Wady i zalety demokracji ateńskiej

Początki demokracji sięgają aż starożytnych Aten. To właśnie w tym greckim polis narodziła się tak zwana "demokracja idealna". Ale czy na pewno idealna? Już w czasach antycznych ustrój ten, niejednokrotnie krytykowany, stał się tematem wielu sporów. Dlatego należy najpierw poznać główne wady i zalety demos, aby ostatecznie stwierdzić, czy ustrój ten naprawdę nazwać można doskonałym.

Zacznijmy może od ogólnej historii i funkcjonowania ateńskiej demokracji. Same słowo demokracja, czyli demokrata to zestawienie greckich wyrazów dmos ‘lud’ i krtos ‘władza’. Ta forma ustroju państwowego została zapoczątkowana w Atenach w VI w. p.n.e. przez pierwszego z głównych reformatorów – Solona. Wcześniej rządy w Atenach sprawowali, tak jak i w innych polis, królowie, później do władzy doszła arystokracja. Przeciw rządom najbogatszych wystąpiła wtedy, jak zwykle to bywa, najbiedniejsza grupa społeczna, cierpiąca przez lata z powodu nieurodzaju i zadłużona licznymi pożyczkami u bogatych. Nie mając z czego oddać, biedni rolnicy stali się poddanymi arystokracji. Solon umorzył długi i uwolnił zaciągnięte pod zastaw osoby i zakazał raz na zawsze udzielania pożyczek w ten sposób. Poza tym podzielił obywateli Aten na 4 klasy majątkowe - nie pochodzenie, ale majątek miały decydować o prawach politycznych i współudziale we władzy, powołał rade (bule) oraz ogólne zgromadzenie obywateli (ekklesia) i wprowadził sądy przysięgłych. Jednakże dostęp do urzędów został odebrany najbiedniejszej grupie. Wszyscy obywatele mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym.

Kolejną postacią, która się przyczyniła się do powstania demokracji ateńskiej był Klejstenes (reformy z lat 508/507 p.n.e.) Pragnąc ograniczyć jeszcze bardziej znaczenie i władzę arystokracji, Klejstenes wprowadził podział na 10 okręgów wyborczych. Z każdego okręgu, do którego przynależeli członkowie wszystkich grup społecznych, wybierano jednakową liczbę przedstawicieli do rady, której podstawowym zadaniem było wykonywanie uchwał zgromadzenia. System ten zagwarantował Ateńczykom równe prawa polityczne, niezależne od ich stanu majątkowego czy pochodzenia. Klejstenes wprowadził także ostracyzm. Konstytucja nadana Atenom przez Klejstenesa, nie spełniała jeszcze wszystkich wymogów demokracji doskonałej, bowiem spore wpływy zachował Areopag - ostoja ateńskiej oligarchii.

Ostatnim i najważniejszym reformatorem demokratycznym był Perykles przez wielu uważany także za "ojca demokracji". Za jego rządów ukształtowała się ta najwłaściwsza forma demokracji. Wtedy to nastąpił upadek znaczenia Aeroplagu na rzecz Zgromadzenia Ludowego, które odbywało się kilka razy w miesiącu, a do jego kompetencji należała władza ustawodawcza i dlatego obywatele Aten mieli bezpośredni wpływ w rządzeniu poprzez zgromadzenie. Trybunał Ludowy (sądownictwo ludowe) gwarantował Ateńczykom ochronę praw obywatelskich.

Przede wszystkim demokracja opierała się na większości obywateli, a nie na mniejszości. Wspólnota nie nazywała się "Ateny", tylko "Ateńczycy. Obywatele byli państwem. Podstawowymi wartościami, cechującymi ten ustrój były nieograniczona swoboda, tolerancja i pluralizm. Do najważniejszych zalet demokracji możemy przypisać: wolność, to znaczy - życie obywateli wedle własnego upodobania w granicach prawa. Państwo nie ingerowało w prywatne życie obywateli. Największą wagę przykładano do indywidualności, dlatego chroniono prawo jednostki do samookreślenia, równość szans i bezpieczeństwo. Poza tym zasada wolności przemówień: każdy obywatel mógł niezagrożony wyrażać swoje opinie publicznie i aktywnie współuczestniczyć w decyzjach go dotyczących, a w sporach prywatnych każdy był równy w obliczu prawa. O znaczeniu jednostki nie decydowała jej przynależność do pewnej grupy czy majątek, lecz jej talent osobisty, którym się wyróżniała. Obowiązywała zasada równości w zajmowaniu urzędów i dostępności do urzędów obywateli. Demokracje cechowała praworządność, czyli podległość obywateli prawom, które sami ustanowili i mogli zmieniać. Możemy powiedzieć, że system ten zaowocował harmonijnym połączeniem rozkwitu indywidualnej przedsiębiorczości, inicjatywy oraz poczucia wspólnego celu, dobra.

Ale trzeba oczywiście zaznaczyć, iż obywatele stanowili niewielką część wszystkich mieszkańców Aten. Było ich ok. 40 tys. na 250 tys. Ateńczyków. A więc czy na pewno rządziła większość? Obywatelami byli jedynie wolni mężczyźni, którzy ukończyli 20 lat i mają oboje rodziców Ateńczyków, natomiast kobiety, niewolnicy, wyzwoleńcy i metojkowie (osiedleni w Atenach cudzoziemcy) byli na marginesie życia politycznego. Ponadto zgromadzenia obywateli odbywały się kilka razy w miesiącu i często wiązały się z wysokimi kosztami dojazdów, a część obywateli musiała większość czasu poświęcać na pracę zawodową. Dlatego więc wielu z nich nie brało czynnego udziału w życiu politycznym. Właśnie z tego powodu Perykles wprowadził tak zwane diety poselskie. Niby pomogło to w zachęceniu obywateli do uczestniczenia w zgromadzeniach, ale oczywiście zapoczątkowało to także korupcje i mataczenie wśród polityków. Natomiast wprowadzony przez Klejstenesa ostracyzm (tajne głosowanie w eklezji za pomocą glinianych skorupek) często prowadził do ukarania i wygnania na 10-letnią banicję niewinnych i wybitnych jednostek (np. Sokrates) lub służył pozbywaniu się ludzi „niewygodnych” (próba poddania ostracyzmowi Peryklesa, Arystydesa, Temistoklesa).

Kolejną wadę, którą można przypisać ateńskiej demokracji, przedstawiał w swych dialogach Platon . Uważał on, iż jeśli społeczność uznaje za wartość nieograniczoną swobodę, tolerancję i pluralizm, to może to doprowadzić do upadku naturalnych hierarchii, opartych na starszeństwie i wiedzy, rozkładu rodziny i instytucji wychowawczych oraz powszechnej infantylizacja życia. Platon z resztą był jednym z najbardziej zagorzałych krytyków demokracji. Trudno mu się dziwić, jeśli nigdy nie zapomniał, jak potraktowała ona jego wielkiego mistrza i przyjaciela – Sokratesa, tylko dlatego, iż ośmielał się zadawać publicznie proste pytania: o sprawiedliwość, o pobożność, o cnotę, a przecież dobrze urządzone państwo najlepszego ze swoich obywateli darzyłoby czcią i honorem, a nie skazywałoby na śmierć. Platon zauważył także, że polityka w Atenach to przede wszystkim umiejętność schlebiania tłumowi i wzbudzania wśród niekompetentnych ludzi przekonań o własnej kompetencji (demagodzy, sofiści). Wygrywają politycy, którzy najlepiej potrafią wyrażać emocje tłumu i nad nimi panować. Platon również podejmuje problem faktycznego sprawowania władzy w państwie demokratycznym, podkreślając, że za pozorem ludowładztwa kryją się specyficzne dla demokracji polityczne elity.

Dlaczego zatem demokracja ateńska, mimo wymienionych wyżej wad, odniosła taki sukces w czasach antycznych i stanowiła dobry wzór dla dzisiejszej polityki? Warto zadać sobie pytanie czy jednak w ogóle możliwa jest taka organizacja państwa, aby sprawiedliwość, której poszukiwał i bronił Sokrates, znalazła w nim swoje uznane miejsce, która spełniała by wszystkie walory ustroju doskonałego? Nawet Platon – wielki krytyk demokracji-, który poświęcił tyle refleksji na temat teorii państwa idealnego, stwierdził, iż jest ona ustrojem najmniej zdolnym do wielkiego zła. Demos ateńskie stanowiło pewnego rodzaju fenomen ówczesnego świata starożytnego. I przecież to ustrój ateński przejęty został potem przez inne państwa i związki państw greckich, stanowił także inspirację organizacji ustroju Rzymu starożytnego. To on jest kolebką dzisiejszej, współczesnej demokracji.