Żuławy Wiślane

Żuławy wiślane należą do Pobrzeża Gdańskiego, obejmują deltę Wisły położoną pomiędzy Mierzeją Wiślaną na północy, Wzniesieniami Elbląskimi na wschodzie, Pojezierzem Kaszubskim i Iławskim na zachodzie i południu.

Zajmują powierzchnię ponad 2 tyś. km².

Żuławy Wiślane są najmłodszą krainą geograficzną Polski. Tworzyła się ona od kilku tysięcy lat w wyniku akumulacyjnej działalności Wisły przy jej ujściu. Materiał skalny był nanoszony przez rzekę początkowo do płytkiej Zatoki Gdańskiej, a potem do zalewu odciętego mierzeją.

Rzeźba Żuław Wiślanych ma kształt bardzo płaskiego stożka, jest to obszar generalnie równinny, o bardzo małych deniwelacjach. Występują tu depresje, obszary położone poniżej poziomu morza. Zajmują one 1/3 powierzchni tego terenu. Jedynym urozmaiceniem są wydmy, znajdujące się w pobliżu Mierzei Wiślanej. We wschodniej części znajduje się tez jezioro deltowe - Drużno.

Charakterystycznym elementem krajobrazu jest tez bardzo gęsta sieć wodna - naturalna i sztuczna. Znajduje się tu ponad 3.5 tyś, kanałów i 11 tys. Rowów melioracyjnych. Do istnienia licznych koryt rzecznych przyczynia się też sama Wisła, dzieląca się na dwa ramiona: Nogat i Leniwkę. Wody gruntowe zalęgają bardzo płytko i są bardzo słone, natomiast wody powierzchniowe są zanieczyszczone rozkładającymi się cząstkami organicznymi. W efekcie Żuławy Wiślane cierpią na deficyt wody pitnej i potrzebnej do celów gospodarczych.

Około 85% powierzchni Żuław wiślanych tworzą żyzne mady, gleby zaliczane do I i II klasy bonitacyjnej. Wzdłuż rzek występują tez piaszczyste bielice i gleby torfowe.

Naturalna roślinnością są lasy łęgowe (olchy, topole), łąki łęgowe na terenach okresowo zalewanych oraz olsy, szuwary i torfowiska na terenach podmokłych. Na Żuławach Wiślanych występuje bogactwo ptaków.

Żuławy Wiślane są kraina typowo rolniczą, duże miasta położone są na ich obrzeżach - Gdańsk, Elbląg.

Żuławy Wiślane stanowią specyficzną krainę geograficzną zdecydowanie wyróżniającą się swoistym pochodzeniem, budową geologiczną, ukształtowaniem powierzchni, siecią cieków a nawet mezoklimatem.

Pochodzenie

Żuławy powstały z nanosów rzecznych Wisły i jej ujściowych ramion (Nogatu, Szkarpawy i Martwej Wisły). Proces ten rozpoczął się w momencie ustąpienia lodowca i trwa do dziś. Od XIII wieku także prace melioracyjne prowadzone przez człowieka przyczyniały się do powiększania terytorialnego Żuław (systemy kanałów odwadniających, wałów, tworzenie polderów). Z tego powodu są one prawie jednolitą płaską równiną a 28% obszaru stanowi depresja (do 1,8 m p.p.m.).

Podział terytorialny

Żuławy ograniczone są od zachodu krawędzią Pojezierza Kaszubskiego (ok. 100 m n.p.m.), od wschodu krawędzią Wzniesienia Elbląskiego, od Zatoki Gdańskiej oddziela je pas wydm będący przedłużeniem Mierzei Wiślanej; od północnego wschodu przylegają do Zalewu Wiślanego. Obszar Żuław dzieli się na tzw. Żuławy Gdańskie, Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie.

Klimat

Żuławy, w porównaniu z terenami sąsiednimi, są przez cały rok cieplejsze, mają większe nasłonecznienie oraz większą wilgotność względną (głównie na wiosnę).

Gleby

W związku z pochodzeniem Żuław, rozwinęły się na tym terenie specyficzne, bardzo żyzne gleby tzw. mady (darniowo-brunatne, próchnicze, glejowe) i gleby murszowe. W powiązaniu z dużą ilością cieków wodnych (rzek i kanałów) stwarza to znakomite warunki dla rozwoju rolnictwa.

Roślinność

Pierwotnie na omawianym obszarze były rozpowszechnione lasy łęgowe (wiąz polny, szypułkowy, jesion, dąb szypułkowy, dereń świdwa, trzmielina, bez czarny) a na terenach podmokłych lasy olchowe (olcha, wierzby, kruszyna, trzcina, psianka słodkogórz). Obecnie tego typu lasy zachowały się wyłącznie w nielicznych miejscach (łęg - Las Mątowski, oles - Jez. Druzno). Charakterystyczne dla tego terenu są również zespoły szuwarowe, łąkowe oraz roślinności pływającej.

Obecny obraz roślinności Żuław ukształtował się na skutek:
a). odlesiania,
b). odwadniaia,
c). synantropizacji (zbiorowiska synantropijne zajmują większość obszaru). Spowodowane to zostało silnym rozwojem i intensyfikacją rolnictwa na tym terenie.

ZWIERZĘTA ŻUŁAW

Specyficzność warunków geomorfologicznych, hydrologicznych oraz szaty roślinnej nie pozostała bez wpływu na świat zwierząt tego obszaru. Prawie całkowity brak lasów przy jednoczesnej dużej liczbie różnego typu cieków wodnych, preferowały zwierzęta związane, w mniejszym lub większym stopniu, z wodą.

Bezkręgowce wodne reprezentowane są przez 24 gatunki rozwielitek (Cladocera), 17 gatunków oczlików (Copepoda) i 38 gat. wrotków (Rotatoria). Z pierścienic liczna jest wyrostnica błotna (Stylaria lacustris). Obszary przydenne zbiorników (bentos) opanowane zostały przez mięczaki (Mollusca), które stanowią 97 % ogólnej masy bentosu. Wymienić tu należy racicznicę zmienną (Dreissena polymorpha) i szczeżuję wielką (Anodonta cellensis). Występują tu także rureczniki (Tubifex tubifex) i raki (Astacus sp.).

Peryfiton tworzą następujące gatunki:
- mięczaki - błotniarka stawowa (Limnea stagnalis), zagrzebka pospolita (Bithynia tentaculata), zatoczek (Planorbis sp.), zawojka pospolita (Valva piscinalis) i błotniarka uszata (Radix aricularia);
- pijawki - Helobdella stagnalis i Herpobdella octoculata.

Prócz tego występuje tu cały szereg owadów związanych z wodą, wśród których można wymienić kałużnicę czarnozieloną (Hydrous piceus), pływaka żółtobrzeżka (Dytiscus latissimus), różne gatunki nartników (Hydrometra sp.), larwy ważek itd. Bezkręgowce lądowe tego obszaru, w przeciwieństwie do terenów sąsiednich, są opracowane w niewielkim stopniu.

Ryby

- pierwotny skład ichtiofauny został w dużym stopniu zmieniony poprzez prowadzoną w niektórych rejonach gospodarkę rybacką (np. na jeziorze Drużno). Obecnie do najważniejszych, z gospodarczego punktu widzenia, gatunków należy: szczupak (Esox lucius), karaś (Carasius carasius), sandacz (Lucioperca sandra), węgorz (Anguilla anguilla), karp (Cyprinus carpio) i lin (Tinca tinca). Prócz tego występuje tu cały szereg gatunków o mniejszym znaczeniu jak okoń (Perca fluviatilis), płoć (Rutilus rutilus), wzdręga (Scardinius erythrophthalmus), ukleja (Alburnus alburnus), miętus (Lota lota), jazgarz (Gymnocephalus cernuus), leszcz (Abramis brama), itd.

Płazy

- skład herpetofauny jest typowy dla wilgotnych obszarów Polski północnej. Stwierdzono tu występowanie traszki zwyczajnej (Triturus vulgaris), traszki grzebieniastej (Triturus cristatus), kumaka nizinnego (Bombina bombina), ropuchy szarej (Bufo bufo), ropuchy zielonej (B. viridis), żaby wodnej (Rana esculenta), żaby jeziorkowej (Rana lessone), żaby śmieszki (Rana ridibunda), żaby trawnej (Rana temporaria) i żaby moczarowej (Rana arvalis).

Gady

- reprezentowane są wyłącznie przez jaszczurkę żyworódkę (Lacerta vivipara), padalca (Anguis fragilis), zaskrońca (Natrix natrix) i prawdopodobnie żółwia błotnego (Emys orbicularis) /nie potwierdzona informacja ustna/.

Ptaki Żuław, a zwłaszcza okolic jeziora Druzno, są grupą zwierząt najlepiej opracowaną. Stwierdzono tu występowanie 207 gatunków, z czego 108 gniazduje (w przeszłości gniazdowało 165 gat.). Z ptaków lęgowych najliczniejsze są: mewa śmieszka (Larus ridibundus), perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus), kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos), głowienka (Aytha ferina), łyska (Fulica atra), kokoszka wodna (Gallinula chloropus), rokitniczka (Acrocephalus schoenobaenus), trzcinniczek (A. scirpaceus) i in. Warto zaznaczyć, że gniazdują tu też takie gatunki jak krakwa (Anas strepera) i zielonka (Porzana parva), które zostały umieszczone na europejskiej liście gatunków zagrożonych.

Przez obszar Żuław Wiślanych przebiega jeden z ważniejszych szlaków migracyjnych ptaków przelotnych. Corocznie wiosną i jesienią można tu spotkać duże koncentracje kaczek (w kwietniu 1988 r. na j. Drużno stwierdzono 11000 krzyżówek), gęsi białoczelnych (Anser albifrons) i zbożowych (Anser fabakis), żurawi (Grus grus), siewkowatych (Charadriidae), sikor (Parus sp.). W większych miejscowościach zimą przebywają spore liczebnie kolonie zimujących gawronów (Corvus frugilegus) i kawek (Corvus monedula). Z ptaków drapieżnych do ciekawych gatunków spotykanych na Żuławach można zaliczyć błotniaka stawowego (Circus aeruginosus), błotniaka popielatego (C. pygargus), bielika (Heliaetus albicilla), orła przedniego (Aquilla chrysaetos), orlika grubodziobego (A. clanga), pustułkę (Falco tinnunculus) a z sów puszczyka (Strix aluco).

Ssaki

- owadożerne i gryzonie reprezentowane są tu przez 16 gatunków dość charakterystycznych dla mokrych i wilgotnych siedlisk w całym kraju. Ich najliczniejszymi przedstawicielami są: rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), ryjówka aksamitna (Sorex araneus), szczur wędrowny (Rattus norwegicus), wszystkie krajowe gatunki myszy łącznie z badylarką (Micromys minutus), karczownik ziemnowodny (Arwicola terrestris), piżmak (Ondatra zibethicus), 3 gatunki norników (Microtus sp.). Stosunkowo liczny jest zając szarak (Lepus europaeus). Z kopytnych, poza powszechnie występującą sarną (Capreolus capreolus) i dzikiem (Sus scrofa), w okolicach jez. Druzno występuje niewielka, ale stała populacja łosia (Alces alces). Jelenie są tu rzadko spotykane i raczej wolą trzymać się terenów leśnych położonych na obszarach otaczających Żuławy. Z drapieżników można tu spotkać lisa (Vulpes vulpes), jenota (Nyctereutes procyonoides), wydrę (Lutra lutra), kamionkę (Martes foina), tumaka (Martes martes), łasicę (Mustela nivalis), gronostaja (M. mustela erminea), tchórza (M. putorius), i dość licznie występującą norkę amerykańską (M. vison). Jako ciekawostkę można podać, że widziano tu wilka (Canis lupus) i rysia (Lynx lynx).

PODSUMOWANIE

Fauna, zwłaszcza wodna i związana z terenami podmokłymi, znalazła na Żuławach Wiślanych doskonałe warunki bytowania. Jedyną naturalną niedogodnością są tu wahania poziomu wody, które mogły niszczyć gniazda i nory zwierząt lądowych. Jednak intensyfikacja rolnictwa i związane z nią szerokie, a czasami też nadmierne stosowanie nawozów sztucznych oraz środków ochrony roślin i herbicydów, doprowadziło do tego, że prawie wszystkie wody tego obszaru mają charakter pozaklasowy. Jak podaje prof. J. Drwal ma to duży, negatywny wpływ na i tak ubogą herpetofaunę Żuław. W ostatnich latach obserwuje się na przykład wyraźny spadek liczebności żab zielonych spowodowany głównie zamieraniem skrzeku, który wykazuje dużą wrażliwość na przedawkowanie nawozów azotowych (pochodne mocznika), pestycydów (np. Miedzian 50, Gesagard 50) i środków chwastobójczych (np. Ducason G-SR). Zanieczyszczenie wody sprzyja też rozwojowi grzybic skóry, co można stwierdzić u wielu odławianych tu ryb. Także często prowadzone prace melioracyjne mają wpływ na zanikanie niektórych gatunków. Osuszanie polderów spowodowało wycofanie się kulika wielkiego i bataliona, a renowacja wałów przeciwpowodziowych drastycznie zmniejszyła liczebność piżmaka. W tym ostatnim przypadku nałożyły się również: presja silnie rozwijającej się populacji norki amerykańskiej i zbyt intensywna eksploatacja łowiecka.

Względy gospodarcze spowodowały, że na terenie Żuław Wiślanych zlokalizowano tylko 5 rezerwatów (2 ornitologiczne - Zatoka Elbląska i Jezioro Drużno, 3 leśne - Parów Węgry, Mątowy i Las łęgowy nad Nogatem) i 3 obszary chronionego krajobrazu (Środkowożuławski, Ujścia Nogatu i Rzeki Nogat). Jednak trwające obecnie prace nad inwentaryzacją zasobów przyrodniczych obszaru ujścia Wisły a także wzrost świadomości ekologicznej zapewne przyczynią się do zmian sposobu uprawy roli (wdrożenie rolnictwa ekologicznego) i objęcia ochroną wszystkich cennych przyrodniczo obiektów i stanowisk na tym obszarze.