Instytucje renesansowej Hiszpanii

Na wstępie mojego referatu chciałabym przybliżyć państwu pojęcie Instytucji politycznej.
Instytucja polityczna to wyodrębniony zespół osób dysponujący zasobami organizacyjnymi oraz materialnymi umożliwiającymi uczestnictwo w życiu politycznym. W najszerszym znaczeniu instytucja polityczna to każdy zorganizowany „aktor” polityczny taki jak państwo konkretny organ państwowy(np.parlament, rząd, ministerstwo, sąd itp.)partia lub ruch społeczno polityczny, formalna grupa nacisku(np. związek zawodowy lub konfederacja pracodawców) czy wspólnota samorządowa. Instytucja polityczna to także zespół norm prawnych odnoszących się do określonego działania politycznego i regulujących jego zasady. W tym sensie mówimy np. o instytucji prawa wyborczego, referendum lub votum nieufności. Niekiedy pojecie to odnosi się również do jednoosobowego organu państwa(np.instytucja prezydenta).Stosując je w tym znaczeniu podkreślamy fakt ,że nie chodzi o konkretną osobę pozostającą na danym stanowisku publicznym, lecz o stanowisko jako takie.W tym momencie przyjrzyjmy się z bliska epoce Renesansu. Wielu badaczy uważa Renesans czyli Odrodzenie za pierwszy okres w dziejach nowożytnych. Pod wieloma względami Odrodzenie było kryzysem poprzedniej epoki. Do najbardziej charakterystycznych przejawów tego kryzysu zaliczyć należy podważenie dominacji średniowiecznej gospodarki naturalnej na rzecz produkcji towarowej oraz handlu; podważeniu sztywnych ram porządku społecznego wyznaczonego przez feudalną hierarchie społeczną na rzecz awansu nowych, przedsiębiorczych i energicznych grup społecznych; oddzieleniu władzy politycznej od religijnej, wreszcie dominacje indywidualizmu nad tendencjami uniwersalistycznymi. Przejdźmy w tym momencie do charakterystyki ogólnej monarchii renesansowej. Długi i skomplikowany proces powstawania ustrojów absolutnych pozwala wyróżnić system przejściowy w którym współdziałają elementy władzy absolutnej i bardzo jeszcze silne instytucje państwa stanowego. Dla tej formy przejściowej zaproponowano nazwę monarchii renesansowej. Przybliżmy sobie trochę rządy absolutne. Absolutyzm nie był budowany przez chociażby i wielką postać taka jak Richelieu czy Ludwik XIV we Francji, Filip II czy hrabia Olivares w Hiszpanii. Przeobrażanie państwa stanowego w monarchie absolutną to długi proces z licznymi załamaniami. Rządy absolutne wcale nie musiały likwidować instytucji stanowych. Zgromadzenia utrzymały się w wielu państwach niemieckich, w absolutnej monarchii hiszpańskiej zachowały się w Argonie i na Sycylii, straciły znaczenie w Kastylii zanikły w Neapolu. W krajach monarchii Habsburskiej zgromadzenia stanowe zanikły dopiero w czasie wojny trzydziestoletniej. Hiszpanie pod rządami Filipa II wcale nie sądzili ze żyją pod władza absolutną. Monarchia renesansowa mimo tendencji wzmacniania władzy monarszej postrzegana była raczej jako ustrój mieszany, łączący sferę praw stanowych ze sferą prerogatyw Korony. W społeczeństwach renesansowych umocniła się świadomość wspólnoty losów :silny monarcha stawał się symbolem potęgii kraju i przedmiotem narodowej dumy. Teoria monarchii renesansowej zakładała iż siła Korony polegać miała na swobodzie działania w jej własnej sferze nie na tym zaś, że królowi wolno byłoby robić wszystko co zechce. Trwało przeświadczenie ze fundamentem państwa winno być zaufanie pomiędzy królem i jego poddanymi. Po stronie poddanych wyrażało się to w idei umowy społecznej; wyobrażenie o umownym stosunku łączącym monarchę i poddanych jego rządom. Po stronie władcy nasilała się tendencja by oprzeć monarchie na zobiektywizowaniu jej instytucji, na stworzeniu struktur bezosobowych, niemal anonimowych tzn. tworzonych na twardych regułach, a nie na zmieniających się osobach. Monarcha powinien radzić się stanów ,zwoływać zgromadzenia stanowe ,respektować prawo boże i fundamentalne prawa kościoła.
Dla ludzi tego okresu Hiszpania była po prostu największa potęgą świata . Źródłem tej potęgi była ogromna siła armii hiszpańskiej wspierająca się na :wyśmienitej piechocie, na flotach dwu największych potęg morskich tego okresu, na ogromnych bogactwach naturalnych jakie napływały z włości amerykańskich i na poczuciu misji narodowej, usprawiedliwionej błogosławieństwem boga. W samej europie król Hiszpanii był po roku 1580 zarazem królem Portugalii, Neapolu i Sycylii, księciem Mediolanu i władcą Niderlandów. Poza Europą sprawował władzę nad terytorium rozciągającym się od Maroko do Limy. W Hiszpanii mimo iż katolickiej zaznaczył się wpływ władzy świeckiej na kościoły krajowe. Owe kościoły krajowe przerażone faktem rosnącej potęgi protestantyzmu szukały wsparcia u władzy świeckiej, papiestwo nie protestowało. Papieskie ambicje uległy stonowaniu. Przez znaczną część XVI wieku poddawani politycznej kurateli królów starali się wzmocnić swą władzę w państwie kościelnym i zreformować kościół: sobór trydencki (1545-1563) nie doprowadził wprawdzie do pojednania z protestantyzmem ale reformował stosunki kościelne. Cecha charakterystyczną państwa renesansowego był dalszy wzrost liczby i znaczenia urzędników. Wynikało to z ekspansji państwa, ogarniania przez nie nowych dziedzin(propaganda państwowa, transport, przemysł, handel, techniki produkcyjne, kredyt, kwalifikacje zawodowe. Królowie potrzebowali coraz więcej i coraz bardziej fachowych funkcjonariuszy. Urzędnicy to nie tylko kanceliści i pisarczykowie ,termin ten obejmuje dostojników, ekspertów, fachowych administratorów, gestorów publicznego skrabu, a także sędziów(ponieważ nie ma przecież mowy o podziale władzy). Niektórzy z ww byli powolywani dożywotnio, inni na określony czas, jeszcze inni urzędnicy aż do odwołania. Wielkie także zróżnicowanie wiązało się ze sposobem powoływania urzędników od nominacji monarszej przez kupno lub wydzierżawienie urzędu po wybór. Obok urzędników stałych których kompetencje i zasady działania były określone i regulowane prawem pojawiali się funkcjonariusze nadzwyczajni, poza hierarchią, umocowani specjalnym poleceniem monarchy dla zalatwienia jakiś spraw doraźnych. Pomówmy teraz o urzędniczej promocji mieszczan (co uwidaczniło się w krajach zachodnich min. w Hiszpanii ) a co się z tym wiązało wystawiania urzędów na sprzedaż. Władcy pozwalali np. nieraz wyższym urzędnikom swobodnie powoływać podwładnych i ci dygnitarze sprzedawali niższe urzędy. W związku z powyższym zaistniało tzw. resignatio in favorem: czyli urzędnik rezygnował ze swojego urzędu ( często za bardzo dużą opłatą swojego następcy) wskazując osobę która chciałby widzieć na swoim miejscu. Za kulisami takiej rezygnacji kryła się sprzedaż urzędu pod warunkiem ze król zaaprobuje osobę nabywcy. Pomówmy teraz o wojsku i zbrojeniach.
Na listach milicji było prawie pół miliona ludzi nadających się na wojsko ale ćwiczono i zbrojono zaledwie ok.60 tysięcy. Ważnym instrumentem podczas wojen było wojsko najemne które w istocie było przedsiębiorstwem prywatnym ale często nie wywiązywało się z powierzonych mu rozkazów poprzez grabieże , gwałty i nie podporządkowanie się , poza tym utrzymanie tegoż wojska było bardzo kosztowne. Stąd też powodzenie innego rozwiązania czyli zaciągi ochotników przeprowadzone przez oficerów królewskich z mandatu władcy i za jego pieniądze. W taki to właśnie sposób powstało wojsko zaciężne. Innym rozwiązaniem zajęła się właśnie hiszpania. Królowie Hiszpanii narzucali miastom, prowincją,korporacją zawodowym obowiązek rekrutowania ludzi do armii królewskiej i opłacania takie właśnie operacji. Slawna takaż właśnie piechota hiszpańska tercios nie była lekceważona. Hiszpania przodowała również w tworzeniu sprawnej administracji wojskowej: kompetentni urzędnicy aby zapobiec malwersacją, ściśle kontrolowali stany osobowe oddziałów, ich wyposażenie i aprowizacje; główna izba obrachunkowa sprawdzała dokładnie wydatki na wojsko. Inne urzędy poszły w podobnym kierunku; był to początek cywilnej kontroli nad wojskiem. W sprawach finansów publicznych można powiedzieć tyle ze rosło znaczenie podatków. Ale także wykształciła się nowa forma pomocy skarbcowi jaką były pożyczki. Od dygnitarzy chętnie brano właśnie takie przymusowe pożyczki. Zaufanie do monarchy było tak duże ze ludzie zamożni i drobni ciułacze nieśli do kas państwowych swe pieniądze w przekonaniu, że otrzymywać będą należne im się odsetki czyli renty. Nadużywanie tego procederu doprowadzało niekiedy rządy na krawędź bankructwa(przykladem może być właśnie Hiszpania). Starano się wreszcie zracjonalizować administracje finansową. W jej skład wchodzili ludzie powiązani z wielkimi bankami i wielkim handlem, co pozwoliło usprawnić jej działania wedle wczesnokapitalistycznych reguł. Przybliżmy sobie teraz trochę historie Hiszpanii i jej władców. W 1516 roku dziedzictwo hiszpańskie objął Karol wnuk Izabeli i Maksymiliana Habsburga. Uznanie władzy królewskiej Karola I przeciągnęło się do 1522 roku. Zostały zdławione powstania obrońców lokalnych przywilejów – ruchy comuneros (1520-1521) i germanias (1521-1523).W Kastylii Karol utrzymał władze autorytarna zgodnie z tradycja Izabeli, w innych królestwach musiał uznać i zaprzysiądz fueros (prawa, przywileje stanowe).Będąc cesarzem rozbudował dziedzictwo hiszpańskie jako imperium rządzone przez fachowa biurokracje. Dzięki wyjątkowej pozycji jaka Karol odziedziczył i obronił w Kastylii przekształcił jej Rade w rząd centralny. W latach 1523-1525 wyłoniły się z niej rady: państwa, wojny i finansów. Obok rad Aragonu i Kastylii powstały z czasem nowe, do spraw Indii (1524), Italii (1555),Portugalii (1582) i Flandrii (1588).Kastylia brała na siebie ciężar imperium i korzyści z tego płynące. Warto dodać, że z hiszpańskiego pojmowania chrześcijaństwa wyrosła idea i reguła Towarzystwa Jezusowego, a także nurt mistyczny (św. Jan od Krzyża. św. Teresa od Jezusa). Przyjrzyjmy się teraz uważniej władcy Filipowi II. Filip II powróciwszy do Hiszpanii w 1559 roku poświęcił całą uwagę organizacji państwa w ciągu trzydziestu lat zmieniając Hiszpanie w twierdze służącą zachowaniu czystości wiary przez jedynych prawdziwych chrześcijan. Filip potrzebował czasu na podjecie decyzji ale jego skrupulatność okazywała się zazwyczaj uzasadniona. Ponieważ Filip był jedynym koordynatorem swej administracji sam wykonywam olbrzymia prace papierkowa kierując dosłownie swym imperium spoza biurka, decyzje administracyjne zapadały z ciągłym opóźnieniem. Jakkolwiek był świetnym profesjonalistą, cechował go fatalny brak wyczucia nie pozwalający na odróżnienie spraw wielkiej polityki od spraw błahych. Filip zarządzał sprawami swojego królestwa rzadko opuszczając stolice i posługując się radami działającymi w stolicy i wicekrólami w pozakastylijskich częściach swego imperium. W roku 1567 Filip wysłał do Niderlandów księcia Albę z rozkazem przywrócenia porządku i prawa. Od czasu objęcia przez Habsburgów korony Hiszpanii, Niderlandy obłożone zostały wygórowaną stawka opodatkowania ponieważ były najbogatszymi prowincjami europejskimi w imperium hiszpańskim. Alba wprowadził nowy podatek w roku 1572 podniósł nie tylko jego wysokość ale odmówił Stanom Generalnym prawa do podziału nowego obciążenia co pogwałcało przywileje wpływowych członków tego ciała. Przyjrzyjmy się następnie hiszpańskiej inkwizycji. Jedna z najbardziej popularnych instytucji jakie zostały wprowadzone na teren Portugalii pod naciskiem jej potężnego sąsiada była niewątpliwie inkwizycja. Została ona wprowadzona w Hiszpanii w czasie sprawowania władzy przez katolickich królów. Na początku inkwizycja była wolna od kontroli papieskiej; przyznano jej nawet niezależne sądownictwo ponad biskupami. W czasach rządów Karola V inkwizycja stała się oddziałem rządu , rozwijającej się w czwartej i piątej dekadzie XVI wieku w ogromny ,represyjny organ kontroli myśli który stal się osławiony. Barbarzyństwo tortur w czasie przesłuchań i egzekucji stosowane przez inkwizycje stały się zjawiskiem powszechnym w tym okresie ,szczególne zastrzeżenia wobec inkwizycji budzi fakt, że zachęcała do publicznej sprzedajności i prywatnej zdrady. Skazany heretyk nie tylko tracił własne życie i honor ale także tracił swoje mienie. Już w okresie rządów ojca Filipa ,Karola V represje przeciwko żydowskim conwersos były jeszcze bardziej surowe wobec wprowadzenia w życie ustawy Limpieza to jest wyłączenie z publicznych rządów wszystkich którzy nie potrafili wylegitymować się czystym starochrześcijańskim pochodzeniem: żaden kandydat nie mógł zostać dopuszczony do urzędy publicznego zanim nie wykazał czystości krwi i swej wierności Kościołowi. W okresie władzy Filipa działalność inkwizycji objęła również cenzurę, a w roku 1559 zakazala studentom wyjazdu za granice. W kwestii buntu w królestwie Aragonii można powiedzieć ze głównym powodem niezadowolenia aragończyków były fueros czyli tradycyjne swobody ożywione przez arystokracje dla ochrony własnych ,archaicznych już przywilejów feudalnych łącznie ze sprawowaniem sądów nad chłopami. Inkwizycja była jedyną instytucją która przewyższała siłą fueros. Zajmijmy się teraz kwestia Republiki Niderlandów. Wbrew powszechnej opinii,że silne może być jedynie państwo monarchiczne ustrój republikański nie odebrał Niderlandom ani siły ani znaczenia. Zjednoczone Prowincje Niderlandów powstały na mocy unii w Utrechcie w 1579 roku po rewolucji przeciw panowaniu hiszpańskiemu.Niepodległe Niderlandy nie znalazły sobie monarchy ale jego namiastką dla Niderlandczyków stała się władza namiestników republiki-stathouderów-skupiona w rękach zasłużonego dla niepodległości kraju domu książąt Orańskich. Niderlandzkie prowincje zachowały własne zgromadzenia stanowe, władze administracyjne, własne sądy, prawa i walutę. Stany Generalne były to konferencje ambasadorów niezależnych państw.Każda prowincja miła jeden głos, ale też weto jednej prowincji mogło sparaliżować każdą uchwałę Stanów Generalnych. Każda prowincja miała własnego szefa władzy wykonawczej i wojskowej z wyborów stanów prowincjonalnych. W Niderlandach utrwalił się podział władzy pomiędzy parlamentem unii, Stanami Generalnymi i jej władzą wykonawczą i wojskową, stathouderem.Książe Orański miał w ręku administrację, wojsko, marynarkę wojenną- a Stany trzymały rękę na worku z pieniędzmi. Tak wygląda krótka charakterystyka Republiki Niderlandów. Na koniec chciałabym powiedzieć ze mądry monarcha Karol V w Hiszpanii, Elżbieta I w Anglii, Henryk Walezy i Henryk IV we Francji-sam dobierał grono swych najbliższych współpracowników z rady ( rad) królestwa i powierzał urzędy swoim protegowanym, a nie protegowanym magnackich koterii.

Bibliografia:
Baszkiewicz Jan „Powszechna historia ustrojów państwowych” wyd. Arche
Wyczański Andrzej „Historia powszechna.Wiek XVI” wyd. TRIO
Bazylow Ludwik „Historia powszechna 1492-1648” wyd.Książka i Wiedza.
Wondrycz S.Piotr „Cena wolności.Historia Europy Środkowej od Średniowiecza do Współczesności” wyd.Znak