pieśni czwartej są pióra Stefana Witwickiego.
V w. 330:
Wyrwawszy się Bóg wie skąd, jak Filip z konopi...
Raz na sejmie poseł Filip ze wsi dziedzicznej Konopie, zabrawszy głos, tak dalece odstąpił od materii, że wzbudził śmiech powszechny w Izbie. Stąd urosło przysłowie: wyrwał się jak Filip z konopi.
VI [Tytuł:]
ZAŚCIANEK
Nazywają w Litwie okolicą lub zaściankiem osadę szlachecką, dla różnicy od właściwych wsi, czyli siół, osad wiejskich.
w. 169
On Horeszkom dziesiąta woda na kisielu.
Kisiel, potrawa litewska, rodzaj galarety, która się robi z rozczynu owsianego; płucze się wodą, aż póki nie oddzielą się wszystkie cząstki mączne; stąd przysłowie.
w. 333
...Wołodkowicz, pan dumny, zuchwały.
Po licznych burdach pochwycony w Mińsku i za dekretem Trybunału rozstrzelany.
w. 381
Obwołał pospolite ruszenie przez wici.
Kiedy król miał zgromadzić pospolite ruszenie, rozkazywa zatykać w każdej parafi drąg wysoki z uwiązaną na wierzchu mietłą, czyli wicią. I to się nazywało: rozdać wici. Każdy człowiek dorosły stanu rycerskiego obowiązany był pod utratą szlachectwa stawić się natychmiast pod chorągiew wojewódzką.
w. 416:
Brała również przydomki, zwane imioniska.
Imioniska są to właściwie sobrykiety
w. 525
Bronić pana Pocieja...
Aleksander hrabia Pociej, wróciwszy po wojnie do Litwy, wspierał rodaków udających się za granicę i znaczne sumy przesłał do kasy Legionów.
VIII w. 77
Nieco wyżej Dawida wóz, gotów do jazdy.
Wóz Dawida, konstelacja zwana u astronomów: Ursa major.
w. 97-8:
Podobnie pleban mirski zawiesił w kościele
Wykopane olbrzymów żebra i piszczele.
Było zwyczajem zawieszać przy kościołach znajdowane zabytki kości kopalnych, które lud uważa za kości olbrzymów.
w.109
Był to kometa pierwszej wielkości i mocy
Pamiętny kometa roku 1811
w. 145
Ksiądz Poczobut, człek sławny, był obserwatorem.
Ksiądz Poczobut, eks-jezuita, sławny astronom, wydał dzieło o zodiaku w Denderach i obserwacjami swymi pomógł Lalandowi do obrachowania biegów księżyca. Ob. Żywot przez Jana Śniadeckiego.
w. 233
W świcie Księcia był książę niemiecki Denassów.
Właściwie książę de Nassau-Siegen. Sławny podówczas wojownik i awanturnik. Był admirałem moskiewskim i pobił Turków na Lemanie, potem sam na głowę pobity od Szwedów. Bawił czas jakiś w Polszcze, gdzie otrzymał indygenat. Pojedynek księcia de Nassau z tygrysem brzmiał wówczas po wszystkich gazetach europejskich.
IX w.165
"A czy Sędzia, rzeki Major, Żółtą Księgę czytał?,"
Żółta Księga, od okładek tak nazwana, księga barbarzyńska praw wojennych rosyjskich. Nieraz w czasie pokoju rząd ogłasza prowincje całe za będące w stanie wojny i na mocy Żółtej Księgi oddaje dowódcy wojskowemu zupełną władzę nad majątkami i życiem obywateli. Wiadomo, że od roku 1821 aż do rewolucji Litwa cała podlegała Żółtej Księdze, której egzekutorem był wielki książę Carewicz.
w. 456-7
Ciągnie za sobą długie, sążniowate drzewo,
Uzbrojone w krzemienie i w guzy, i sęki.
Maczuga litewska robi się tym sposobem: wypatruje się młody dąb i nacina się od dołu do góry siekierą tak, ażeby korę i miazgę rozerznąwszy, drzewo z lekka poranić. W te karby wtykają się ostre krzemienie, które z czasem wrastają w drzewo i tworzą guzy twarde. Maczugi stanowiły za czasów pogańskich główną broń piechoty litewskiej; dotąd używają się niekiedy i zowią się nasiekami.
w. 468-9
I jak jeden mieszczanin, zwany Czarnobacki,
Zabił Dejowa i zniósł cały pułk kozacki.
Po powstaniu Jasińskiego, kiedy wojska litewskie ustępowały ku Warszawie, Moskale zbliżyli się do opuszczonego Wilna. Jenerał Dejow na czele sztabu wjeżdżał przez Ostrą Bramę. Ulice były puste, mieszkańcy zamknęli się w domach. Jeden mieszczanin, spostrzegłszy armatę porzuconą w zaułku, kartaczami nabitą, wymierzył ją w bramę i zapalił. Ten jeden wystrzał ocalił wówczas Wilno: jenerał Dejow z kilku oficerami zginął, reszta lękając się zasadzki odstąpiła od miasta. Nie wiem z pewnością nazwiska onego mieszczanina.
w. 762
Taki miał koniec zajazd ostatni na Litwie.
Bywały i później jeszcze zajazdy, lubo nie tak sławne, dosyć jednak głośne i krwawe. Około roku 1817 obywatel U... w województwie nowogrodzkim pobił na zajeździe cały garnizon nowogrodzki i dowódców zabrał w niewolę.
X w. 112
Ten za bitwę pod Nowi, ten za Prejsiż-Iłów
Zapewne Preussisch-Eylau.
w. 811
Targowiczanie potem chcieli mnie zaszczycić.
Zdaje się, że Stolnik zabity został około roku 1791, za czasów pierwszej wojny.
XI [w Treści]
Wróżby wiosenne.
Jeden historyk rosyjski w podobny sposób opisuje wróżby i przeczucia ludu moskiewskiego przed wojną 1812.
w. 12
Nie biegło na ruń...
Ruń jest to zieleniejąca się ozimina.
w. 43
Wszyscy na północ: rzekłbyś, że wonczas z wyraju...
Wyraj w mowie gminnej znaczy właściwie czas jesienny, kiedy ptaki wędrowne odlatują; lecieć na wyraj - jest to lecieć w kraje ciepłe. Stąd przenośnie nazywa lud wyrajem kraje ciepłe i w ogólności jakieś kraje bajeczne, szczęśliwe, za morzami leżące.
w. 117
Księga ta miała tytuł: Kucharz doskonały.
Książka teraz bardzo rzadka, przed stukilkudziesiąt laty wydana przez Stanisława Czernieckiego.
w. 121
Którym się Ojciec Święty Urban Ósmy dziwił.
Opisywano wielekroć i malowano ową legacją rzymską. Ob. Kucharz doskonały, przemowa: <<Ta legacya wszystkiemu zachodniemu Państwu wielkiem będąc podziwieniem, ogłosiła w rozum nieprzebranego Pana jako i splendor domu i apparament stołu,....... że jeden z książąt Rzymskich rzekł: Dziś Rzym szczęśliwy, mając takiego posła>>. - Nb. Czerniecki sam był kuchmistrzem Ossolińskiego.
w. 218
Zgodnie konfederackim marszałkiem obrany.
W Litwie za wkroczeniem wojsk francuskich i polskich zawiązano po województwach konfederacje i obrano posłów na sejm.
w. 246
On to pod Hohenlinden...
Wiadomo, że pod Hohenlinden korpus polski pod dowództwem jenerała Kniaziewicza zdecydował wygranę.
XII w. 28
Jest podanie, że książę Radziwiłł-Sierota...
Radziwiłł-Sierota odbył dalekie podróże i wydał opis peregrynacji swojej do Ziemi Świętej.
w. 159:
Ale tymczasem wielki serwis barwę zmienił.
W szesnastym i na początku siedmnastego wieku, w epoce kwitnienia sztuk, uczty nawet były przez artystów urządzane, pełne symbolów i scen teatralnych. Na sławnej uczcie, danej w Rzymie dla Leona X, znajdował się serwis przedstawiający z kolei cztery pory roku, który służył zapewne za wzór Radziwiłłowskiemu. Zwyczaje stołowe zmieniły się w Europie około połowy wieku ośmnastego; w Polszcze najdłużej przetrwały.
w. 189
Czy to Pinety Panu dał w służbę swe bisy?
Pinety, sławny na całą Polskę kuglarz, kiedy u nas gościł, nie wiemy
w. 356-7
"Czy ja Cybulski? rzecze na to Klucznik z żalem,
Co żonę przegrał, grając w mariasza z Moskalem."
Znajoma na Litwie pieśń żałośna o pani Cybulskiej, którą mąż w karty przegrał Moskalom.
w. 405:
Warunkiem intercyzy wyrzec się kontusza.
Moda przebierania się w suknie francuskie grasowała na prowincjach od roku 1800 do 1812. Najwięcej młodzieży przebrało się przed ożenieniem, na żądanie narzeczonych.
w. 480:
I o kłótni Rejtana z książęciem Denassów.
Historia sporu Rejtana z książęciem De Nassau, przez Wojskiego nie doprowadzona do końca, wiadoma jest z tradycji. Umieszczamy koniec jej kwoli ciekawemu czytelnikowi: Rejtan, obruszony przechwałkami książęcia De Nassau, stanął obok niego na przesmyku; właśnie ogromny odyniec, rozjuszony strzałami i szczwalnią, leciał na przesmyk. Rejtan wyrywa książęciu z rąk strzelbę, swoję ciska o ziemię, a ująwszy oszczep i podając drugi Niemcowi: <<Teraz, rzekł, obaczym, kto lepiej robi spisą>>. Już odyniec wpadał, kiedy Wojski Hreczecha, opodal stojący, trafnym strzałem zwierza powalił. Panowie zrazu gniewali się, potem pogodzili się i hojnie wynagrodzili Hreczechę.
w. 555
Kiedy pan Karp nieboszczyk włościan wyswobodził.
Rząd rosyjski nie uznaje ludzi wolnych prócz szlachty. Włościanie, przez właściciela uwolnieni, są zaraz zapisywani w skazki dóbr stołowych cesarskich i zamiast pańszczyzny muszą opłacać podatek zwiększony. Wiadomo, że w roku 1818 obywatele gubernii wileńskiej uchwalili na sejmiku projekt uwolnienia wszystkich włościan i wyznaczyli w tym celu delegacją do cesarza; ale rząd rozkazał projekt umorzyć i nigdy więcej o nim nie wspominać. Nie ma innego sposobu uwolnić człowieka pod rządem rosyjskim, tylko przybrać go do familii. Jakoż wielu tym sposobem uszlachcono z łaski lub za pieniądze.