Wieliczka

Kopalnia Soli Wieliczka do 1965 zwana Żupą Solną jest najstarszą czynną kopalnią soli kamiennej na świecie. Znajduje się ona w Wieliczce, miejscowości położonej niedaleko Krakowa.
Zajmuje ona obszar o długości 7 km, szerokości 900 m i głębokości 330 m. Ma 9 poziomów, łączna długość chodników wynosi 300 km. Po wyeksploatowaniu w ciągu 1000 lat ok. 25 mln t soli pozostało ok. 2000 komór o pojemności ok. 9 000 000 m3. Na początku lat 90. wydobywano w Wieliczce ok. 160 tys. t soli rocznie.
Pierwsze ślady warzelnictwa soli na terenie obecnej kopalni pochodzą z neolitu. Kopalnię, zwaną Magnum Sal alias Wieliczka (Wielka Sól), wymieniały dokumenty tynieckie wydane ok. 1044 przez Kazimierza I Odnowiciela.

Sól wydobywano w niej dwojakim sposobem:
o jako sól warzoną, przetwarzaną z solanki ze źródeł i studni solankowych,
o jako sól kamienną wydobywaną w blokach, tzw. bałwanach sposobem kopalnianym, górniczym,
Istnienie pierwszych szybów szacuje się na XI w.
(najstarszy szyb zwany Starą Górą został zniszczony podczas najazdu tatarskiego w XIII w) Właśnie z tego okresu pochodzi najstarszy zachowany szyb – Góra Regis. W niedługim czasie Żupy stały się dochodem państwa (30%) utrzymującym dwór, opłacającym utrzymanie zamku, strzegących szlaków handlowych i zasłużonych dla państwa.
W 1368 roku Kazimierz Wielki sprecyzował zasady działania kopalni nadając im moc ustawy zwanej Statutem Żup Krakowskich. Określał on prawa i obowiązki pracowników kopalni, ceny soli, regulował wydobycie soli. Król przyznał monopol handlu solą z Wieliczki mieszczanom krakowskim, bocheńskim i wielicki, ustanawiając przywilej „prasolnictwa” Założył on także główny skład soli w Krakowie i skład soli eksportowej w Oświęcimiu.

W XVI wieku żupa wielicka staje się jednym z największych przedsiębiorstw ówczesnej Europy. Oprócz załogi związanej bezpośrednio z produkcją i pracowników administracji zatrudnieni są cieśle, bednarze, kowale, woźnice, stajenni. Żupy prowadzą własną kuchnię (pierwowzór stołówki zakładowej), mają własnego medyka a nawet specyficzny system " opieki socjalnej" i "zaopatrzenia emerytalnego".
W okresie przełomu XIV i XV wieku roboty eksploatacyjne i transport podziemny odbywały się sposobem ręcznym. Z szybów wyciągano sól linami za pomocą haspli tzn. wałów linowych poruszanych siłą mięśni. Dzierżawcy kopalni usprawniali wydobycie soli. Dzięki Mikołajowi Bochnerowi około roku 1400 hasple zastąpiono dreptakami. Były to koła drabinowe osadzone na wale linowym obracane pod ciężarem deptaczy stąpających po szczeblach koła. Następnym etapem rozwoju urządzeń transportowych był kierat konny, wprowadzony do kopalni w połowie XV wieku przez Mikołaja Serafina z Barwałdu. Zastosowanie postępu technicznego i mechanizacji wpłynęło na zwiększenie produkcji, a zarazem zysków płynących z wielickiej kopalni.

W XVI w. dzierżawca Sebastian Lubomirski prowadził rabunkową gospodarkę, doprowadzając do stopniowego upadku kopalni oraz buntów i strajków górników. 1690 miał miejsce największy strajk górników. Został on krwawo stłumiony- sześciu najbardziej aktywnych jego uczestników ścięto i poćwiartowano, czterech wbito na pal.

W XVIII w podczas zarządu sprawowanego przez Jana Borlacha „Wieliczka” została rozbudowana i wzrosła eksploatacja soli.
Królewska gospodarka w żupach krakowskich skończyła się wraz z pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku. Kopalnia przeszłą w ręce austriackei. Zmieniono system administracyjny, a także metody wydobywcze zainicjowane przez przybyłą falę specjalistów – górników. Okres ten pozytywnie wpłynął na stan techniczny kopalni i stabilizację. Rząd zaborczy zapoczatkował wykorzystanie kopalni jako obiektu turystycznego obok wydobycia soli.

Na szczególną uwagę zasługują zauważone przez humanistów już w XVI w lecznicze właściwości soli. Twierdzili oni, że sól zmieszana z innymi substancjami leczy ukąszenia przez węża, wypryski, wrzody, anginę, podagrę i wiele innych chorób.

Rozwój balneologii w XIX wieku związany jest również z Wieliczką, gdzie już od 1826 roku rozpoczyna się leczenie kąpielami solankowymi. Powstaje również dzięki lekarzowi kopalnianemu Feliksowi Boczkowskiemu w 1839 roku zakład kąpielowy leczący aż 36 jednostek chorobowych od kataru po niepłodność i od histerii po "osłabienia ze zbytkowania w miłości". Tych ostatnich musiało być wielu, bo w ciągu 20 lat skorzystało z uzdrowiska ponad 3 tysiące osób. Leczenie kąpielami solankowymi upadło po śmierci dr Boczkowskiego w 1855 roku.

Odrodzenie lecznictwa nastąpiło w roku 1958 z inicjatywy prof. Mieczysława Skulimowskiego w oparciu o specyficzny mikroklimat wyrobisk podziemnych leczący głównie astmę oskrzelową, zapalenie oskrzeli oraz katar alergiczny. Podziemne sanatorium założone przez prof. Skulimowskiego funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

Lata 40-te i 50-te XX wieku charakteryzowały się wzrostem produkcji bez względu na cenę. Eksploatacja rejonów centralnych kopalni w pobliżu zabytkowych wyrobisk spowodowała zachwianie równowagi górotworu i znaczne przyspieszenie destrukcji rejonu trasy turystycznej.
Dopiero z końcem lat 50-tych na skutek alarmującego stanu części komór na trasie turystycznej rozpoczęto pierwsze prace zabezpieczające kopalnię początkowo z funduszy Ministerstwa Kultury a następnie z utworzonego decyzją Rady Ministrów Funduszu Ochrony Zabytkowej Kopalni Wieliczka
W 1964 roki na V poziomie kopalni, na głębokości 211 m, powstało sanatorium alergologiczne „Kinga”.
W 1992 roku istnieniu kopalni zagroził trwający ponad pół wieku wyciek wody słodkiej , który spowodował liczne pęknięcia otworu i groźne zawały.
W udostępnionych do zwiedzania komorach w ciągu wieków powstały wykute w soli rzeźby, płaskorzeźby, kaplice- do najstarszych należy kaplica Św. Antoniego (1689, dzieło górnika A. Kuczkowskiego) ze statuami solnymi św. Barbary, patronki górników, św. Magdaleny i św. Kazimierza królewicza, kościół Błogosławionej Kingi (XVII w., J. i T. Markowscy) z rzeźbionymi scenami Ostatniej Wieczerzy, ucieczki do Egiptu, Kany Galilejskiej, groty, m.in. Michałowice, Staszic (w której podczas II wojny światowej Niemcy urządzili fabrykę części do samolotów). W grudniu 1997 w komorze Piłsudski odsłonięto wykonaną przez S. Anioła z 3 bloków soli rzeźbę marszałka J. Piłsudskiego.
9 września 1978 Wieliczka została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO wśród pierwszych 12 obiektów na świecie z takim oto opisem:

"Zabytkowa Kopalnia Soli w Wieliczce stanowi jedyny obiekt górniczy na świecie, czynny bez przerwy od średniowiecza do chwili obecnej. Jej oryginalne wyrobiska (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki) o łącznej długości około 300 km usytuowano na 9 poziomach, sięgających do głębokości 327 m ilustrują wszystkie etapy rozwoju techniki górniczej w poszczególnych epokach historycznych."