Chorwacja - główne dane

CHORWACJA. PRZEMYSŁ. Główną rolę w gospodarce Chorwacji odgrywa przemysł przetwórczy o zróżnicowanej strukturze gałęziowej; do najważniejszych gałęzi należą: hutnictwo żelaza (Sisak) i aluminium (Lozovac, Razine), przemysł stoczn. (Rijeka, Split, Pula) oraz petrochem. (Sisak, Osijek, Split); duże znaczenie ma przemysł maszyn. (m.in. fabryki: obrabiarek — Zagrzeb, maszyn roln. — Osijek, urządzeń energ. — Karlovac), elektrotechn., cementowy (Split, płw. Istria) i włók.; saliny mor.; produkcja energii elektr. jest w znacznym stopniu oparta na wyzyskiwaniu hydroenerg. zasobów rzek górskich (m.in. kaskadowe hydroelektrownie na rz. Cetina i Krka); wydobycie boksytów (Dalmacja, Istria) oraz niewielkie ropy naft., gazu ziemnego, rud cynku i ołowiu, azbestu, węgla kamiennego.
CHORWACJA. ROLNICTWO. W Slawonii i Chorwacji właściwej uprawia się gł. pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik, len, konopie, tytoń, drzewa owocowe (gł. śliwa), w Dalmacji i Istrii — winorośl, oliwki, figowce, drzewa cytrusowe; na obszarach nizinnych hoduje się bydło, trzodę chlewną i drób; w G. Dynarskich — owce, kozy, osły, muły; rybołówstwo i przetwórstwo rybne (gł. sardynki, tuńczyki); u wybrzeży płw. Istria hodowla ostryg.
CHORWACJA. TURYSTYKA. Do 1991 (rozpad Jugosławii i wojna domowa) ważnym działem gospodarki była turystyka; liczne kąpieliska mor. i uzdrowiska (w Dalmacji i Istrii).
CHORWACJA. WARUNKI NATURALNE. Północną i wsch. część Chorwacji zajmuje rozległa pagórkowata nizina (fragment Kotliny Panońskiej), zach. i pd. — G. Dynarskie (rozwinięte formy krasowe); wybrzeże silnie rozczłonkowane; liczne przybrzeżne wyspy, największe: Krk, Bra, Cres, Hvar, Pag, Korula, Dugi Otok; klimat na wybrzeżu podzwrotnikowy śródziemnomor., w głębi kraju umiarkowany ciepły; gł. rz.: Drawa, Sawa z Kupą, Dunaj; w G. Dynarskich liczne zbiorniki podziemnych wód krasowych; ok. 35% pow. zajmują lasy — dębowe i bukowe w części pn.-wsch., iglaste na obszarach górskich; na wybrzeżu zarośla typu makii; parki nar.: Jez. Plitwickie (wpisany na listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO), Mljet, Bisnjak, Paklenica.
BAŁKAŃSKI, PÓŁWYSEP, półwysep w Europie Pd., między M. Adriatyckim, M. Jońskim, M. Egejskim i M.Czarnym, oddzielony od Azji cieśn.: Bosfor i Dardanele; za pn. granicę Półwyspu Bałkańskiego przyjmuje się Sawę i dolny bieg Dunaju; pow. ok. 500 tys. km2, dł. 950 km, szer. do 1260 km. Linia brzegowa silnie rozwinięta (zwł. na zach. i pd.); Zat. Koryncka i Kanał Koryncki odcinają najdalej na pd. wysuniętą część Półwyspu Bałkańskiego — Peloponez. Wybrzeża gł. abrazyjne (związane z wtargnięciem morza na tereny górskie), na zach. typu dalmatyńskiego, na pd. i wsch. prostopadłe do przebiegu pasm górskich (riasowe); na pn.-wsch., w rejonie delty Dunaju, miejscami nad M. Czarnym, a także w Albanii — akumulacyjne. Część centr. zajmuje masyw tracko-maced. rozczłonkowany przez zapadliska tektoniczne na oddzielne bloki górskie (Riła, Pirin, Rodopy, Olimp); obrzeżenie masywu tworzą 2 łańcuchy górskie systemu alp.: G. Dynarskie, góry Albanii i Pindos na zach. oraz Bałkany na pn.-wsch.; przeważa rzeźba tektoniczno-erozyjna; w G. Dynarskich rozwinięty kras; najwyższe grupy górskie mają rzeźbę alp.; liczne kotliny śródgórskie; w dolinach rzek i na wybrzeżu niziny (Tracka, Tesalska, Salonicka, Wołoska). Cały Półwysep Bałkański jest silnie sejsmiczny; liczne trzęsienia ziemi występują wzdłuż wybrzeży M. Adriatyckiego i M. Jońskiego po Peloponez, oraz w Macedonii i zach. Bułgarii, katastrofalne — 1963 (Skopie). Klimat podzwrotnikowy, w pd. części i na wybrzeżu M. Adriatyckiego typu śródziemnomor., w środk. i wsch. części — kontynent., na pn. umiarkowany ciepły; średnia temp. w styczniu od –2C na pn. i –5C w wysokich partiach gór do 10–12C na pd. wybrzeżach, w lipcu odpowiednio od 22–23C i 15–17C do 27–28C; w związku z napływem wilgotnych mas powietrza od zach. i suchych od wsch. ilość opadów silnie zróżnicowana: na wsch. 350–500 mm rocznie, w środk. części 600–1000 mm, na zach. (w górach) do 1500–2000 mm i lokalnie więcej; w miejscowości Crkvice (nad Zat. Kotorską) notuje się najwyższe opady w Europie — średnio 4648 mm; na wybrzeżu dalmatyńskim występuje chłodny, silny wiatr bora (w Albanii zw. murrlan), w dolinie Wardaru chłodny wardarak, w Grecji suchy i ciepły etezje, na wielu obszarach — fen.
Większa część Półwyspu Bałkańskiego należy do zlewiska M. Czarnego, gł. do dorzecza Dunaju (Sawa, Morawa, Iskyr); pd. część odwadniana do M. Egejskiego (Marica, Mesta, Struma, Wardar), zach. — do M. Adriatyckiego (Neretwa, Drin, Shkumbini, Semani, Vjosa) i M. Jońskiego (Acheloos); największe jez.: Szkoderskie, Ochrydzkie, Prespa.
Naturalna roślinność (zwł. lasy) w dużym stopniu zniszczona przez wielowiekową działalność człowieka; przetrwały liczne relikty flory trzeciorzędowej (m.in. świerk serb., sosna rumelijska, forsycja eur.); na pd. rosną wtórne twardolistne zarośla makii, w środk. części szyblak; na pn. i w górach lasy dębowe, wyżej bukowe, jodłowe i sosnowe (górna granica lasów na wys. 1800–2000 m).
Na Półwyspie Bałkańskim leżą: Jugosławia, Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Albania, Grecja, Macedonia, Bułgaria oraz pd.-wsch. skraj Rumunii (Dobrudża) i eur. część Turcji.
Ludność ponad 50 mln; gęstość zaludnienia ok. 100 osób na km2, rozmieszczenie b. nierównomierne; skład etniczny zróżnicowany; najstarszymi narodami na Półwyspie Bałkańskim są Grecy (potomkowie Hellenów) i Albańczycy (których przodkami byli Ilirowie); ok. 2/3 ludności stanowią Słowianie Pd.: Bułgarzy, Serbowie, Słoweńcy, Chorwaci, Czarnogórcy, Bośniacy, Macedończycy; inne najliczniejsze grupy narodowościowe: Turcy, Węgrzy, Ormianie, Żydzi, Cyganie (Romowie). Półwysep Bałkański przecinają ważne szlaki komunik. z alp dolin i Wyż. Transylwańskiej przez Belgrad i Sofię do Stambułu i do Azji Mniejszej, z odgałęzieniami bruzdą Morawy–Wardaru i doliną Ibaru w kierunku Salonik i Aten.
DALMACJA, Dalmacija, kraina hist. w Chorwacji; obejmuje pas wybrzeża M. Adriatyckiego (Pobrzeże Dalmatyńskie, dł. ok. 400 km) oraz przybrzeżne wyspy; we wsch. części wapienne przedgórze G. Dynarskich z wyraźnie zaznaczonymi formami krasowymi, przechodzące ku zach. w silnie porozcinane wybrzeże mor.; równolegle do wybrzeża są położone liczne wyspy (największe: Bra, Hvar, Pag, Korula, Dugi Otok), będące fragmentami łańcuchów górskich oddzielonych od lądu stałego w wyniku transgresji mor. (wybrzeże typu dalmatyńskiego); klimat podzwrotnikowy śródziemnomor.; sieć rzeczna słabo rozwinięta, rzeki spływające z G. Dynarskich: Krka, Cetina, Neretwa, są wyzyskiwane energetycznie; liczne zbiorniki podziemnych wód krasowych; zarośla typu makia (zw. tu ikara), przechodzące powyżej 300–400 m w rzadkie zarośla (sibljak), porastające kamieniste gołoborza. Do 1991 (rozpad Jugosławii i wojna domowa) Dalmacja była jednym z gł. regionów turyst. Europy; na wybrzeżu liczne kąpieliska mor., ośr. turyst., uzdrowiska (m.in.: Dubrownik, Split, Zadar, Szybenik); rozwinięty przemysł stoczn. i usługi portowe (Split, Szybenik, Zadar); duże znaczenie ma rybołówstwo przybrzeżne i przetwórstwo rybne; wydobycie boksytów, węgla brun., asfaltu naturalnego oraz wapieni i marmurów; uprawa winorośli, drzew cytrusowych, oliwek, figowców; hodowla owiec i kóz; dobrze rozwinięta sieć komunik. (wzdłuż wybrzeża droga szybkiego ruchu Rijeka–Podgorica, żegluga promowa).
Historia. W starożytności zamieszkana przez iliryjskie plemiona Dalmatów; od pocz. I w. n.e. prowincja rzym.; w VI–VII w. opanowana przez plemiona słow. (wyspy i miasta nadmor. pod władzą Bizancjum); w XII w. podzielona między Chorwację i Wenecję; od 1409 pod władzą Wenecji; 1797 przyłączona do Austrii (Campo Formio); 1809–15 część Prowincji Iliryjskich; następnie ponownie pod władzą Austrii, stagnacja ekon. i kult.; w końcu XIX w. silny ruch odrodzenia nar. z ośr. w Splicie; od 1918 w składzie Królestwa SHS (od 1929 — Jugosławii); podczas II wojny świat. podzielona między Włochy i Niezależne Państwo Chorw.; po wojnie wróciła do jugosł. wówczas Chorwacji. DYNARSKIE, GÓRY, serb. i chorw. Dinarsko gorje, góry na Płw. Bałkańskim, wzdłuż wsch. wybrzeża M. Adriatyckiego, w Bośni i Hercegowinie oraz w Chorwacji, fragment w Słowenii i Jugosławii; najwyższy szczyt Bobotov Kuk (2522 m) w masywie górskim Durmitor. Sfałdowane w orogenezie alp.; strefa zach. zbudowana gł. z wapieni mezozoicznych i eoceńskich, wsch. — z paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych (łupki ilaste, piaskowce, wapienie) częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami gł. granitoidów; trzęsienia ziemi. W części zach. charakterystyczna rzeźba wytworzona przez kras (polja, doliny, uwały, leje, jaskinie krasowe), w najwyższych partiach formy glacjalne; nadmor. pasma tworzą dalmatyński typ wybrzeża; w części wsch. średniowysokie grzbiety górskie, rozdzielone szerokimi dolinami i tektonicznymi kotlinami. Góry Dynarskie stanowią granicę klim.: pn. część między klimatem podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym, pd. — między wilgotniejszym i kontynent. suchym klimatem podzwrotnikowym; wyraźnie wykształcone piętra klim.; średnia temp. w styczniu od –7C do 5C (na pd.-zach.), w lipcu 15–19C; suma roczna opadów na wsch. 800–1000 mm (w kotlinach 500–700 mm), na zach. 1200–2500 mm i więcej (nad Zat. Kotorską do 5000 mm); na wsch. maksimum opadów w lecie, na zach. w okresie jesienno-zimowym; u zach. podnóży występuje wiatr bora wiejący od grzbietów, powodujący silne spadki temperatury (nawet o 20C). We wsch. części gęsta sieć dopływów Sawy (Kupa, Una, Vrbas, Bosna, Drina), w zach. — na ogół brak wód powierzchniowych. Roślinność silnie zróżnicowana; na wybrzeżach lasy z dębem ostrolistnym i wtórne zarośla typu makii, ponad nimi lasy zrzucające liście na zimę z dębem omszonym i ostrią; w obszarach o klimacie bardziej kontynent. dąbrowom towarzyszą wtórne zarośla typu szyblak; wyżej lasy bukowe, bukowo-jodłowe i świerkowe, piętro kosodrzewiny i murawy alp.; parki nar.: Durmitor, Jez. Plitwickie, Tara, Kopaonik, Paklenica. Wydobycie boksytów, węgla brun., rud żelaza, manganu, antymonu, chromu. Na wybrzeżu liczne ośr. turyst. i kąpieliska (Split, Dubrownik, Kotor).
ISTRIA, słoweń. Istra, półwysep w Chorwacji, Słowenii i Włoszech, między zat.: Triesteńską a Kvarner i Rijecką (M. Adriatyckie); pow. ok. 4 tys. km 2; górzysty (najwyższy szczyt Uka, 1396 m); w części pn.-wsch. rozwinięte zjawiska krasowe; brzeg wsch. wysoki i stromy; liczne zatoki; klimat śródziemnomor.; gł. rz.: Dragonja, Mirna, Raa; zarośla typu sziblak, w górach lasy (gł. dębowe); uprawa zbóż, winorośli, oliwek; hodowla bydła; wydobycie węgla kam. (zagłębie Raa), boksytów, soli z wody mor.; turystyka; liczne kąpieliska (największe Opatija); gł. m.: Triest, Pula, Koper.
Historia. W starożytności zamieszkana przez plemiona iliryjskie; od II w. p.n.e. pod władzą Rzymu, od 538 n.e. — Bizancjum; w końcu VI w. środk. część Istrii opanowali Słowianie, którzy zasymilowali ludność miejscową; od VIII w. w królestwie Franków; następnie obiekt rywalizacji ościennych państw; w XV w. podzielona między Austrię i Wenecję; 1797 (Campo Formio) część wenecka przyłączona do Austrii; 1809–15 w składzie Prowincji Iliryjskich; od 1920 (Rapallo) prawie cała Istria w posiadaniu Włoch; 1947 przyznana Jugosławii bez części pn.-zach., przyłączonej do Triestu; 1954 Triest otrzymały Włochy, a przylegające do niego terytoria — Jugosławia. PULA, m. w Chorwacji, w pd. części płw. Istria, nad M. Adriatyckim. Rzymska kolonia Pola; we wczesnym średniowieczu pod panowaniem bizant.; od 1148 w posiadaniu Wenecji; 1797–1918 (z przerwą 1806–14) należała do Austrii, następnie do Włoch; 1947 przyłączona do (wówczas jugosł.) Chorwacji. — 62 tys. mieszk. (1991); rozwinięty przemysł stoczn. i spoż. (rybny, tytoniowy), ponadto maszyn., cementowy, szklarski, zapałczany, obuwn.; port mor. i lotn.; wyższa szkoła pedag.; ośr turyst.; muzeum; pozostałości budowli staroż., m.in. dobrze zachowany amfiteatr z 2 poł. I w. n.e.; katedra (XV w., na miejscu budowli z VI w.), renes. ratusz, kościół Franciszkanów (XIV w.).
RIJEKA, m. w zach. Chorwacji, nad Zat. Rijecką (M. Adriatyckie), na wzgórzach, u podnóża masywu Risnjak. Rzymska Tarsatica, ok. 600 zdobyta przez Słowian; jako Rijeka wzmiankowana od końca XII w.; w XIII w. rozwój miasta (wł. Fiume); 1471–1918 pod panowaniem Habsburgów; 1919 przyznana Królestwu SHS (od 1929 Jugosławia), tegoż roku zajęta przez oddziały G. d'Annunzia; 1920 na mocy traktatu w Rapallo uznana wolnym miastem, od 1924 (na mocy porozumienia w Rzymie) we Włoszech; 1943–45 okupowana przez Niemcy; V 1945 zajęta przez wojska jugosł.; na mocy traktatu paryskiego 1947 przyznana Jugosławii; od 1991 w Rep. Chorwackiej. — 168 tys. mieszk. (1991); ważny ośr. przem. kraju i największy chorw. port handl. (m.in. dowóz ropy naft.), rybacki i tranzytowy; rozwinięty przemysł stoczn., maszyn., chem., ponadto papierniczy, materiałów bud., włók., spoż.; rafineria ropy naft.; port lotn.; szkoły wyższe, instytuty nauk.-badawcze; rurociąg naft. do rafinerii w Sisaku i Panevie; ośr. turyst., muzea; kościół NMP (średniow., przekształcony w stylu barok.); klasztor Augustianów z barok. kościołem Św. Hieronima; ratusz (XV, XIX w.); kościół Św. Wita (XVII, XVIII w.); cerkiew (XVIII w.); wieża miejska (XV, XVIII w.); budowle użyteczności publ. (XIX, pocz. XX w.).
WELEBIT, Velebit, pasmo górskie w G. Dynarskich, w Chorwacji; opada stromo ku M. Adriatyckiemu; najwyższy szczyt Vaganski vrh, 1758 m; zbud. z wapieni; rozwinięte zjawiska krasowe; na wsch. stokach lasy bukowe i iglaste; złoża boksytów; Park Nar. Paklenica (od 1949, pow. 3620 ha).
ZAGRZEB, Zagreb, stol. Chorwacji, nad Sawą. Rzymska Andautonia; od końca XI w. należał do Węgier; siedziba biskupstwa (przed 1094); w poł. XIII w. jako wolne miasto król. (od 1242) stał się centrum gosp. Chorwacji; od 1527 pod panowaniem Habsburgów (niem. Agram); w XIX w. ośr. odrodzenia nar. Chorwatów (iliryzm); od 1918 w składzie Królestwa SHS (od 1929 Jugosławii); 1941–45 stol. Niezależnego Państwa Chorwackiego; od 1991 stol. niepodległej Chorwacji. — 868 tys. mieszk. (1991); największe miasto i gł. ośrodek przem. kraju; rozwinięty przemysł elektromaszyn. (obrabiarki, akumulatory, transformatory, maszyny włók., samochody, tabor kol.), precyzyjny (instrumenty med.), farm., drzewny, materiałów bud., spoż.; międzynar. targi przem.; węzeł kol. i drogowy; port śródlądowy; port lotn.; Akad. Umiejętności i Sztuk Pięknych (zał. 1867), liczne szkoły wyższe (m.in. uniw., zał. 1669) i inst. nauk.; muzea (archeol., hist., etnograf., sztuki i rzemiosła), galerie obrazów i rzeźby, teatry (w tym nar.), filharmonia; międzynar. festiwal folklorystyczny; katedra (XII, XIII, XIX w.); kościoły: got. — Sv. Frani (XIII, XVII w.), Sv. Mariji od Pohoda (przebud. XIX w.), Sv. Marka (XIII, XV, przebud. XIX w.); barok. — Jezuitów — Sv. Katariny (XVII, XIX w.), z klasztorem (XVII w.), Sv. Frani Ksavera, Sv. Ivana Krstitelja (oba z XVIII w.); pałace (XVII, XVIII w.), liczne budowle użyteczności publ. (XIX, pocz. XX w.).
Zagrzeb jest położony na obu brzegach Sawy i pd. stokach gór Medvednica (wys. do 1035 m). Na lewym brzegu rzeki, u podnóża gór, znajduje się najstarsza część miasta (Gornji Grad) z licznymi zabytkami, teatrami i muzeami; stare miasto od pn. otaczają dzielnice willowe, od pd. — dzielnice przem. i mieszkaniowe, najnowsze (Novi Zagreb) na pr. brzegu Sawy; liczne parki i ogrody, w tym bot. i zool.; miasto przecinają szerokie arterie komunik.; lewo- i prawobrzeżną część Zagrzebia łączy 6 mostów.
KORULA, m. w Chorwacji, na wyspie K., na M. Adriatyckim; ok. 3 tys. mieszk.; port i kąpielisko mor.; ośr. turyst.; muzeum; miasto, otoczone fortyfikacjami, jest cennym zespołem zabytkowym, o gwiaździście rozplanowanych ulicach, z centralnie założonym placem z got. katedrą Św. Marka (XV, XVI w.); liczne kościoły (XIV–XVI w.), loggia (XVI w.), got., renes. i barok. domy i pałace.