Lubelszczyzna- kraina rolnicza czy przemysłowa?

I. Województwo lubelskie – wiadomości ogólne

Lubelszczyzna, jako kraina geograficzna, obejmuje obszar między środkową Wisłą a Bugiem. W jej skład wchodzą dawne historyczne ziemie – lubelska z łukowską, zaliczane w Polsce przedrozbiorowej do Małopolski oraz ziemia chełmska i ziemia bełska, wchodzące w obręb Wołynia i Rusi Czerwonej.
Obszar ten wyróżnia się położeniem geograficznym na tle kraju i kontynentu. Terytorium jego przecinają bowiem najwyższej rangi granice fizjograficzne. Mało widoczna w terenie, ale ważna geograficznie jest północno-wschodnia linia graniczna, oddzielająca Polesie i Wyżynę Wołyńska, czyli Europę Wschodnią, od reszty obszaru, który przynależy już do Europy Zachodniej. Druga granica – północna, zaznacza się w terenie wysoką na ponad 20 m krawędzią Wyżyny Lubelskiej. Rozdziela ona równoleżnikowe pasy Nizin Środkowopolskich, jako fragmenty Niżu Europejskiego, od południowej strefy wyżyn i starych gór Europy. Wyniesiona ponad otoczenie strefa wyżynna Lubelszczyzny opada stromą krawędzią Roztocza także w kierunku południowym, ku młodej strefie obniżeń przedgórskich systemu alpejskiego. Północno-wschodnia część tego obniżenia należy do Lubelszczyzny.
Ten zróżnicowany geograficznie obszar zbudowany jest ze skał węglanowych różnego wieku. Przykrywają je osady czwartorzędowe o zróżnicowanej miąższości, z których największe rozprzestrzenienie mają lessy. To one sprawiają, że na dużych obszarach dominują wyraziste elementy erozyjnego krajobrazu lessowego. Less stal się też podłożem najlepszych gleb i dzięki temu dobre i bardzo dobre gleby stanowią tu największy w kraju odsetek.
Okres wegetacyjny trwa zwykle od 208 do 218 dni, a jedynie w obszarze zachodnim i południowo-zachodnim utrzymuje się przez 220 dni. Pod względem termicznym Lubelszczyzna ma korzystniejsze warunki dla rolnictwa niż Polska północno-wschodnia, ale gorsze niż Polska południowo-zachodnia.
Terytorium Lubelszczyzny wyznaczają lub przecinają południkowo doliny trzech większych rzek, które w przeszłości stanowiły naturalne drogi transportowe. Obecnie lądowe arterie komunikacyjne, nawiązujące w niektórych odcinkach do przebiegu dawnych, historycznych traktów, są strefami najbardziej ożywionego życia gospodarczego. Wzdłuż tych szlaków rozwinęły się miasta o dawnych, historycznych założeniach i tradycjach. Obecnie większość z nich – Lublin, Kraśnik, Chełm, Zamość, Puławy, Krasnystaw – jest znaczącymi ośrodkami przemysłowymi.
W całym regionie mieszkają prawie dwa miliony ludzi, co stanowi 5% ludności kraju. Z tego w 31 miastach zamieszkuje nieco mniej niż połowa ludności, wobec tego udział ludności miejskiej jest wyraźnie niższy od średniej krajowej. Ludność rozmieszczona jest nierównomiernie. Najrzadziej zasiedlone jest Polesie Lubelskie i Roztocze oraz tereny na wschód od doliny Wieprza.
Wśród miast, liczbą mieszkańców wyróżnia się Lublin (stolica województwa), skupiający ponad 40% miejskiej ludności regionu. Jest to największy ośrodek przemysłowy Lubelskiego. Znajduje się tu wiele zakładów przemysłu spożywczego, między innymi cukrownia i dwa browary, a także fabryka wag. Znajduje się tu pięć uczelni wyższych, w tym dwa uniwersytety: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Wiele jest miejsc na Lubelszczyźnie związanych z wybitnymi mężami stanu, uczonymi, pisarzami i twórcami kultury narodowej. Należą do nich między innymi: Mikołaj Rej, Biernat z Lublina, Jan Kochanowski, Jan Zamoyski, Szymon Szymonowic, Adam Kazimierz Czartoryski, Stanisław Staszic, Wincenty Pol, Henryk Wieniawski, Bolesław Prus, Stefan Żeromski i Józef Czechowicz.
Jest jeszcze jedna dziedzina życia, która wyróżnia Lubelszczyznę – to sztuka lubelskiej wsi. Stonowane w barwach, ale bogato zdobione guzikami, wstążkami, krajkami i haftami stroje ludowe, garncarstwo – szczególnie siwaki rożnych kształtów i ornamentacji, artystyczne kowalstwo, rzeźba w drewnie, pisanki i wycinanki wciąż są autentyczne i świeże.
Niezwykle żywotnym zjawiskiem jest bogata poezja ludowa, której twórcami są chłopi-poeci. Powstaje ona na podłożu zanikających pieśni i przyśpiewek oraz realiów codziennego życia. Stowarzyszenie Twórców Ludowych popiera oryginalną i piękną działalność artystyczną lubelskiej wsi, a przykładowe nazwiska twórców – poety Jana Pocka, mistrza garncarskiego Jakuba Czeczeleskiego, mistrza wycinanek Ignacego Dobrzyńskiego, artysty kowala Jana Pietraka, rzeźbiarza Andrzeja Wieleby – wpisały się na stałe w kulturę tego regionu i naszego kraju.
Dzięki wielowiekowej historii miast Lubelszczyzny ich zabudowa zajmuje poczesne miejsce w dziejach polskiej architektury. Zbudowanie od podstaw nowego miasta – Zamościa, przebudowanie Lublina i Kazimierza Dolnego oraz wzniesienie wielu obiektów, głównie sakralnych, w innych miastach sprawiło, że region ten zapisał się szczególnie w architekturze renesansowej. Wyodrębnił się tu nowy styl budownictwa, zwany renesansem lubelskim lub szkołą lubelską. Ważną rolę odgrywają również zabytki architektury barokowej i klasycystycznej.































II. Gleby

Region lubelski zróżnicowany jest silnie pod względem geologiczno-geomorfologicznym, co wpływa na urozmaicenie pokrywy glebowej. Na zróżnicowanie gleb i ich przydatność rolniczą wpływają na Lubelszczyźnie przede wszystkim skały macierzyste podłoża, przy równoczesnym udziale klimatu, stosunków wodnych, rzeźby terenu, szaty roślinnej i różnorodnej działalności człowieka.
Przydatność rolnicza gleb, oceniana według zawartości w nich próchnicy, składników mineralnych, wilgotności oraz składu mechanicznego dzieli Lubelszczyznę na trzy nierównej wielkości obszary.
Pas najurodzajniejszych gleb typu czarnoziemów, brunatnych, płowych i rędzin, zaliczanych do gleb bardzo dobrych i dobrych, zajmuje około 50% powierzchni regionu. Pas ten przebiega równoleżnikowo i pokrywa się z obszarem Wyżyn: Lubelskiej i Wołyńskiej oraz Roztocza Zachodniego.
Gleby płowe, wytworzone z lessów i utworów lessowatych, dominują na zachód od Wieprza, natomiast gleby brunatne występują na Grzędzie Horodelskiej oraz na obszarze międzyrzecza Bugu i Huczwy. Płat najlepszych czarnoziemów leży w południowo-wschodniej części Lubelszczyzny: na Grzędzie Sokalskiej i w Kotlinie Hrubieszowskiej.
Rędziny przeważają na wschodzie – na Pagórkach Chełmskich, w Padole Zamojskim i w Kotlinie Pobuża, ale są także w części zachodniej Wyżyny Lubelskiej: w Kotlinie Chodelskiej, na Wzniesieniach Urzędowskich, rzadziej na Roztoczu.
Północna, nizinna część Lubelszczyzny ma rożne typy gleb, ale z przewagą słabszych gleb bielicowych. Ich podłoże stanowią polodowcowe piaski gliniaste i słabogliniaste. Podobnie w południowym obszarze nizinnym, na Równinie Biłgorajskiej, przeważają gleby bielicowe i rdzawe, wytworzone przeważnie z piasków luźnych.
Mady zajmują na Lubelszczyźnie niewielkie powierzchnie w dolinach największych rzek. Z reguły są to gleby dobre. Jeśli są zbyt podmokłe, przeznacza się je na łąki i pastwiska.
Jeszcze inne gleby przeważają na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. W dolinach rzecznych i na rozległych obniżeniach pojeziernych dominują gleby bagienne, wytworzone przede wszystkim z torfów niskich.




+ mapa z atlasu strona 26































III. Rolnictwo

Region lubelski jest jednym z głównych ośrodków produkcji rolnej w kraju. Na ten fakt wpływa zarówno duży areał gruntów ornych i użytków rolnych, jak tez największy w kraju odsetek gleb dobrych i bardzo dobrych, na które przypada 37% ogólnej powierzchni gruntów ornych.
Przeciętna wielkość gospodarstw indywidualnych wykazuje spore różnice w poszczególnych częściach województwa. Na słabych glebach Niziny Mazowieckiej, Niziny Podlaskiej i Polesia Lubelskiego jest największa (5-7 ha); mniejsza jest na słabych glebach pd.-zach. części regionu (Kotlina Sandomierska 4-5 ha), natomiast na dobrych glebach Wyżyny Lubelskiej i przyległej doń części Wyżyny Wołyńskiej wynosi tylko 3 do 4 ha.
Użytki rolne są podstawowym bogactwem Lubelszczyzny. Ich powierzchnia stanowi 6,6% użytków krajowych. Strukturę użytków rolnych ukształtowały przede wszystkim bardzo dobre warunki środowiska przyrodniczego oraz działalność gospodarcza człowieka. W województwie lubelskim bardzo duży odsetek stanowią grunty orne, bo aż ponad 80% użytków rolnych, przy średniej krajowej 76,7%. Drugą cechą wyróżniającą Lubelszczyznę jest ponad trzy razy większy, niż średni w Polsce udział sadów w powierzchni użytków rolnych. Natomiast pastwisk jest mniej, niż średnio w kraju (podobnie jest z procentem łąk). Dane te świadczą, że warunki przyrodnicze Lubelszczyzny są korzystne dla rolnictwa.
Występujące tu gleby oraz mały obszar łąk i pastwisk sprawiają, że produkcja roślinna odgrywa większą rolę niż zwierzęca. W zasiewach i zbiorach dominują: pszenica, warzywa i owoce, czy rośliny o stosunkowo wyższej towarowości. Natomiast na słabszych glebach krain nizinnych uprawia się: żyto, owies oraz ziemniaki, które w znacznej części przeznacza się na paszę. Dlatego większa jest tu rola produkcji zwierzęcej, zwłaszcza trzody chlewnej. Lubelszczyzna przoduje wyraźnie w uprawie takich roślin przemysłowych, jak tytoń, chmiel i konopie. Jest też ważnym producentem mleka i przetworów mlecznych, jaj i drobiu, miodu i ziół leczniczych.
Lubelszczyzna ma znaczący udział w uprawach wszystkich zbóż, ale najważniejsza jest pszenica. Mimo bardzo korzystnych warunków przyrodniczych plony jej są niższe, niż wynosi średnia dla kraju.
Wybitnie „lubelską” uprawą przemysłową jest chmiel. Jego plantacje można zaliczyć do nasadzeń trwałych, gdyż odrastają i plonują na jednym miejscu nawet przez 25 lat, wymagają gleb próchniczych i dobrego nasłonecznienia. Z krajowego areału uprawy chmielu na województwo lubelskie przypada aż 70% powierzchni. Obszar uprawy tej rośliny w Polsce (która zajmuje 7 miejsce w świecie) jest i tak zbyt mały w stosunku do możliwości przyrodniczych.
Uprawa tytoniu, lnu i konopi dominuje we wschodniej części województwa. Na tym obszarze skupia się blisko 20% krajowych zasiewów tytoniu. Te gatunki wymagają wiele pracy przy ich pielęgnacji i zbiorze. Dlatego ich uprawa była związana z małymi gospodarstwami i dostateczną ilością siły roboczej.
Uprawa rzepaku i rzepiku zajmuje ważne miejsce wśród roślin przemysłowych i stanowi bazę surowcową dla jedynego zakładu przemysłu tłuszczowego „Bolmar” S.A. w Bogdaczowie k/Zamościa.
W hodowli bydła pozycja Lubelszczyzny jest gorsza niż innych obszarów rolniczych kraju. W obsadzie sztuk na 100 ha użytków rolnych jedynie województwo lubelskie jest bliskie średniej krajowej. Najwięcej bydła hoduje się w środkowej i południowo-zachodniej części wyżynnej, a najmniej w nizinnej, północno-wschodniej części regionu. Sytuacja ta świadczy o nie wykorzystanych możliwościach, jakie stwarzają dla hodowli bydła warunki naturalne północno-wschodniej Lubelszczyzny.
Możliwości rolnictwa Lubelszczyzny nie są w pełni wykorzystane. Wprawdzie strukturę upraw można uznać za korzystną, wysokotowarową, ale uzyskiwane plony nie nalezą do najwyższych, szczególnie w uprawie pszenicy, buraków cukrowych, ziemniaków i warzyw. Nie stosuje się tutaj intensywnego zasilania nawozami mineralnymi ani też chemicznej ochrony roślin. Niższe niż w innych regionach kraju uprzemysłowienie sprawia, że zanieczyszczenie środowiska jest na Lubelszczyźnie mniejsze. Produkcja tak dziś propagowanej zdrowej żywności jest, więc olbrzymią i realną szansa tego regionu.











IV. Przemysł

Region lubelski ze względu na dość ubogą bazę surowców mineralnych (poza złożami węgla kamiennego) oraz niedostatek własnych źródeł energii należał i należy do najsłabiej uprzemysłowionych regionów Polski.
Największym ośrodkiem przemysłowym regionu jest Lublin, który razem z pobliskim Świdnikiem stanowi zespół zatrudniający w produkcji ponad 40 tys. Osób. Wartość globalnej produkcji przemysłu tego zespołu stanowi prawie połowę wartości produkcji przemysłowej całego regionu.
Do najważniejszych ośrodków przemysłowych w regionie należą jeszcze Puławy, Chełm, Zamość, Kraśnik, Biała Podlaska, Łuków i Poniatowa.
Na Lubelszczyźnie główną gałęzią przemysłu jest przemysł spożywczy oparty o bogatą bazę surowców rolnych regionu. Największym ośrodkiem przemysłu spożywczego w regionie i zarazem jednym z największych w kraju jest Lublin. Znajdują się tu m.in. duże zakłady mięsne, 2 chłodnie składowe, zakłady jajczarsko-drobiarskie, duża cukrownia, wytwórnia tytoniu, zakład rektyfikacji spirytusu, mleczarnie, elewator zbożowy i kilka młynów przemysłowych, słodownia i browary, a ponadto w Polsce siarkownia chmielu.
Z poszczególnych działów przemysłu spożywczego na wyróżnienie zasługuje cukrownictwo, którego powstanie i rozwój wiąże się z występowaniem dobrych gleb na Wyżynie Lubelskiej. W regionie lubelskim istnieje 8 cukrowni (Garbów, Klemensów, Lublin, Opole Lubelskie, Rejowiec, Strzyżów, Werbkowice i Wożuczyn), przy czym cukrownie w Werbkowicach i Lublinie należą do największych w kraju.
Przemysł młynarski reprezentowany jest przez duże młyny przemysłowe w Lublinie (4) oraz w Chełmie, Hrubieszowie, Krasnymstawie, Radzyniu Podlaskim, Tomaszowie, Lubartowie i Zamościu. Ponadto potrzeby ludności wiejskiej w zakresie przetwarzania produktów zbożowych pokrywa produkcja kilkuset młynów gospodarczych (spółdzielczych i prywatnych).
Przemysł browarniczy reprezentowany jest przez browary w Lublinie (2), Chełmie, Kraśniku, Janowie Lubelskim, Zamościu i Zwierzyńcu. Większe wytwornie win owocowych istnieją w Chełmie, Sandomierzu, Nieledwi i Nałęczowie; miody pitne produkuje się w Milejowie i Lublinie.
Do większych zakładów przemysłu spożywczego w regionie lubelskim należą zakłady przemysłu tłuszczowego w Bodaczowie, wytwórnia pasz treściwych w Zamościu, wytwórnia tytoniu w Lublinie i Krasnymstawie, chłodnie składowe w Lublinie i Zamościu oraz fabryka żelatyny w Puławach. Przemysł spożywczy reprezentowany jest ponadto przez szereg średnich i drobnych zakładów, jak piekarnie, ciastkarnie, masarnie itd.
Przemysł metalowy i maszynowy reprezentuje dość różnorodny wachlarz produkcji. Do większych zakładów tego typu należą fabryka łożysk tocznych w Kraśniku oraz fabryki maszyn rolniczych i wag w Lublinie.
Z lokalną bazą surowcową związany jest przemysł materiałów budowlanych. Dwie duże cementownie w Chełmie i Rejowcu wykorzystują miejscowe złoża margli i kredy. Cegielnie i klinkiernie województwa bazują głównie na lessach. Rozwinęła się też produkcja cegły silikatowej oraz produkcja prefabrykatów budowlanych.
Na Lubelszczyźnie istnieją jeszcze duże możliwości rozwoju przemysłu w oparciu o miejscowe surowce mineralne, zwłaszcza węgiel kamienny i produkty rolno-hodowlane.














V. Podsumowanie

Lubelszczyzna ma wyjątkowo korzystne warunki dla rolnictwa. Powierzchnia użytków rolnych jest o ponad 10 % większa od średniej krajowej, a warunki agroklimatyczne sprzyjają uprawie wysokotowarowych roślin przemysłowych, zbóż, warzyw oraz drzew i krzewów owocowych. Buraki cukrowe, pszenica, chmiel, tytoń, maliny, truskawki to typowo „lubelskie” uprawy. Wytworzone z nich produkty spożywcze orz używki zasilają w dużym stopniu rynek krajowy i są przedmiotem eksportu.
Cechą, która determinuje krajobraz regionu, jest lessowe podłoże występujące na znaczącej części powierzchni Wyżyny Lubelskiej, stanowiącej trzon województwa lubelskiego. Działalność rolnicza spotęgowała naturalne procesy erozyjne, typowe dla obszarów lessowych.
Na lessach Lubelskiego wykształciły się gleby dość dobrej, a miejscami bardzo dobrej jakości, czyli gleby brunatne oraz czarnoziemy. Zapewniają one warunki rozwoju rolnictwa należące do lepszych w Polsce. W efekcie stosunkowo wysoki procent ludności jest zatrudniony w rolnictwie, szczególnie w południowo-wschodniej części województwa, a region ten uważany jest za jeden z największych obszarów rolniczych Polski.
Dalsze perspektywy rozwoju rolnictwa wymagają przede wszystkim zmian struktury wiekowej ludności wsi, która się starzeje; zagospodarowania znacznego areału gruntów ornych i trwałych użytków zielonych; prawidłowo prowadzonych melioracji; skutecznego zapobiegania erozji i degradacji prawie czwartej części gleb.
Region lubelski, mający trwałe podstawy rozwoju w wybitnie rolniczym zapleczu, może wysunąć się na czołowe miejsce wśród obszarów rolniczych kraju. Szczególną jego szansą jest możliwość prowadzenia ekologicznego rolnictwa, przy dobrych warunkach agroklimatycznych i czystości środowiska.
Potencjał przemysłowy regionu, kadra wysoko kwalifikowanych pracowników oraz duże zasoby surowców mineralnych, głownie węgla kamiennego, dają dobre nadzieje na dalszy rozwój.
Uważam, że pomimo bardzo sprzyjających warunków uprawy ziemi plony osiągane na Lubelszczyźnie nie należą do wysokich i powinny być o wiele wyższe. Jest to konsekwencją dużego rozdrobnienia gospodarstw i stosunkowo niskiej kultury rolnej.



























Literatura:
· Henryk Gawarecki, Józef Marszałek, Tadeusz Szczepanik, Włodzimierz Wójcikowski: „Lubelszczyzna – przewodnik”
· Marianna i Jerzy Nowak: „Lubelszczyzna”
· Wydaw. UMCS: „statystyczne studium rozwoju rolnictwa Województwa lubelskiego”.