Ryby - podstawowe informacje

RYBY, Pisces, nazwa zbiorcza zmiennocieplnych kręgowców wodnych, do niedawna traktowanych jako jedna gromada; obecnie przyjmuje się ich podział na 4 gromady: fałdopłetwe, akantody (Acanthodi), obejmujące gat. kopalne, których głowę osłaniał pancerz z płytek kostnych, a resztę ciała — łuska ganoidalna; struna grzbietowa zachowała się przez całe życie; posiadały cechy zarówno ryb chrzęstnych (uzębienie, struktura płetw), jak i ryb kostnych (ganoidalne łuski, skostniałe czaszki); pojawiły się pod koniec ordowiku, wymarły na początku permu; pozostałe gromady to także kopalne tarczowce oraz reprezentowane współcześnie ryby chrzęstne i ryby kostne.

Ryby są grupą b. zróżnicowaną pod względem budowy i biologii, wykazują też cechy wspólne: wszystkie prowadzą wodny tryb życia, przez całe życie oddychają skrzelami, kończyny w postaci parzystych płetw, obeność szczęk, brak błon płodowych w rozwoju zarodkowym (bezowodniowce).

Kształt ciała ryb bywa b. różny, zależnie od trybu życia zwierzęcia i charakteru środowiska, u większości wrzecionowaty, znamionujący dobrych pływaków; zasadniczą funkcję napędową w lokomocji pełni płetwa ogonowa; płetwy parzyste, osadzone na pasie barkowym i miednicznym, funkcjonują jako stery i stateczniki; płetwy nieparzyste mogą być przekształcone, np. w przyssawki, narządy kopulacyjne. Skóra zawiera liczne gruczoły śluzowe (zmiejszenie tarcia), u niektórych gat. także jadowe, i komórki pigmentowe; u większości pokryta łuskami.

Szkielet chrzęstny lub skostniały; struna grzbietowa zachowuje się przez całe życie (ryby chrzęstne, jesiotrokształtne, dwudyszne i trzonopłetwe) lub pozostaje w postaci szczątkowej między kręgami; jednak u wszystkich ryb szkieletem osiowym jest kręgosłup; czaszkę charakteryzuje silny rozwój trzewioczaszki (z 5–7 parami łuków skrzelowych, parą szczęk). W umięśnieniu charakterystyczna odcinkowa budowa mięśni bocznych, podzielonych mioseptami na miomery. Ośrodkowy układ nerwowy słabo rozwinięty, ze zmysłów najlepiej rozwinięty węch; swoistym narządem jest tzw. linia boczna, informująca o kierunku i nasileniu prądu wody.

Układ krwionośny, jak u wszystkich kręgowców, zamknięty; przez serce (zbud. u większości z zatoki żylnej, przedsionka i komory) przepływa krew żylna.

Przewód pokarmowy zróżnicowany, zależnie od rodzaju pokarmu; jako uwypuklenie jelita pojawia się pęcherz pławny, pełniący funkcję hydrostat., u niektórych — także oddechową.

Ryby są z reguły jajorodne, zapłodnienie zewn. (tarło), u niektórych wewn. (większość spodoustych, żyworódki); w rozwoju występuje stadium larwy, czasem z wyraźnym przeobrażeniem (płastugi); nieliczne gat. opiekują się potomstwem (np. pielęgnicowate). W rozwoju ewolucyjnym ryby opanowały wszystkie typy środowisk wodnych całej kuli ziemskiej; ze względu na występowanie rozróżnia się: ryby słodkowodne, mor. i wędrowne, odbywające wędrówki pokarmowe i rozrodcze (anadromiczne ryby, katadromiczne ryby).

Znaczenie gospodarcze ryb jest b. duże: dostarczają cennego i smacznego mięsa, kawioru, są surowcem do produkcji środków leczn., nawozów, klejów, karmy dla zwierząt.

ANADROMICZNE RYBY, nazwa ryb odbywających wędrówki z mórz do rzek w celu złożenia ikry; np. większość ryb łososiowatych i jesiotrowatych.

CHRZĘSTNE RYBY, Chondrichthyes, gromada ryb; szkielet wewn. — chrzęstny, zewn. — z łusek plakoidalnych, zw. zębami skórnymi (zbud. z dentyny i okrytych szkliwem); struna grzbietowa zachowuje się przez całe życie; mózg i narządy zmysłów znacznie rozwinięte; w jelicie występuje zastawka spiralna, dlatego koprolity mają spiralne kształty; brak pęcherza pławnego; zapłodnienie wewn.; niektóre gat. jajożyworodne; obejmuje dziś żyjące ryby spodouste (rekiny, płaszczki) i chimery oraz formy kopalne znane od dewonu (zachowały się gł. pojedyncze zęby).

DWUŚRODOWISKOWE RYBY, gatunki ryb, które w pewnych okresach życia przebywają w morzu, a w innych — w wodach śródlądowych; do dwuśrodowiskowych ryb należą np.: węgorz, jesiotr, łosoś, troć.

GŁĘBINOWE RYBY, ryby zamieszkujące głębinową strefę mórz (abisal); żywią się mułem i szczątkami organicznymi; niektóre także drapieżne; wyposażone w świecące narządy elektryczne; np. żabnica, połykacz, toporniki, a także matronicowce.

ŻABNICA, nawęd, Lophius piscatorius, ryba z rzędu żabnicokształtnych (Lophiiformes), z grupy wędkarzy; często zw. diabłem mor.; ciało dł. do 1,5 m, silnie grzbieto-brzusznie spłaszczone; głowa duża, paszcza szeroka, z b. ostrymi zębami; promienie pierwszej płetwy grzbietowej nie są spięte błoną, lecz stanowią formę ruchliwych kolców, przesuniętych na głowę — pierwszy promień zaopatrzony w tzw. wabik; występuje na szelfie eur., od M. Czarnego do M. Barentsa; mięso smaczne, spożywane w stanie świeżym i wędzone.

KATADROMICZNE RYBY, nazwa ryb odbywających wędrówki z wód śródlądowych do mórz w celu złożenia ikry (niektóre wiele tys. km); np. węgorz eur., który na tarło (na głęb. poniżej 1000 m) wędruje do M. Sargassowego.

KOSTNE RYBY, Osteichthyes, gromada ryb obejmująca ponad 95% współcz. gat. ryb (ponad 18 tys. gat.), ciało pokryte łuskami kostnymi lub ganoidalnymi; struna grzbietowa — tylko u form prymitywnych; w szkielecie rozwój skostnień wypiera chrząstkę; w aparacie skrzelowym redukcja przegród międzyskrzelowych; mają pęcherz pławny, pełniący u niektórych funkcję prymitywnych płuc (dwudyszne); pojawiły się w ordowiku; opanowały wszystkie typy wód, dały początek kręgowcom lądowym; dzielą się na: promieniopłetwe (tu m.in. infragromada kościste ryby), wielopłetwe, dwudyszne i trzonopłetwe.

TARCZOWCE, pancerne ryby, plakodermy, Placodermi, gromada ryb kopalnych, u których silnie rozwinięty pancerz osłaniał głowę i przód ciała; część pozostała była naga lub pokryta łuskami; pojawiły się pod koniec syluru, wymarły z końcem dewonu.

WĘDROWNE RYBY, ryby odbywające wędrówki (rozrodcze, pokarmowe, sezonowe) uwarunkowane dziedzicznie; rozróżnia się anadromiczne ryby, katadromiczne ryby.