Absolutyzm europejski na przykładzie monarchii Ludwika XIV

Monarchia absolutna
Monarchia absolutna była niewątpliwie kolejnym, po monarchii stanowo-przedstawicielskiej, etapem rozwoju formy państwa. Charakteryzuje się ona praktycznie nieograniczoną władzą monarchy, który posiada wszystkie atrybuty suwerenności, ustanawia prawa, wymierza sprawiedliwość. Jest utożsamiany z państwem, a jego władza pochodzi od Boga. Jedną z najbardziej typowych cech monarchii absolutnej jest też powstanie potężnego aparatu biurokratycznego i silnej armii, niezbędnych dla sprawowania przez monarchę nieograniczonej władzy nad poddanymi, wyrażającej się głównie w zbieraniu podatków i utrzymywaniu ludności w ryzach bezwzględnego posłuszeństwa. Utrzymanie absolutystycznego państwa kosztowało wiele, stąd też władcy szukali nowych, poza podatkami, źródeł dochodów. Tu właśnie należy szukać, między innymi, genezy merkantylizmu.

Francja po wojnie domowej
Koniec wojen religijnych we Francji (ostatnie lata XVI w.) umożliwił Henrykowi IV Burbonowi przywrócenie silnej władzy monarszej. Król, korzystając z poparcia mieszczaństwa, rozpoczął budowę rządów absolutnych. Śmierć monarchy i lata regencji (małoletniości Ludwika XIII) zahamowały na pewien czas te starania; w 1614 r. - ostatni raz przed rewolucją 1789 roku - zebrało się francuskie przedstawicielstwo stanowe: Stany Generalne.
W 1624 r. Ludwik XIII powierzył funkcję pierwszego ministra kardynałowi Armandowi Richelieu. Podłożył on podwaliny pod potęgę Francji. Francja była wówczas państwem zdecentralizowanym. Prowincje francuskie cieszyły się pewną niezależnością, duży wpływ na politykę miały skłócone z sobą grupy arystokracji. Kardynał zmierzał do budowy mocarstwowej pozycji Francji w Europie. Środkiem wiodącym do tego celu była unifikacja i centralizacja władzy państwowej. Richelieu wprowadził pojęcie racji stanu, górującej nad partykularnymi interesami prowincji czy też stanów. Kardynał osłabił wpływy arystokracji. Zakazał prowadzenia wojen prywatnych i pojedynków, konfiskował dobra buntowników i burzył mury zamków feudalnych. Ograniczył samodzielność prowincji - wywodzących się z lokalnej arystokracji gubernatorów poddał kontroli intendentów reprezentujących interesy króla. Budowa scentralizowanej monarchii wymagała pozbawienia hugenotów zbyt wielkiej samodzielności. W 1629 r. Korona zagwarantowała pokonanym kalwinistom, pozbawionym własnych twierdz i armii, wolność kultu. Podstawą silnego państwa miała być zdrowa gospodarka. Kardynał popierał rozwój rodzimej produkcji rolnej i rzemieślniczej. Cła zaporowe nakładane na towary importowane miały skutecznie chronić francuskich producentów przed obcą konkurencją. Jednocześnie pierwszy minister wspierał rozwój floty i zamorskich posiadłości. Polityka kolonialna była prowadzona, zupełnie inaczej niż w Anglii, pod ścisłym nadzorem państwa. Nieodzownym elementem scentralizowanej i silnej władzy były stałe dochody. Wielokrotny wzrost podatków budził niezadowolenie, które ujawniło się już po śmierci kardynała (i Ludwika XIII).
W czasie małoletniości Ludwika XIV regencję sprawuje jego matka (lata 1643 - 1661), a właściwie pierwszy minister, kardynał Jules Mazarin. Za jego rządów wybuchło powstanie, tzw. fronda (1648-1653). Była to ostatnia próba oporu przeciw rządom absolutnym, najpierw paryskiego mieszczaństwa, potem opozycji arystokratycznej. Kardynał rozgromił opozycję arystokratów i przyczynił się do usprawnienia administracji królestwa. Mazarin dążył do ugruntowania absolutnej władzy królewskiej oraz do zapewnienia Francji przewagi w Europie. Rządy osobiste Ludwika XIV zaczęły się po śmierci Mazarina.

Rządy Ludwika XIV
W 1661 r. Ludwik XIV rozpoczął trwające ponad pół wieku (do 1715 r.) rządy osobiste. Władca, któremu przypisywano powiedzenie: „Państwo to ja”, w sposób niejako modelowy realizował zasady monarchii absolutnej. Król - uosobienie władzy suwerennej i niepodzielnej - nie podlegał żadnym prawom, poza prawami boskimi i tzw. prawami fundamentalnymi monarchii. Monarcha nie mógł w żadnym wypadku zmienić zasad dziedziczenia tronu i dowolnie dysponować domeną królewską, którą traktowano jak własność państwa, a nie króla; władca Francji winien być katolikiem.
Charakterystyczną cechą monarchii absolutnej był centralizm i biurokratyzm władzy państwowej. Król podejmował decyzje, które wykonywali jego urzędnicy. Powstał zhierarchizowany, fachowy aparat urzędniczy, na którego czele stali ministrowie i kolegialne organy doradcze. Do grupy urzędników pełniących funkcję ministrów należeli: kanclerz, czterech sekretarzy stanu i naczelny kontroler finansów. Kanclerz był stróżem pieczęci państwowej, nadzorował uniwersytety, drukarnie i rady królewskie, był zwierzchnikiem wszystkich sądów. Sekretarz stanu kierował podległymi mu prowincjami, jednym z czterech biur (resortów): spraw zagranicznych, wojny, marynarki lub domu królewskiego i zajmował się innymi przydzielonymi sprawami. Generalny kontroler finansów (do 1665 r. nadintendent finansów) nadzorował sprawy finansowe, np. podatki, funkcjonowanie rolnictwa, manufaktur, handlu (minister finansów i gospodarki).
Obok ministrów istotną rolę w rządzeniu (doradzaniu królowi) pełniła Rada Królewska, której członkowie wyznaczeni przez króla podzielili się na cztery sekcje (rady): Rada Stanu (Tajna), debatująca w obecności króla nad najważniejszymi sprawami kraju, Rada Depesz omawiająca sprawy administracji wewnętrznej, Rada Finansowa, w której ustalano przychody i wydatki państwa i najliczniejsza Rada Stron spełniająca funkcje sądowe.
W administracji prowincjonalnej władzę w miejsce przebywających na dworze gubernatorów objęli intendenci, którym podlegała policja, finanse i sprawy gospodarcze. Intendenci podlegali bezpośrednio Radzie Królewskiej.
Kolejnym zjawiskiem charakterystycznym dla monarchii absolutnej była rozbudowa armii, która w początku XVIII w. liczyła we Francji ok. 360 tys. żołnierzy. Wojsko podporządkowano władzy centralnej, która przejęła kontrolę nad werbunkiem, płaciła żołd. Wprowadzono jednolite umundurowanie, rozbudowano system arsenałów, magazynów i fortyfikacji, w miejsce prywatnego kwaterunku rozlokowano żołnierzy w królewskich koszarach. Pojawiły się szkoły oficerskie, a w Paryżu zbudowano dla weteranów Królewski Dom Inwalidów.
Symbolem władzy królewskiej był pałac i ogród królewski w Wersalu pod Paryżem. Pałac stał się centralnym miejscem w państwie: tu zapadały ważne decyzje, przebywała zabiegająca o łaskę królewską szlachta rodowa, rodziła się moda i dworska etykieta naśladowana na innych dworach Europy.
Ludwik XIV otoczył opieką ludzi nauki, sztuki i literatury. Artyści i uczeni (powołano Akademię Nauk) otrzymywali pensję z kasy królewskiej.
Rozwój biurokracji, armii i dworu powodowały wzrost obciążeń podatkowych większości mieszkańców (duchowieństwo i szlachta nie płaciła podatków). Fiskalizmowi towarzyszyła rosnąca interwencja państwa w gospodarkę kraju. Zasady merkantylnej polityki gospodarczej udoskonalił minister J.B. Colbert. Celem tej polityki miało być wzmocnienie potęgi Francji poprzez zwiększenie zasobów pieniądza kruszcowego. Colbert zabiegał o utrzymanie dodatniego bilansu handlowego: wspierał rodzimą produkcję rolną i rzemieślniczą, dla powstrzymania importu wprowadził wysokie cła, dbał o dostarczenie siły roboczej (przymus pracy, zakaz żebrania).
Władca zabiegał o zachowanie równowagi pomiędzy politycznie uprzywilejowaną szlachtą a bogacącym się mieszczaństwem.
Ludwik XIV znacznie ograniczył wolności Kościoła katolickiego. Doktryna tzw. gallikanizmu uzasadniała podporządkowanie Kościoła francuskiego interesom monarchii. Władca doprowadził do religijnej unifikacji Francji. W 1685 r. odwołał edykt nantejski będący podstawą wolności wyznaniowej hugenotów. Rosnący zakres działań państwa wiązał się z drobiazgową kontrolą różnorodnych, często bardzo osobistych sfer życia, co nadawało Francji Ludwika XIV znamiona państwa policyjnego. Przykładem poddania jednostki samowoli władzy były listy opieczętowane (lettres de cachet), zawierające królewski rozkaz uwięzienia, pomijający procedurę sądową.
Władza królewska kończyła się na prawie własności. W czasach Ludwika XIV arystokracja i szlachta w praktyce zostały odsunięte od realnego wpływu na politykę. Urzędy w służbie królewskiej zarówno centralne jak i terenowe nabywali mieszczanie. Niektóre z nich pochodziły z mianowania. Urząd można było też kupić.
W czasach Ludwika XIV Paryż stał się europejskim i światowym centrum kulturalnym i artystycznym a język francuski i wzorce pochodzące z Francji modą dla elit arystokratycznych.

Zmierzch absolutyzmu
Po okresie triumfów tej polityki, pod koniec życia Ludwika XIV, Francja zaczęła słabnąć. Nastąpił przerost obciążeń nad korzyściami(żaden człowiek nie ma motywacji pracowania, jeżeli nie ma gwarancji posiadania). Nastąpiło osłabienie instytucji monarchii(XVIII w. ), wzrosły natomiast wpływy mieszczaństwa i klasy urzędniczej. Potęgę i niepohamowaną zaborczość Ludwika przełamały traktaty z Ryswick, a do wyraźnego upadku hegemonii francuskiej doprowadziła wojna sukcesyjna hiszpańska (1702-1714). Król-słońce nie mógł się dłużej uważać za arbitra Europy, a na kontynencie zapanowała pewna równowaga sił. Przyczyn zaś tego szukać musimy nie w słabości gospodarczej i militarnej Francji tego okresu, nie w jakimś wszechstronnym kryzysie wewnętrznym, lecz w zaborczej zachłanności monarchii Ludwika XIV. Absolutyzm króla francuskiego i jego ekspansywna polityka zmobilizowała przeciw niemu całą Europę Zachodnią, co doprowadziło ostatecznie do upadku króla-słońce.