Postacie histryczne epoki starożytnej i średniowiecza

POSTACIE:
AGRYPA, AGRYPPA, MAREK WIPSANIUSZ AGRYPA, MARCUS VIPSANIUS AGRIPPA - (ok. 63-12 p.n.e.), wódz rzymski, przyjaciel i zięć Oktawiana Augusta. Konsul w latach: 37, 28 i 27 p.n.e. Jako dowódca i organizator floty Oktawiana przyczynił się do jego zwycięstwa pod Akcjum (31 p.n.e.). 25-19 p.n.e. pokonał hiszpańskie plemię Kantabrów. Współpracownik cesarza w przebudowie i rozbudowie Rzymu: wzniósł Panteon, pierwsze termy (na Polu Marsowym), wodociąg Aqua Virgo. W Galii wybudował 4 drogi państwowe i akwedukty w Nemausus (obecnie Nmes we Francji). Opracował podstawy pierwszej mapy państwa rzymskiego. 23 p.n.e. Oktawian August nadał Agrypie władzę prokonsularną, 18 p.n.e. - trybuńską, co równało się godności współrządcy w państwie (uważany był za następcę władcy). Po śmierci Agrypy Oktawian adoptował synów jego i swej córki Julii - Gajusza i Lucjusza.

ANTONIUSZ, MAREK ANTONIUSZ, MARCUS ANTONIUS - (ok. 83-30 p.n.e.), wódz rzymski, stronnik Cezara i jego podwładny w Galii oraz podczas wojny domowej z Pompejuszem Wielkim (49-48 p.n.e.), konsul 44 p.n.e. Po śmierci Cezara Antoniusz został pokonany 43 p.n.e. pod Mutiną (obecnie Modena) przez wojska senatu i wraz z Oktawianem i Lepidusem zawiązał II triumwirat. Zwyciężył zabójców Cezara pod Filippi (42 p.n.e.) i, w wyniku podziału władzy, otrzymał prowincje wschodnie (Azja Mniejsza), w których przebywał do 40 p.n.e. Po odnowieniu triumwiratu, 37 p.n.e. wrócił na Wschód, odesłał do Rzymu swą żonę Oktawię, siostrę Oktawiana i poślubił Kleopatrę VII, królową Egiptu. Stało się to przyczyną wojny z Rzymem. 31 p.n.e. Antoniusz poniósł klęskę w bitwie pod Akcjum). Uciekłszy wraz z Kleopatrą do Egiptu, popełnił samobójstwo w Aleksandrii.

ARCHIMEDES - (ok. 287-212 p.n.e.), najwybitniejszy fizyk i matematyk starożytnej Grecji, jeden z największych uczonych starożytności, pochodzący z Syrakuz na Sycylii. Opracował wzory na pole powierzchni i objętość walca, kuli i czaszy kulistej oraz rozważał objętości paraboloidy, hiperboloidy i elipsoidy obrotowej. Poprawnie oszacował wartość liczby p, którą oznaczył pierwszą literą greckiego wyrazu "permetros" - obwód koła. Sformułował prawo Archimedesa. Wprowadził pojęcie siły, podał zasadę dźwigni. Wynalazł udoskonalony wielokrążek i tzw. śrubę Archimedesa. Był również konstruktorem machin wojennych, wykorzystanych do obrony Syrakuz przed Rzymianami w latach 214-212 p.n.e., podczas II wojny punickiej. Zginął po zdobyciu miasta, zabity przez rzymskiego żołnierza. Zachowane prace Archimedesa: O ciałach pływających, Elementy mechaniki, O kuli i walcu, O figurach obrotowych, O kwadraturze odcinka paraboli, O metodzie, O ślimacznicach, Liczba ziarnek piasku (przedstawił tu możliwość tworzenia dowolnie wielkich liczb na przykładzie wypełnienia piaskiem Wszechświata jako wydrążonej kuli).

CEZAR, GAJUSZ JULIUSZ CEZAR, CAIUS IULIUSZ CAESAR - (102 lub 100 p.n.e. -44 p.n.e.), rzymski wódz, mąż stanu i pisarz. Popadł w niełaskę u Sulli, podczas tzw. proskrypcji sullańskich został wygnany z Rzymu i schronił się w Azji Mniejszej. W 78 p.n.e., po śmierci Sulli, wrócił do Rzymu. W 68 p.n.e. został kwestorem, w 65 p.n.e. objął urząd edyla, zdobył popularność i zaskarbił sobie względy ludu wystawnymi igrzyskami. Zbliżył się wówczas do przywódcy ekwitów Marka Licyniusza Krassusa, wraz z którym był wmieszany w spisek Katyliny (65 p.n.e.). 63 p.n.e. Cezar otrzymał godność najwyższego kapłana (pontifex maximus), a w 61 p.n.e. urząd namiestnika Hiszpanii Dalszej. 60 p.n.e. powrócił do Rzymu, gdzie zawarł tajne porozumienie z Pompejuszem i Krassusem (tzw. pierwszy triumwirat). 59 p.n.e. został konsulem, 58 p.n.e. namiestnikiem Galii Przedalpejskiej i Zaalpejskiej (Narbońskiej). Do 56 p.n.e. podbił całą prowincję, pokonując Helwetów i Germanów pod wodzą Ariowista (58 p.n.e.). W latach 55 i 54 p.n.e. dwukrotnie wyprawiał się do Brytanii, nie zdobył jednak wyspy. Wzrastająca potęga Cezara zaniepokoiła senat, który starał się ograniczyć jego wpływy, powierzając, konsulat Pompejuszowi (triumwirat rozpadł się ostatecznie po śmierci Krassussa, 53 p.n.e.), natomiast Cezara pozbawiając prawa zaocznego ubiegania się o konsulat na 49 p.n.e. i żądając wcześniejszego oddania dowództwa. Cezar zdecydował się na zamach stanu i 49 p.n.e. przekroczył rzeczkę Rubikon, stanowiącą umowną granicę Rzymu i rozpoczął wojnę domową. Pokonany przez Cezara w 48 p.n.e. pod Farsalos (Grecja) Pompejusz zbiegł do Egiptu, gdzie został zamordowany z rozkazu króla Ptolemeusza XIII. Cezar wyprawił się w kierunku Egiptu, gdzie osadził na tronie Kleopatrę VII. W wojnie z Farnacesem II, królem Pontu, zwyciężył w 47 p.n.e. pod Zelą i zajął Bitynię. Skumulował w swym ręku wiele urzędów (dożywotnia dyktatura, władza i nietykalność trybuna, zwierzchnictwo nad prowincjami i wojskiem), sprawując faktyczną dyktaturę i jedynowładztwo. Przeprowadził szereg reform, m.in. zreformował kalendarz, nadał obywatelstwo mieszkańcom Galii Transpadańskiej, zwiększył autonomię miast italskich, wprowadził kontrolę przeciw nadużyciom w prowincjach, zatwierdził kilka ustaw agrarnych, nakazał założenie kolonii rzymskich w prowincjach, ponadto planował osuszenie błot pontyjskich oraz budowę kanału przez Istm Koryncki. Jego działalność przerwał niespodziewany zamach w idy marcowe (15 III) 44 p.n.e. Na czele spiskowców stał Brutus i Kasjusz (prawdopodobnie obawiali się zamiany republiki w monarchię typu hellenistycznego, oraz utraty swych praw i pozycji na rzecz mieszkańców prowincji). Swoje sukcesy wojskowe zawdzięczał Cezar m.in. podniesieniu sprawności zaopatrzenia armii, wprowadzeniu wojsk inżynieryjnych, udoskonaleniu metod oblężniczych oraz ugruntowaniu autorytetu wodza.

KAROL WIELKI - (742-814), król Franków od 768, cesarz od 800. Objął rządy po śmierci ojca Pepina Małego z dynastii Karolingów. W wyniku licznych wojen doprowadził do znacznego powiększenia terytorium kraju. Największy opór wojskom Karola Wielkiego stawiali Sasi, dopiero systematyczny podbój całego terytorium tego plemienia (779-804) położył kres walkom. W 773 wezwany na pomoc Państwu Kościelnemu zagrożonemu przez Longobardów, anektował ich państwo. Podbił Bawarię (788) i kraj Awarów (795). Nadrzędnym celem Karola Wielkiego była odbudowa cesarstwa rzymskiego. W 800 papież Leon III koronował Karola Wielkiego na cesarza. Aktu koronacji nie uznało cesarstwo wschodnie, co doprowadziło do wybuchu wojny z Bizancjum. Dbał o gospodarczy i kulturalny rozwój kraju, przeprowadził reformę monetarną, zapewnił stałe dochody skarbowi, zreorganizował sądownictwo, zadbał o wyższy poziom nauczania w szkołach klasztornych, tworzył szkoły katedralne. W niedługim czasie po śmierci Karola Wielkiego państwo Franków uległo rozpadowi w wyniku podziału dokonanego traktatem w Verdun 843.
KATON STARSZY CENZOR, MARCUS PORCIUS CATO MAIOR CENSORIUS - (ok. 234-149 p.n.e.), rzymski mąż stanu, mówca i pisarz. Zdolny wódz i administrator. Własnym wysiłkiem doszedł do wielkich urzędów. Obrońca starorzymskich cnót, przeciwny wpływom Rzymian, wzorujących się na Grekach (Scypion Afrykański). Wprowadził podatek od zbytku. Zaciekły wróg Kartaginy, doprowadził do wybuchu III wojny punickiej (149-146 p.n.e.).

KRASSUS, MARCUS LICINIUS CRASSUS - zwany Dives ("bogaty") (ok. 112- 53 p.n.e.), rzymski mąż stanu. Członek pierwszego triumwiratu. Stronnik Sulli, w czasie proskrypcji zdobył w drodze spekulacji ogromny majątek. Jeden z najbogatszych ludzi Rzymu, związany z grupą bogatych ekwitów. W 71 p.n.e. jako pretor rozbił wojska Spartakusa. W 70 p.n.e. objął wraz z Pompejuszem konsulat, ale działał skrycie przeciw niemu, kiedy Pompejusz przebywał na Wschodzie. W Italii Krassus zdobywał sobie popularność rozdawnictwem zboża i igrzyskami. Cezarowi pomagał w regulowaniu długów. Za wstawiennictwem Cezara Krassus pogodził się z Pompejuszem i wszedł w skład pierwszego triumwiratu (60 p.n.e.). W 55 p.n.e. Krassus wraz z Pompejuszem objął konsulat, po czym otrzymał namiestnictwo Syrii na 5 lat (oraz nadzwyczajne pełnomocnictwa dla prowadzenia wojny z Partami). W 54 p.n.e. zginął w bitwie pod Carrhae.

LEPIDUS, MARCUS AEMILIUS LEPIDUS - (ok. 89-13 p.n.e.), rzymski mąż stanu, członek II triumwiratu, stronnik Cezara. Z poparcia Cezara otrzymał wysokie stanowiska (konsulat, zarząd Galii Narbońskiej i Hiszpanii Bliższej, stanowisko najwyższego kapłana i in.). Po śmierci Cezara, stojąc na czele armii, uzyskał ogromne wpływy. Opowiedział się po stronie Antoniusza. Razem z Oktawianem i Antoniuszem tworzył II triumwirat. Usuwany stopniowo od władzy walczył jeszcze przeciw Sekstusowi Pompejuszowi w 36 p.n.e. Po nieudanej próbie opanowania Sycylii zmuszony przez Augusta do wycofania się z życia politycznego.
Otton III (980-1002), z rodu Ludolfingów, król Niemiec od 983, cesarz od 996. Syn i następca Ottona II. Osobiste rządy objął w 995. Wychowany w kulcie imperium rzymskiego i cesarstwa ottońskiego, kontynuował tradycje rzymskie. Dążył do utworzenia imperium uniwersalnego, zrzeszające na równych prawach wchodzące w jego skład kraje. W 995 zorganizował wyprawę do Rzymu, pokonał Krescencjuszów, osadził na tronie papieskim swego kuzyna Brunona (Grzegorz V) i w maju 996 odbył koronację cesarską. Spotkał się z opozycją zarówno we Włoszech, jak w Niemczech. Jeszcze w tym samym roku Grzegorza V wygnano z Rzymu, do władzy powrócili Krescencjusze. Ponownie zajął Rzym w 998, okrutnie rozprawiając się z przeciwnikami. Nie ciesząc się popularnością we własnym kraju, usiłował pozyskać dla swojego programu najwybitniejsze osobistości ówczesnego świata. Do grona jego najbliższych współpracowników należał Gerbert z Aurillac, którego po śmierci Grzegorza V wyniósł do godności papieża (Sylwester II). Zabiegał o pomoc duchownych autorytetów, m.in. św. Nila, św. Romualda, św. Wojciecha. Na zjeździe w Gnieźnie w 1000 zjednał dla swych planów Bolesława Chrobrego. W 1001 na skutek powstania zmuszony opuścić Rzym.

POMPEJUSZ WIELKI, CNAEUS POMPEIUS MAGNUS - (106 p.n.e.-48 p.n.e.), rzymski wódz i mąż stanu, pochodzący z rodu ekwitów, syn wodza Pompejusza Strabona. Pod dowództwem ojca brał udział w wojnie ze sprzymierzeńcami. Rozpoczął karierę polityczną jako jeden z pierwszych stronników Sulli (83 p.n.e.) i jemu zawdzięczał dowództwo bez wstępnego okresu sprawowania urzędów. Odniósł zwycięstwo nad zwolennikami Mariusza (Sycylia i Afryka - 81/80 p.n.e.) i został obwołany przez wojsko imperatorem. Od Sulli uzyskał tytuł Wielkiego i pozwolenie na odbycie triumfu. W 77 p.n.e. stłumił powstanie Sertoriusza w Hiszpanii. Przyczynił się do zakończenia wojny prowadzonej przez Krassusa z niewolnikami pod wodzą Spartakusa (71 p.n.e.). Pierwszy konsulat sprawował z Krassusem (70 p.n.e.), następne - w latach 55 i 52 p.n.e. Przywrócił ustrój sprzed rządów Sulli, a dzięki popularom i Cyceronowi uzyskał specjalne pełnomocnictwa do walki z piratami na Morzu Śródziemnym (67 p.n.e.), których szybko wytępił. Podjął (dzięki wstawiennictwu Cezara i Cycerona) działania wojenne przeciw Mitrydatesowi VI Eupatorowi, królowi Pontu (wykorzystanie sukcesów Lukullusa) i odniósł zwycięstwo. Zdobyty Pont (65 p.n.e.) połączył z prowincją Bitynią. Uporządkował sprawy Azji Mniejszej, podbił Syrię (64 p.n.e.), uzależnił Judeę (63 p.n.e.). W 62 p.n.e. odbył triumf w Rzymie. Gdy senat nie uznał jego zarządzeń wydanych na Wschodzie, zawarł (60 p.n.e.) z Krassusem i Cezarem tajne porozumienie (I triumwirat, przedłużony w Lukce w 56 p.n.e.). Otrzymał wtedy zarząd Hiszpanii. Po śmierci Krassusa (53 p.n.e.) nastąpił rozpad triumwiratu i konflikt z Cezarem. W 49 p.n.e. doszło do wojny między nimi. Pompejusz opuścił Italię i udał się do Grecji. Odniósł sukces pod Dyrrachium, lecz przegrał bitwę pod Farsalos (48 p.n.e.), po której uciekł do Egiptu, gdzie przy próbie lądowania został zamordowany z rozkazu doradców króla Egiptu. Biografię Pompejusza Wielkiego napisał Plutarch.

PYRRUS, PYRROS, PYRRHUS - (319-272 p.n.e.), król Molossów (Epir). W 303 p.n.e. został wygnany z kraju, lecz skorzystawszy z poparcia teścia, Ptolemeusza I Sotera, w 297 p.n.e. powrócił na tron. Starał się uwolnić swój kraj spod wpływów Macedonii i przekształcić go w monarchię typu hellenistycznego. Interweniował w spory dynastyczne w Macedonii. Szukał oparcia we wrogich Macedonii Atenach i w Związku Eolskim. Aby rozciągnąć swą władzę na południową Italię, ruszył na pomoc zagrożonemu przez Rzym Tarentowi. W 280 p.n.e. z ogromną armią (25 tys. żołnierzy, 20 słoni bojowych) wylądował w Italii. Odniósł świetne zwycięstwa pod Herakleją (280 p.n.e.) i pod Ausculum (279 p.n.e.), które okupił ogromnymi stratami swoich oddziałów (stąd "pyrrusowe zwycięstwo"). Pod Beneventum (275 p.n.e.) doszło do krwawej bitwy z armią rzymską, w której Pyrrus stracił wielu żołnierzy, poniósł klęskę i wycofał się do Epiru. Niedługo potem wyprawił się na południe, próbując podbić Macedonię i Peloponez. Zginął na ulicach zdobywanego Argos. Jego biografię napisał Plutarch.

SOFOKLES - (496-406 p.n.e.), tragediopisarz grecki, jeden z trzech wielkich tragików starożytnych (obok Ajschylosa i Eurypidesa). Brał udział w życiu politycznym Aten (był skarbnikiem Związku Ateńskiego, strategiem, kapłanem herosa-lekarza Amynosa). Autor ok. 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. W papirusach z Oksyrynchos w Egipcie odkryto 400 wierszy dramatu satyrowego Tropiciele. Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich. Tragedie Sofoklesa były popularne w renesansie i w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech), do dziś grane są w teatrach.

TERENCJUSZ, PUBLIUS TERENTIUS AFER - (ok. 190 - ok. 159 p.n.e.), najwybitniejszy obok Plauta przedstawiciel komedii rzymskiej, pochodzący z Kartaginy, wyzwoleniec senatora rzymskiego Terencjusza Lukana. Zdolnościom i wykształceniu zawdzięczał wejście w krąg intelektualistów z otoczenia Scypiona Afrykańskiego Młodszego. Był autorem 6 komedii (fabula palliata): Andria (Dziewczyna z Andros), Hecyra (Teściowa), Heautontimorumenos (Samodręczyciel), Eunuchos, Phormio, Adelphoe (Bracia). Sztuki te są łacińskimi przeróbkami greckiej komedii nowej, bliższymi jednak oryginałów niż komedie Plauta. Utwory Terencjusza wyróżniały się wytwornym językiem i dobrą kompozycją.