Bergsonizm.

BERGSONIZM
Henri Bergson (1859 – 1941)

Sława Bergsona i działalność jego filozofii rozpoczęła się bardzo wcześnie. Szczyt jego powodzeń przypada na lata 1907 – 1914; bergsonizm był wtedy największą filozoficzną nowością i sensacją. Podczas I wojny światowej zainteresowanie nim zaczęło się już zmniejszać. Nie było jednak kraju, do którego by nie dotarło działanie bergsonizmu, był więc jeszcze modą w szerokich kołach inteligencji niż prądem wśród filozofów. Nieporównanie najsilniej oddziaływał we Francji. Tu cały świat filozoficzny podzielił się na dwa obozy: entuzjastów i wrogów bergsonizmu. Szczególny wpływ wywarł w psychologii. Ale wywarł go także poza filozofią. Był źródłem i wyrazem nowego poczucia ludzkiego i gdy niedawno jeszcze ludzie czerpali z filozofii poczucie podległości powszechnym i niezmiennym koniecznością, to z bergsonizmu brali poczucie wolności, twórczości, rozlewności życia. Bergsonizm znalazł wyraz w teoriach politycznych, religijnych, w literaturze pięknej. W dziedzinie literatury odpowiednikiem Bergsona był M. Proust; pod jego wpływem zbliżyła się do bergsonizmu znaczna część nowego europejskiego powieściopisarstwa. Proust twierdził zresztą, że nigdy Bergsona nie czytał, i zapewne była to kongenialność, podobieństwo raczej niż zależność.
Bergson akcentował to że podstawową rolę, w procesie poznawczym człowieka odgrywa nie rozum, ale intelekt, intuicja oraz instynkt życiowy. Bergson twierdził że intelekt występuje zarówno w postaci potocznej jak i naukowej. W obu postaciach służy celom praktycznym życia i do celów tych jest dostosowany; a będąc dostosowanym do celów praktycznych, nie poznaje rzeczy bezinteresownie i bezstronnie. Poznaje z nich to tylko, co jest dla życia i działania ważne, a przez to poznaje je tylko częściowo, niezupełnie, co więcej poznaje je fałszywie: przekształca, deformuje rzeczy i stosuje ogólne i trwałe pojęcia choć w rzeczywistości istnieją tylko jednostkowe zmienne rzeczy. Intelekt, ujmując rzeczy, wprowadza do nich deformacje idące aż w sześciu kierunkach. Wyraźnie występują one w poznaniu potocznym, a jeszcze wyraźniej w nauce. Oto co intelekt robi z rzeczami:

· Unieruchamia to, co w nich jest zmienne, ruchome bo to, co zmienne, ruchome, jest dlań nieuchwytne;
· Rozkłada rzeczy na części; bo, co jest złożone, jest dlań nieuchwytne;
· Upraszcza rzeczy i ujednostajnia;
· Umysł, dalej, kwantyfikuje rzeczy, czyli ujmuje je ilościowo;
· Umysł także mechanizuje rzeczy. Co jest żywe, samorzutne, twórcze, tego nie może uchwycić – i pomija;
· A wreszcie umysł relatywizuje rzeczy;

Wszystkie te rodzaje deformacji – unieruchamianie, rozkładanie, upraszczanie itd. występują najwyraźniej w nauce; ale występują także w poznaniu potocznym, które jest dziełem tego samego intelektu, stawia sobie te same zadania, stosuje te same środki. Stosunek Bergsona do intelektu był objawem szczególnym: jak w poprzednim pokoleniu filozofowie wyrzekali się filozofii, tak teraz przedstawiciel intelektu wyrzekał się intelektu. Bo ostatecznie czym, jeśli nie intelektem, Bergson przeprowadzał krytykę intelektu? – Był przeciwnikiem intelektualizmu: jeśli w ogóle posiadamy wiedzę, to nie dzięki intelektowi. Był przeciwnikiem racjonalizmu: jeśli istnieje kryterium prawdy, to w każdym razie nie jest nią racjonalność. W konsekwencji tego był również przeciwnikiem scjentyzmu: bo nauka operuje właśnie intelektem i racjonalnymi kryteriami. I znów: rozważaniami bądź co bądź naukowymi dowodził słabości rozważań naukowych.
W rozumieniu Bergsona intuicja to zdolność bezpośredniego ujmowania rzeczywistości w jej całości i zmienności – jest zdolnością niezwyczajna, nie tak zrozumiałą jak zdolność postrzegania i myślenia. Bergson usiłował więc wytłumaczyć, jak jest możliwa. Tłumaczył ją bowiem mianowicie jako rodzaj instynktu. A instynkt jest naturalnym zjawiskiem biologicznym, objawem przystosowania się organizmu do potrzeb życia. Instynkt i intelekt są przeciwieństwami: instynkt działa nieświadomie, a intelekt świadomie, instynkt czerpie swą siłę z organizmu a intelekt jest od organizmu względnie zależny. Otóż intuicja jest uświadomionym instynktem. To tłumaczy nie tylko, dlaczego ją posiadamy; ale także, dlaczego możemy jej zaufać. Jest wytworem organizmu, wytworem przyrody i dlatego może przyrodę poznawać. Intelekt ujmuje rzeczy od zewnątrz, a intuicja przenosi nas do wnętrza rzeczy. On ujmuje rzeczy pośredni, ona bezpośrednio; on ujmuje tylko stosunki między rzeczami, ona zaś same rzeczy; on schematycznie, ona indywidualnie; on tylko ilościowo, ona jakościowo; on przez symbole językowe, ona wprost itd. Wszystko to wskazuje, że intelekt przekształca rzeczywistość tłumaczy ją na swój język, a tylko intuicja ukazuje ją nam w oryginale. W ten sposób Bergson przeciwstawiał te dwie zdolności umysłu. Główne tezy Bergsona brzmiały:

· poznanie intuicyjne jest różne od intelektualnego,
· poznanie intuicyjne jest doskonalsze od intelektualnego,
· poznanie intuicyjne jest jednym prawdziwym poznaniem.

W myśl ostatniej tezy: jeśli chcemy mieć wierny obraz rzeczywistości, to musimy się trzymać tylko i wyłącznie intuicji.