Ustroje polityczne w państwach starożytnej Grecji

Starożytni Grecy posiadali specyficzny sposób organizacji państwowej zwanej polis. Zwykle państwo greckie miało niewielkie rozmiary, wyjątkiem były Ateny i Sparta. Polis różniły się między sobą przede wszystkim sposobami sprawowania władzy. Państwo greckie nie posiadało odrębnego aparatu władzy, nie posiadało też osobnej grupy ludzi, których funkcją byłoby rządzenie. W polis panowały różne systemy władzy począwszy o oligarchii, kiedy to grono posiadających władzę ograniczło się tylko do rodzin majętnych, przez tyranię po demokrację, w której głos mają wszyscy obywatele.

Sparta jest przykładem państwa, które zachowało monarchię. Była jednym z największych miast-państw Grecji. Do pełnoprawnych mieszkańców należeli Spartiaci. Posiadała jednocześnie 2 królów pochodzących z 2 rodzin - królowie dowodzili wojskami w czasie wojny i mieli szerokie kompetencje wewnętrzne. Spartanie posiadający pełnię praw tworzyli zgromadzenie. Na początku w jego skład wchodziło 8000- 9000 ludzi. Do jej obowiązków należało podejmowanie decyzji o wojnie, wybór urzędników i uchwalanie wniosków, mogła też wprowadzać w nich zmiany. W rzeczywistości jednak je rola była mocno ograniczona. Inicjatywa zgłaszania wniosków i zwoływania posiedzeń należało do członków Rady zwanej Geruzja tłumaczonej jako rada starców. W jej wchodziło 2 królów i 28 obywateli powyżej 60 lat wybranych dożywotnio. Pełniła rolę trybunału sądzącego poważniejsze przestępstwa. Z czasem część uprawnień geruzji przejęli Eforowie.

Pięciu eforów wybierano na 1 rok. Z czasem uprawnienia ich rozszerzały się. U progu czasów klasycznych eforowie skupili całą władzę, pozostawiając królom jedynie dowodzenie na wojnach, z tym że i tak towarzyszyło im dwóch eforów. Pilnowali bezpieczeństwa wewnętrznego, przyjmowali posłów innych państw, decydowali czy sprawa nadaje się do przedstawienia Geruzji i Zgromadzeniu. Zwoływali Zgromadzenie i przedstawiali mu wnioski. Byli sędziami, nadzorowali Helotów i Periojków
Drugim co do wielkości państwem greckim są Ateny. W VII wieku władza oraz znaczna część ziem znajdowała się tam w rękach ludzi dobrze urodzonych. Najwyższą władzę w państwie sprawował archont- urzędnik wybierany na okres 1 roku. Obok niego działali: król i dowódca wojsk. Ważną rolę odgrywała rada nazywana Areopagiem, powoływała ona archontów biorąc pod uwagę ich pochodzenie. W późniejszych czasach składał się ona z byłych archontów. Kompetencje zgromadzenia były ograniczone.

Nie mający arystokratycznego pochodzenia obywatele Aten byli przeciwni politycznemu monopolowi arystokracji. Część z nich z racji posiadanego majątku też pragnęła dostępu do władzy. Urzędnicy pochodzący z rodzin arystokratycznych czuli się bezkarni, podejmowali decyzje kierując się własnymi interesami, naruszali prawo. Zmianę sytuacji przyniósł dopiero Drakon, który, by ukrócić ich samowolę, spisał prawa zwyczajowe. Miało to też zaprowadzić spokój i równowagę w przepełnionych konfliktami Atenach.

W 594/593 r.p.n.e. funkcję archonta powierzono Solonowi upoważniając go jednocześnie do przeprowadzenia w państwie daleko idących reform, które ostatecznie doprowadziły do powstania w Atenach ustroju oligarchicznego. Od tego czasu zasadniczego znaczenia nabiera podział obywateli na grupy według posiadanego majątku. Solon powiązał przynależność do nich z uprawnieniami politycznymi. Najwyżsi urzędnicy- archonci wybierani byli przez najzamożniejszych. W celu uspokojenia napięć społecznych wprowadzono jednorazowe umorzenie długów, a także zakaz dawania w zastaw osoby dłużnika lub jego rodziny. Solon uczynił chłopów nie posiadających wolności osobistej wolnymi. Nie wprowadził ich jednak do społeczności obywateli, nie przekazał im również na własność uprawianej ziemi. W skład zgromadzenia, do którego uprawnień należało wybieranie urzędników, wchodzili wszyscy obywatele. Za czasów rządzenia Solona powstał Sąd Przysięgłych i Rada Czterystu.

Reformy wprowadzone przez Solona nie były jednak w stanie zapewnić wewnętrznego spokoju. Wystąpiły trudności w obsadzaniu stanowisk. Niepokoje społeczne i konflikty wewnętrzne doprowadziły w Atenach do panowania Pizystrata. Udało mu się dostać do władzy pokonawszy wcześniej wszystkich przeciwników, głównie przez wygnanie ich poza granice państwa. Rozpoczął się okres tyranii.

Po śmierci Pizystrata władzę w państwie przejęli jego synowie. Wielokrotnie próbowano obalić tyranię, jednak ostatecznie zlikwidowali ją Spartanie.
Okres tyranii wspominany jest jako czas dobrobytu, na który przypada silny rozwój miasta. Pizystrat nie naruszał funkcjonowania instytucji ustrojowych, nie zmieniał ich kompetencji, dbał jedynie o obsadzenie stanowisk własnymi ludźmi. Normalnie działało zgromadzenie i Rada. Rządy tyranii spowodowały powolną zmianę Areopagu. Wchodzili do niego ludzie posłuszni. Czasy tyranii osłabiły rolę arystokracji, uległy zacieśnieniu więzy wśród wspólnoty, okres wewnętrznej stabilizacji przyczynił się do wzrostu dobrobytu. Ateńską tyranię cechowało znaczne umiarkowanie, umiejętność godzenia silnej władzy z działaniem normalnych organów polis.

Decydującą rolę w przekształcaniu Aten w państwo demokratyczne odegrał Klejstenes. W wyniku jego reform znacznie zostały zwiększone uprawnienia zgromadzenia. Powstała też Rada Pięciuset, będąca reprezentacją wszystkich obywateli. Przedstawicieli do niej wysyłały wszystkie fyle.

Nowe fyle miały charakter terytorialny. Przy określaniu zasięgu terytorialnego fyl starano się je tak formować, by usunąć wpływy rodzin arystokratycznych. Nie chciano ponadto dopuścić do tego, by w nowych jednostkach jedna grupa obywateli dominowała nad innymi. Fyla miała zawierać w sobie wszystkie części składowe ateńskiego społeczeństwa. Attykę podzielono na trzy części: miasta, wybrzeże i wnętrze. Każdy z regionów został podzielony na dziesięć części zwanych trittyes. Nowe fyle powstały przez połączenie trzech trittyes wziętych z trzech różnych sfer. Starano się, by nie sąsiadowały one ze sobą. Uzyskano w ten sposób efekt zmieszania obywateli. Powstało 10 fyl. Każda z nich delegowała co roku do Rady 500 obywateli, wybranych w demach.

Do podstawowych zadań Rady należało przygotowanie obrad zgromadzenia. Członkowie Rady przewodniczyli obradom zgromadzenia, a także zajmowali się kontrolowaniem urzędników, pociąganiem ich do odpowiedzialności i określali kary dla winnych. Ważną czynnością było przeprowadzanie wstępnego badania kandydatów na urzędników i członków nowej Rady przed ich losowaniem. Radę podzielono na dziesięć zespołów, które pełniły przez jeden rok stałą służbę. Z czasem wprowadzono wynagrodzenie dla członków Rady. Było ono niewielki, jednak pozwało ludziom ubogim brać udział w życiu politycznym.

Zgromadzenie Ludu zwoływano systematycznie przynajmniej dziesięć razy w roku. Stało się ono organem sprawującym najwyższą władzę. Począwszy od Kleistenesa najważniejsze decyzje należały do zgromadzenia. Politycy musieli zabiegać o zdobycie w nim większości. Każdy miał prawo do przemawiania i zgłaszania uchwały. Wszystkie wnioski musiały być jednak początkowo przedyskutowane.

Urzędnicy wybierani na rok nie odgrywali większej roli politycznej Do ich obowiązków należało wykonywanie postanowień zgromadzenia i rady.
Pozostał areopag, z tym, że część jego uprawnień przejęła Rada Pięciuset. Poza wyrokowaniem w niektórych sprawach, pełnił on rolę organu kontrolującego działalność innych ciał ustrojowych.

Znacznie rozszerzono grono obywatelskie. Kleistenes dał prawo obywatelskie wielu Metojkom, czyli cudzoziemcom i niewolnikom. Gdy obywatel kończył 18 lat był zapisywano go na listę obywateli. Odbywało się to publicznie, aby uniknąć możliwości wpisania się na listę osoby nie mających do tego prawa.

Tradycja przypisała Kleistenesowi zaprojektowanie procedury mającej na celu zabezpieczenie ustroju przed tyranią. Celem było usunięcie tych osobistości, które zdobyły tak silną pozycję, że mogły pokusić się o przejęcie władzy. Ten, kogo skazała większość głosujących obywateli musiał iść na dziesięcioletnie wygnanie. Dobra skazanego na banicję nie ulegały konfiskacie, rodziny jego nie prześladowano, a prawa polityczne skazanego po powrocie nie były uszczuplone.

Stopniowe zmiany w ustroju politycznym greckich polis prowadzące do dojrzałej formy demokracji miały ogromny wpływ na świadomość starożytnych Greków. Możliwość sprawowania władzy, publicznych występów prowadziła do poszerzenia horyzontów myślowych współczesnych ludzi, rozwoju kultury. Pojawili się demagodzy- zawodowi politycy i oratorzy- mistrzowie pięknej mowy. Świadomość tego, że ma się wpływ na kształt swojego polis przyczyniła się do obudzenia odczuć narodowych.