Polskie Góry

Karpaty Powstanie łuku karpackiego znalazło swoje odbicie w ukształtowaniu powierzchni terenów sąsiednich. Ruchy górotwórcze nie tylko uformowały cały łańcuch karpacki, ale również spowodowały powstanie wewnętrznych zapadlisk Basenu Panońskiego, zewnętrznych obniżeń pogórskich, a nawet tzw. wału metakarpackiego, do którego należy Masyw Czeski, Wyżyna Małopolska, Wyżyna Podolska, a także Wyżyna Dobrudży. Układ tych makroform tektonicznych jest wynikiem wzajemnego oddziaływania na siebie nacisków bocznych, idących z wnętrza łuku karpackiego i oporom, jaki tym naciskom stawiały usztywnione po wcześniejszych ruchach górotwórczych partie skorupy ziemskiej.

Ogromna jest klimatyczna i hydrograficzna rola Karpat. Dzięki swemu wyniesieniu nad poziom morza i ponad otaczające je obniżenia Karpaty otrzymują znacznie większe opady niż otoczenie, choć - jak wiemy - nie są one górami zbyt wysokimi. Można przyjąć, że Karpaty otrzymują średnio dwa razy więcej opadów od obszarów przyległych, aczkolwiek ich sumy roczne lokalnie są dość zróżnicowane. Ale nie tylko wyższe średnie roczne sumy opadów, ale i fakt dłuższego utrzymywania się w górach pokrywy śnieżnej stwarza z Karpat obszar o nadwyżkach zasobów wodnych, w stosunku do otoczenia. Rola klimatyczna Karpat nie ogranicza się zresztą do opadów atmosferycznych. Karpaty stanowią barierę utrudniającą przepływ mas powietrza z północy i wschodu do wnętrza łuku górskiego, co jest przyczyną pewnego uprzywilejowania termicznego Basenu Panońskiego, jednocześnie jednak stosunkowo większej jego suchości. Przesuwanie się wilgotnego powietrza przez barierę górską powodują dwa efekty: fenowy po stronie zawietrznej i tzw. zastoiskowy po stronie dowietrznej. Rezultatem podnoszenia się powietrza wilgotnego po stronie dowietrznej są zwiększone opady i ochłodzenie, zaś spadanie jego po stronie zawietrznej powoduje podniesienie się temperatury i zmniejszenie stopnia nasycenia parą wodną. Zjawiska te występują tak po zewnętrznej, jak i wewnętrznej stronie gór, przy czym efekt fenowy daje się odczuć również poza górami. W Polsce istnieniu Karpat można przypisać stosunkowo wysokie średnie temperatury roczne w okolicach Krakowa i Tarnowa, dokąd dociera wpływ częstego w Tatrach wiatru halnego.
Karpaty są ważnym źródłem zasilania w wodę wielu rzek, a przede wszystkim Dunaju, Wisły i Dniestru. Rytm zjawisk klimatycznych w górach odbija się na sposobie zasilania i ustroju tych rzek, przynajmniej w dużej części ich biegu. Tak więc charakterystyczne dla Karpat letnie maksima opadowe powodują letnie wezbrania, a niekiedy katastrofalne powodzie, podczas gdy wezbrania związane z wiosennym tajaniem śniegu są mniejsze i przebiegają łagodnie, gdyż pokrywa śnieżna zanika stopniowo, zależnie od wysokości n.p.m.

Biogeograficzna rola Karpat związana jest ze zmianami klimatu w czwartorzędzie. Zlodowacenia północnoeuropejskie wypierały świat roślinny i zwierzęcy na południe, gdzie niektóre gatunki mogły znaleźć schronienie w nieobjętych zlodowaceniem częściach gór. Tak zachowały się np. niektóre relikty trzeciorzędowe w Pieninach. Z kolei, po ociepleniu się klimatu, gatunki arktyczne i subarktyczne ustępowały wysoko w góry, gdzie przetrwały jako tzw. relikty glacjalne. Góry stanowią z jednej strony przeszkodę dla rozprzestrzeniania się niektórych organizmów, z drugiej zaś pomost dla wędrówek innych, jak np. buka i jodły w holocenie, które w Karpaty Wschodnie przywędrowały z południa, od strony Półwyspu Bałkańskiego, gdzie przetrwały ostatni okres lodowcowy.

Ciekawą rolę odegrały Karpaty w przemieszczaniu się ludów i kultur. Nie stanowiły one właściwie nigdy jakiejś nieprzebytej bariery i były zamieszkane już w neolicie. W czasach historycznych niejednokrotnie przekraczały je fale wędrówek ludów: Hunowie, Awarowie, Madziarzy, później ludność ruska (ukraińska), rumuńska, najazdy Tatarów, itd. Charakterystycznym zjawiskiem było przemieszczanie się wzdłuż grzbietów Karpat wołoskiej ludności pasterskiej. Wołosi dotarli na zachód aż po Bramę Morawską, zostawiając ślady na tzw. Morawskiej Wołoszczyźnie. Ślady te, w postaci nazw geograficznych, form budownictwa drewnianego, typie gospodarki, przedmiotach kultury materialnej, zaznaczają się wyraźnie do dziś wśród górali polskich i słowackich. Rola łuku karpackiego zaznaczyła się wyraźnie w historii Węgier, których granice przez setki lat oparte były o grzbiety Karpat. Trwale również o Karpaty opierają się granice Polski. Pewną odrębność polityczną miało przez kilkaset lat Księstwo Siedmiogrodzkie, zamknięte w obrębie wielkiej śródgórskiej kotliny Karpat Południowo-Wschodnich. Z Karpatami związana jest współcześnie Słowacja (dawniej autonomiczna Republika Słowacka, w ramach Socjalistycznej Republiki Czechosłowackiej).

W okresie wojen Karpaty stanowiły poważną przeszkodę strategiczną, o czym świadczyły zaciekłe i krwawe walki w czasie I i II wojny światowej, zwłaszcza przy forsowaniu Przełęczy Dukielskiej (tzw. Operacja Dukielska w 1944 roku).

Rozwój sieci dróg i kolei w XIX wieku na obszarze karpackim był dopasowany w ogólnych zarysach do przebiegu całego łańcucha górskiego, składając się ze szlaku obwodowego i koncentrycznie zbiegających się w Budapeszcie połączeń poprzecznych, co jednak było wynikiem układu granic politycznych.

Obszar Karpat wchodzi obecnie w skład siedmiu państw. Jeśliby je uszeregować wg procentu powierzchni, jaką w ich obrębie zajmują Karpaty, to kolejność byłaby następująca:
• na Słowacji 61% powierzchni kraju
• w Rumunii 48,8% powierzchni kraju
• w Czechach 16% powierzchni kraju
• na Węgrzech 9,7% powierzchni kraju
• w Polsce 6,2% powierzchni kraju
• na Ukrainie 3,6% powierzchni kraju
• w Austrii 0,6% powierzchni kraju
Nieco inaczej układa się udział poszczególnych państw w stosunku do powierzchni Karpat, ale i pod tym względem Rumunia i Słowacja wysuwają się na czołowe miejsca, a mianowicie:
• Karpaty rumuńskie zajmują 55,5% powierzchni ogólnej Karpat
• Karpaty słowackie zajmują 14,3% powierzchni ogólnej Karpat
• Karpaty ukraińskie zajmują 10,3% powierzchni ogólnej Karpat
• Karpaty polskie zajmują 9,3% powierzchni ogólnej Karpat
• Karpaty czeskie zajmują 6% powierzchni ogólnej Karpat
• Karpaty węgierskie zajmują 4,3% powierzchni ogólnej Karpat
• Karpaty austriackie zajmują 0,2% powierzchni ogólnej Karpat
Znaczenie Karpat w gospodarce współczesnych państw, których granice obejmują części tych gór, jest różne. Dla Rumunii i Słowacji Karpaty stanowią podstawową część terytorium państwowego i są źródłem zaopatrzenie w różne surowce. Karpaty dostarczają ropy naftowej i gazu ziemnego (zwłaszcza w Rumunii), węgla kamiennego i brunatnego, rud żelaza i metali kolorowych, soli kamiennej, wapieni. W średniowieczu duże znaczenie miało wydobycie srebra i złota, ale zasoby te uległy przeważnie wyczerpaniu, choć w Karpatach rumuńskich złoto wydobywane jest nadal. Liczne są różne wody lecznicze. Rzeki, przez budowę zapór, dostarczają energii elektrycznej, choć stopień wykorzystywania zasobów wodnych jest jeszcze stosunkowo niewielki. Trzeba jednak stwierdzić, że - mimo różnorodności zasobów naturalnych - nie należą do gór bogato w nie zaopatrzonych pod względem ilościowym. Ważną rolę odgrywają lasy karpackie, jako źródło zaopatrzenia w surowiec drzewny. W gospodarce rolnej istotne znaczenie ma też hodowla.

Można sądzić, że rozwój gospodarki w górach będzie nastawiony głównie na wykorzystanie Karpat do celów rekreacyjnych, co wymaga odpowiedniego postawienia zagadnienia ochrony środowiska przyrodniczego, tworzenie stref chronionego krajobrazu, parków narodowych i rezerwatów.

Zawarte niedawno umowy międzynarodowe w sprawie ułatwienia ruchy turystycznego między poszczególnymi krajami karpackimi wpłyną korzystnie na pogłębienie znajomości obszaru Karpat. Całe Karpaty w ich jedności i różnorodności stają się łatwiej dostępne dla miłośników przyrody, turystów, zwolenników aktywnego wypoczynku.

Ludność
Karpaty zamieszkuje obecnie około 15 mln ludzi, czyli średnio około 70 osób na km2. Rozmieszczenie ludności wykazuje jednak zależność zarówno od warunków naturalnych, jak i społeczno-gospodarczych, toteż jest bardzo nierównomierne. W kotlinach śródgórskich i na północnych stokach Karpat Zachodnich gęstość zaludnienia przekracza miejscami 200 osób/km2, podczas gdy w niedalekim sąsiedztwie tych skupisk znajdują się niemal bezludne masywy górskie. Karpaty Południowo-Wschodnie są generalnie mniej rzadziej zaludnione od Karpat Zachodnich, ale i tam w kotlinach występują duże skupienia ludności. Rozmieszczenia poszczególnych narodowości przedstawia się następująco:
na zachodnim skłonie Zewnętrznych Karpat Zachodnich mieszkają Czesi,
na skłonie północnym zamieszkują Polacy,
całą centralną część Karpat Zachodnich zajmują Słowacy,
Węgrzy zamieszkują w wewnętrznej części łańcucha,
północna część Karpat Wschodnich (zarówno po stronie zewnętrznej jak i wewnętrznej) zamieszkują Ukraińcy,
na południe od 47O szerokości północnej przeważają Rumuni,
wewnątrz łuku Karpat Wschodnich i częściowo na Wyżynie Transylwańskiej występuje zwarta wyspa ludności węgierskiej, a także pozostałości średniowiecznej kolonizacji niemieckiej.
Ogólnie można powiedzieć, że większą część Karpat Zachodnich i północną część Karpat Wschodnich zamieszkują narody słowiańskie, a południową część obu prowincji karpackich Rumuni i Węgrzy.

W XIV-XV wieku pasterze wołoscy w swych wędrówkach ze stadami owiec i bydła przesuwali się wzdłuż Karpat, na tereny rumuńskie, ukraińskie, słowackie i polskie, aż po zamieszkaną przez Czechów morawską część Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Element wołoski uległ asymilacji z ludnością miejscową, ale jego ślady przetrwały w nazewnictwie geograficznym, formach gospodarki pasterskiej, zwyczajach, strojach i budownictwie.

Zróżnicowaniu narodowościowemu odpowiada w ogólnych zarysach przebieg granic politycznych, jednak od tej reguły są wyjątki, w szczególności dość znaczna mniejszość węgierska żyje w państwach graniczących z Węgrami. Krajami, których przeważająca część terytorium przypada na Karpaty są Rumunia i Słowacja, natomiast Republika Czeska, Polska, Węgry czy Ukraina tylko stosunkowo małą częścią swoich terytoriów obejmują Karpaty. Na przykład polska część Karpat stanowi około 6% powierzchni kraju i około 10% powierzchni całych Karpat.

Wody
Wody karpackie spływają przeważnie do Morza Czarnego. Łuk gór wspiera się niejako od południa o Dunaj, od wschodu zaś otaczają go dopływy Dunaju - Prut i Seret, oraz inna rzeka czarnomorska - Dniestr. Tylko północny skłon Karpat, położony przeważnie w granicach Polski i częściowo Republiki Czeskiej, należy do zlewiska Morza Bałtyckiego przez dorzecza Wisły i Odry. W sumie, do zlewiska Morza Bałtyckiego należy tylko około 10% powierzchni Karpat, zaś pozostałe 90% oddaje wody do Morza Czarnego. Rzeki karpackie mają ustrój deszczowo-śnieżny z wezbraniami wiosennymi (kwiecień-maj), związanymi z tajaniem śniegów, oraz letnimi (czerwiec-lipiec), spowodowane przez intensywne opady deszczu, tzw. letnie maksimum opadowe, zwłaszcza w Karpatach Zachodnich. W Karpatach Południowych dominuje odpływ w miesiącach wiosennych.

Dunaj, wkraczając w obręb łuku Karpat pod Bratysławą ma już za sobą około 1000 km biegu (tyle co cała Wisła), z dorzeczem 131 338 km2, a jego średni przepływ roczny wynosi 1992 m3/s (minimum 570 m3/s, maksimum 14 000 m3/s). Dla porównania, średni przepływ roczny Wisły w Krakowie wynosi około 80 m3/s. Wypływając z obrębu Karpat w przełomie Żelaznej Bramy niesie średnio 5840 m3/s, a przy ujściu Prutu około 6500 m3/s (w odległości 132 km od ujścia do Morza Czarnego. Jego największym karpackim dopływem jest Cisa (długość 977 km, odpływ 820 m3/s), zbierająca wody z większej części wnętrza łuku Karpat. Dalszymi większymi karpackimi dopływami Dunaju są m.in. Temesz, Aluta (rum. Olt), Ardżesz z Dymbowicą, Jalomica, Seret i Prut.

Karpackie dorzecze Dniestru jest stosunkowo niewielkie, choć rzeka ta ma 1305 km długości, a całe dorzecze 76,9 tys. km2 powierzchni. Większymi karpackimi dopływami Dniestru są: Stryj, Świca (z Mizunką), Łomnica i Bystrzyca.

Dzisiejszy przebieg bałtycko-czarnomorskiego działu wodnego jest wynikiem stosunkowo młodych procesów tektonicznych i związanych z nimi zmian hydrograficznych. Z Bramy Morawskiej wkracza on na fliszowe grzbiety Zewnętrznych Karpat Zachodnich (Beskidów Zachodnich), dochodząc do szczytu Babiej Góry. Stąd tzw. europejski dział wodny skręca na południe, w poprzek Kotliny Orawsko-Podhalańskiej, dalej na grzbiet Tatr, a następnie na dno Kotliny Spisko-Liptowskiej, nie osiąga jednak głównego grzbietu Niżnych Tatr, lecz łukiem przez Góry Lewockie wraca w Beskidy, dochodząc najdalej na południe do Przełęczy Użockiej w Bieszczadach (49O szerokości północnej), po czym skręca na północny-wschód i porzucając Karpaty tworzy w Bramie Przemyskiej granicę pomiędzy Północnym i Wschodnim Podkarpaciem.

Odra jest rzeką sudecką, ale otrzymuje dwa dopływy karpackie - Ostrawicę (68 km długości, 808 km2 dorzecza) oraz Olzę (89 km długości, 1120 km2 dorzecza).

Górna Wisła po ujście Sanu ma 280 km długości, z dorzeczem 50 142 km2, z czego prawie 40% przypada na Karpaty i ponad 30% na Północne Podkarpacie. Jej większymi dopływami są: Soła (dorzecze 1375 km2), Skawa (dorzecze 1188 km2), Raba (dorzecze 1528 km2), Dunajec (długość 247 km, dorzecze 6801 km2), Wisłoka (długość 164 km, dorzecze 4108 km2) i San (długość 443 km, dorzecze 16861 km2).

Ponieważ wezbrania rzek karpackich mają często charakter katastrofalny (ze względu na niewielką retencję wód opadowych), konieczność regulacji odpływu, w połączeniu z potrzebami energetyki i zaopatrzenia w wodę aglomeracji miejsko-przemysłowych skłania do budowy zapór wodnych. Karpackie zbiorniki wodne nie są jednak duże. Do największych należą:
zbiornik na Dunaju w przełomie Żelaznej Bramy, o pojemności 5 mld m3 i wysokości 33 metrów
zbiornik w Bicaz na rzece Bystrzycy (dopływ Seretu) w Rumunii o pojemności około 1,3 mld m3 i wysokości zapory 80 metrów
zbiornik na Sanie o pojemności 0,5 mld m3
zbiornik na Orawie (Słowacja, cofka na terenie Polski), o pojemności 350 mln m3
Na niektórych rzekach powstały już kaskady, złożone z szeregu zbiorników, jak np. na Wagu, w Polsce na Sole (4 zbiorniki), na Dunajcu (4 zbiorniki), a także na Sanie (2 zbiorniki). Ogółem istnieje w Karpatach kilkadziesiąt jezior zaporowych, ale są to wszystko obiekty stosunkowo niewielkie.

Naturalne jeziora górskie są nieliczne i małe. Jest ich razem ponad 450, o łącznej powierzchni około 4 km2. W ogromnej większości są to wysokogórskie jeziora polodowcowe, przy czym stosunkowo największe, a zarazem najgłębsze skupiły się w polskiej części Tatr. Ponadto trafiają się jeziorka osuwiskowe (Rosu, Balatau - Karpaty Mołdawskie, Rumunia; Synewirskie - Gorgany, Ukraina), krasowe (Ursu - Wyżyna Transylwańska, Rumunia) i wulkaniczne (Świętej Anny - Hargita, Rumunia; Wlk. Wyhorlackie - Wyhorlat, Słowacja).
W samych Tatrach (po obu stronach granicy) są 43 polodowcowe jeziora o powierzchni ponad 1 ha, a wraz z mniejszymi łącznie 190 naturalnych zbiorników. Kilka małych jeziorek tego typu jest w Niżnych Tatrach i ponad 200 w całych Karpatach Południowo-Wschodnich. Pięć małych jeziorek występuje w Krasie Słowacko-Węgierskim i kilkanaście krasowych solnych w Rumunii. Pełnej ewidencji jeziorek osuwiskowych brak, ale w Karpatach fliszowych są one częste, choć niewielkie.

Zależnie od wyniesienia nad poziom morza i położenia występuje zróżnicowanie warunków hydrofizycznych w zbiornikach - ich termiki, przezroczystości i barwy wody, a także składu chemicznego wody i świata organicznego. Najwyżej położone jeziora tatrzańskie należą do tzw. zmarzłych stawów, które odmarzają tylko na 2-3 miesiące i stale mają zimową stratyfikację wody. Jeziora wysokogórskie należą do typu oligotroficznych, odznaczają się dużą przezroczystością i niebieską barwą wody, w przeciwieństwie do jezior położonych w piętrze lasów - o małej przezroczystości i barwie zielonożółtej, zaliczanych do typu eutroficznego lub dystroficznego

Sudety
Sudety okiem geografa
Sudety (niem. Sudeten) to góry położone na pograniczu Polski i Czech oraz częściowo w Niemczech. Ze względu na wysokość są one zaliczane do gór średnich. Stanowią pn.-wsch. ograniczenie dużego obszaru zwanego przez geografów i geologów Masywem Czeskim. Większość pasm wchodzących w skład Sudetów rozciągniętych jest w kierunku NW-SE (stąd często używa się określenia "kierunek sudecki"). Łączna długość Sudetów od okolic Drezna po Bramę Morawską wynosi ok. 320 km, zaś maksymalna szerokość - ok. 80 km.

Na zach. krańcu Sudety graniczą z Piaskowcowymi Górami Łabskimi (niem. Elbsandsteingebirge) potocznie nazywanymi "saską Szwajcarią", natomiast na pd.-wsch. Brama Morawska oddziela je od Karpat. Na pn. i pn.-wsch. od Sudetów leży Nizina Śląska i Śląsko-Łużycka, na pd.-zach. - Średniogórze Czeskie i Płyta Czeska, na pd. Wyżyna Czesko-Morawska i Obniżenie Górnomorawskie. Grzbietem Sudetów biegnie granica rozdzielająca duże i ważne krainy historyczne: od pn.-wsch. są to Łużyce i Śląsk, a od pd.-zach. - Czechy i Morawy.

Historia geologiczna Sudetów jest długa i barwna. Skały budujące dzisiaj Sudety powstawały w różnych warunkach, w wyniku odmiennych procesów. Najstarsze z nich wielokrotnie przeszły proces fałdowania, uległy też przeobrażeniu. Góry wielokrotnie były wypiętrzane i niszczone. Główne rysy dzisiejszej rzeźby Sudetów powstały w młodszym trzeciorzędzie, kilkanaście milionów lat temu, kiedy to niemal zrównany stary masyw górski uległ ponownie wypiętrzeniu pod wpływem pionowych ruchów skorupy ziemskiej. Niektóre fragmenty zostały wyniesione silniej, inne słabiej. Dzięki temu np. pozostałości starego krajobrazu możemy zobaczyć zarówno na grzbiecie Karkonoszy jak i w dnie Kotliny Jeleniogórskiej. Kiedyś była to jedna powierzchnia, dziś jej fragmenty rozdziela stromy stok osiągający 1000 metrów wysokości względnej. Właśnie kontrasty między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami są typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.

Tradycyjnie Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.-wsch. od nich Przedgórze Sudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają: Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają: Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego (góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem). Próg ten ciągnie się - zwiększając stopniowo swą wysokość - od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec - Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Sobótka - Strzelin - Nysa - Prudnik - Głubczyce.

W skład Sudetów wchodzi ok. 40 grup górskich i innych jednostkek geograficznych. W poniższym spisie zaznaczono kursywą te, które położone są praktycznie w całości poza granicami Polski.
Sudety Zachodnie:
• Góry Łużyckie
• Pogórze Łużyckie
• Jeątdsko-Kozkovsk hbet
• Kotlina Żytawska
• Góry Izerskie
• Pogórze Izerskie
• Karkonosze
• Podgórze Karkonoskie
• Kotlina Jeleniogórska
• Rudawy Janowickie
• Góry Kaczawskie
• Pogórze Kaczawskie

Sudety Środkowe:
• Kotlina Kamiennogórska
• Góry Kamienne
• Góry Wałbrzyskie
• Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie
• Góry Sowie
• Obniżenie Noworudzkie
• Góry Bardzkie
• Kotlina Broumovska
• Góry Stołowe
• Góry Bystrzyckie
• Góry Orlickie
• Pogórze Orlickie
• Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy

Sudety Wschodnie:
• Masyw Śnieżnika
• Góry Złote
• Góry Bialskie
• Wysoki Jesionik
• Niski Jesionik
• Hanuąovicka vrchovina
• Mohelnick brzda
• Zabeąsk vrchovina

Przedgórze Sudeckie:
• Obniżenie Podsudeckie
• Wzgórza Strzegomskie
• Równina Świdnicka
• Masyw Ślęży
• Kotlina Dzierżoniowska
• Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie
• Obniżenie Otmuchowskie
• Przedgórze Paczkowskie (?ulovskie)
Może ten wykaz jest nieco nużący, ale już sama ilość regionów wydzielanych w Sudetach świadczy o różnorodności ich krajobrazu, który jest pochodną złożonej budowy geologicznej i procesów rzeźbotwórczych.


Sudety okiem turysty
Najbardziej znaną częścią Sudetów są Karkonosze. To najwyższe sudeckie pasmo oglądane od północy z Kotliny Jeleniogóskiej czy Gór Kaczawskich robi duże wrażenie. Na przestrzeni ponad 20 km rozciąga się masywny wał, z którego śmiało strzela w górę wysmukła Śnieżka - najwyższy szczyt Sudetów i całego średniogórza europejskiego, osiągający 1603 m n.p.m. Nic dziwnego, że Niemcy nazwali Karkonosze Górami Olbrzymimi (Riesengebirge). Najbardziej znane obok Śnieżki elementy karkonoskiego krajobrazu to kary polodowcowe. Wyżłobione w plejstocenie przez lodowce zagłębienia podcinają wierzchowinę stromymi, skalistymi urwiskami o wysokości ponad 100 metrów. Najlepiej wykształcone są Śnieżne Kotły w zachodniej części Karkonoszy, jednak najbardziej znany jest kocioł Małego Stawu, w którym leży schronisko "Samotnia". Drugie górskie jezioro w Karkonoszach - Wielki Staw - jest niedostępne. Oglądać je można tylko z wierzchowiny. Największe kotły znajdują się po stronie czeskiej. Innym typowym motywem z Karkonoszy są formy skalne. Niemal całe polskie Karkonosze zbudowane są z granitu. Specyficzny sposób wietrzenia tej skały sprawił, że niektóre jej partie oparły się procesom niszczenia i właśnie one tworzą dziś skałki. Większa część Karkonoszy, ze względu na walory przyrodnicze, stanowi od 1959 r. Karkonoski Park Narodowy. W czeskich Karkonoszach park narodowy powstał w 1963 r. Oba parki od 1993 r. mają status światowego rezewrwatu biosfery.

Unikatem w skali Polski są Góry Stołowe - jedyne w naszym kraju góry o budowie płytowej, czyli zbudowane z niemal poziomo zalegających warstw niesfałdowanych skał osadowych (piaskowców i mułowców). Ich rzeźba przypomina nieco krajobraz, jaki można zobaczyć na westernach. Całe pasmo usiane jest malowniczymi piaskowcowymi skałkami, których najciekawsze zgrupowania leżą na Szczelińcu (919 m n.p.m. - najwyższy szczyt w obrębie gór płytowych w Europie Środkowej), Błędnych Skałach i - po czeskiej stronie - w Teplicko-Adrpąaskich skałach. W 1993 r. dla ochrony tych gór utworzono Park Narodowy Gór Stołowych.

W Masywie Śnieżnika obejrzeć warto Jaskinię Niedźwiedzią. Choć ustępuje długością korytarzy jaskiniom tatrzańskim, to pod względem bogactwa szaty naciekowej nie ma sobie w Polsce równych. Z innych sudeckich ciekawostek warto wspomnieć o wystąpieniach skał wulkanicznych - szczególnie licznych w zachodniej części Sudetów. W krajobrazie szczególnie efektownie manifestują się one nekami, czyli izolowanymi wzniesieniami będącymi pozostałością po zniszczonych stożkach wulkanicznych. Najpiękniejsze z nich to Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim i Kli w czeskiej części Gór Łużyckich. W starych kamieniołomach obserwować można słupy bazaltowe, a na Wielisławce koło Świerzawy znajdują się "Organy Wielisławskie" - bardzo rzadki przykład słupów powstałych w porfirach.

Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwającyh środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region jeleniogóski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dziś olbrzymie połacie porasta już młody las (jak w piosence Kaczmarskiego).

Sudety zasiedlane były już od średniowiecza. Szybko zaczęto eksploatować wystepujące w nich surowce mineralne, rozwijało się szklarstwo, tkactwo, powstawały liczne warsztaty rzemieślnicze, a z czasem manufaktury i fabryki. Sudety są najstarszym okręgiem przemysłowym w dzisiejszych granicach Polski. Niestety, rabunkowa gospodarka prowadzona w czasach komunistycznych doprowadziła do upadku wielu zakładów, które mając przestarzałe (często jeszcze przedwojenne) urządzenia, nie sprostały w ostatnich latach konkurencji. Sprawiło to, że gospodarka Sudetów przeżywa olbrzymi kryzys, a bezrobocie w niektórych gminach przekracza 50%. Ubocznym efektem braku modernizacji jest natomiast zachowanie w dobrym stanie wielu urządzeń, które stały się już zabytkami techniki. Można je oglądać m.in. w górniczych muzeach w Wałbrzychu i Nowej Rudzie czy w udostępnionej do zwiedzania elektrowni wodnej w Lubachowie. Z górniczą przeszłością Sudetów możemy także się zetknąć oglądając udostępnione w 1996 roku sztolnie po dawnej kopalni złota i arsenu w Złotym Stoku. Z dawną gospodarką związane jest też muzeum w XVI-wiecznej papierni w Dusznikach, muzeum zapałczane w Bystrzycy Kłodzkiej, ekspozycja sprzętu gospodarstwa domowego w Ziębicach, muzeum gazownictwa w Paczkowie czy wreszcie muzeum kupiectwa w Świdnicy.

Rozwój gospodarczy w dawnych wiekach był podstawą bogactwa rodów szlacheckich i mieszczan. Dzięki temu mogli oni sobie pozwolić na budowanie okazałych rezydencji, fundowanie kościołów i klasztorów. Sudety wyjątkowo szczodrze obdarzone zostały zabytkami architektury. Najstarsze z nich to średniowieczne zamki obronne wznoszone przez Piastów władających księstwem świdnicko-jaworskim, które obejmowało większość śląskich Sudetów. Najbardziej znane warownie to Książ, przebudowany później na rezydencję maganckiego rodu Hochbergów (posiadali też pałac w Pszczynie, dzięki czemu mogli się tytułować książętami pszczyńskimi) i Chojnik - również zamek obronny, który stał się potem siedzibą rodu Schaffgotschów aż do pożaru w 1675 r., po którym nie został już odbudowany.

Z obiektów sakralnych bez wątpienia najcenniejszym jest zespół klasztoru cystersów w Krzeszowie określany jako perła śląskiego baroku, uznany za zabytek klasy międzynarodowej (dawna kl. 0). Poza tym wspomnieć należy o sanktuariach w Wambierzycach, Bardzie i nieco zapomnianym w Lubomierzu. Po czeskiej stronie jednym z najcenniejszych jest kościół i klasztor benedyktynów w Broumovie. Godne zobaczenia są też m.in. miejskie kościoły parafialne w Kłodzku, Świdnicy (z drugą co do wysokości wieżą kościelną w Polsce mierzącą 103 m), Strzegomiu, Złotoryi czy Jeleniej Górze. Dolny Śląsk przez wieki był krainą dwuwyznaniową. Dlatego obok kościołów katolickich budowano także świątynie ewangelickie. Najciekawsze z nich, to tzw. kościoły pokoju znajdujące się w Świdnicy i Jaworze. Są to budowle mieszczące kilka tysięcy osób, do budowy których używano tylko drewna, słomy i gliny. Dużą atrakcją jest także XII-wieczny ewangelicki drewniany kościółek w Karpaczu przeniesiony w XIX w. z miejscowości Vang w Norwegii.

W II połowie XIX w. i na początku wieku XX Sudety oplecione zostały gęstą siecią linii kolejowych. Niemal każde miasto otrzymało wówczas połączenie kolejowe. Urozmaicona rzeźba gór zmuszała budowniczych kolei do budowy wielu obiektów inżynieryjnych. Wybudowano więc niezliczone mosty i wiadukty, wydrążono 15 tuneli. Dzięki temu niektóre z sudeckich linii kolejowych posiadają wyjątkowe walory krajobrazowe. Wprawdzie w ostatnich latach wiele szlaków zostało zamkniętych, ale najatrakcyjniejsza krajobrazowo trasa z Wałbrzycha do Kłodzka funkcjonuje (choć ruch na niej znacznie zmalał). Pociąg tej relacji pokonuje trzy tunele (w tym 1600-metrowy najdłuższy w Polsce tunel pod Kozłem k. Wałbrzycha) i kilka efektownych mostów. Niewątpliwą atrakcją jest skansen kolei w Jaworzynie Śląskiej posiadający najbogatszą w Europie (!) kolekcję parowozów (w tym kilkanaście pod parą).

Sudety to także liczne uzdrowiska. O miano najstarszego kurortu w Polsce spierają się Cieplice i Lądek. Oba powstały już w średniowieczu. Z młodszych uzdrowisk należy wymienić Świeradów, Duszniki, Kudowę, Polanicę i Szczawno. Obok dużych uzdrowisk istnieją też mniejsze - jak Długopole czy Przerzeczyn. W XVIII i 1-szej połowie XIX wieku sudeckie uzdrowiska ściągały licznych Polaków. Dwoje najsłynniejszych gości z Polski to królowa Marysieńka Sobieska, która leczyła się w Cieplicach i Fryderyk Chopin, który swoje pierwsze publiczne koncerty dał podczas kuracji w Dusznikach (upamiętnia to jego pomnik i coroczne festiwale chopinowskie). Z innych znamienitych gości wspomnieć warto o królach Prus: Fryderyku II i Fryderyku Wilhelmie III i carze Aleksandrze I, którzy gościli w Lądku, Winstonie Churchilu, który odwiedził Kudowę. Listę znanych osobistości odwiedzających sudeckie zdroje można by ciągnąć długo.

Na szczycie Śnieżki od 1681 r. stoi kaplica. Jest to najwyżej położony obiekt sakralny w Polsce. Ufundował ją właściciel rozległych dóbr w Karkonoszach, hrabia Schaffgotsch. Z pielgrzymek do niej narodziła się turystyka. Zatem to właśnie Karkonosze (nie Alpy) są kolebką turystyki górskiej. Pierwsi turyści wspinali się na Śnieżkę, żeby ujrzeć ze szczytu wschód słońca. Pierwszym w Europie urzędowo mianowanym przewodnikiem był Franz Pabel, sołtys Karłowa, który przez 71 lat (żył lat 87) wprowadzał turystów na Szczeliniec. Pierwsza organizacja przewodników powstała w Karkonoszach w 1817 r. Zatem także i w dziedzinie turystyki Sudety mają stare i wielkie tradycje. Od wieków przyjeżdżają tu goście by podreperować zdrowie w kurorcie, powędrować górskimi szlakami czy zwiedzić cenne zabytki. Przyjedź i Ty!