Konferencje Wielkiej Trójki

Ogłoszenie przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone zasad Karty Atlantyckiej można uznać za początek formowania Wielkiej Koalicji antyfaszystowskiej, będącej swoistym zjednoczeniem wielu narodów. Liczba państw związanych z Koalicją wynosiła pod koniec wojny 52. Niewątpliwie jednak w najbardziej istotnych sprawach liczył się głos Wielkiej Trójki: prezydenta USA – Franklina Delano Roosevelta, premiera Wielkiej Brytanii – Winstona Churchilla i dyktatorskiego przywódcy Związku Radzieckiego – Józefa Stalina. Decydując o najważniejszych sprawach dotyczących przebiegu wojny oraz jej skutków podejmowali oni decyzje podczas osobistych konferencji. W czasie wojny doszło do trzech spotkań Wielkiej Trójki – w Teheranie (28.11 – 1.12.1943 r.), w Jałcie na Krymie (4 – 11.02.1945 r.) i Poczdamie (17.07 – 2.08.1945 r.). Przywódcy Wielkiej Trójki byli przeświadczeni, że dominująca pozycja militarna dała im prawo do decydowania o wszystkich kwestiach w sposób arbitralny. Dlatego decyzje zapadające na wyżej wspomnianych konferencjach były podejmowane, na ogół, bez uwzględnienia opinii zainteresowanych krajów.

Jednak przedstawicieli trzech mocarstw Wielkiej Koalicji dzieliły zasadnicze różnice. USA i Wielka Brytania jako państwa demokratyczne opierały swą gospodarkę na wolnym rynku i prywatnej własności, współpracowały z nieludzkim reżimem komunistycznym, głoszącym idee rewolucji światowej mającej obalić kapitalizm. W wojnie tej Wielka Brytania starała się zachować pozycję mocarstwową i utrzymać imperium kolonialne, natomiast ZSRR pragnął wykorzystać zwycięstwo do rozszerzenia się komunizmu i wpływów Kremla na całym świecie. Natomiast Stany Zjednoczone głosząc idealistyczne hasła równości oraz wolności wszystkich ludzi i narodów zmierzały do nowego podziału świata, w którym miały odgrywać decydującą rolę.

Między mocarstwami anglosaskimi a Związkiem Radzieckim panowała głęboka nieufność wynikająca z niedawnej przeszłości, gdy to właśnie Churchill przyczynił się w decydujący sposób do interwencji brytyjskiej w czasie wojny domowej w Rosji, a Stalin z kolei był sprzymierzony z Hitlerem podczas najtrudniejszych zmagań Anglików z III Rzeszą. Nieufność między obu stronami wynikła także z wrogich sobie ideologii głoszonych przez Wschód i Zachód. Dlatego partnerzy koalicji z podejrzliwością patrzyli na poczynania drugiej strony i nie byli szczerzy wobec siebie.

Zresztą między USA a Wielką Brytanią także występowały różne sprzeczności prowadzące do wielu sporów, nieporozumień i nawet kłótni. Roosevelt w sporach radziecko-brytyjskich stawał często po stronie „wujka Józefa”, czyli Stalina i przeciwstawiał się planom Churchilla, pragnącego rozszerzyć wpływy angielskie na Bałkanach. Występując zaś w roli orędownika wolności wszystkich narodów, podważał kolonializm brytyjski. Nie akceptował też podziału Europy na strefy wpływów, o co zabiegał Churchill. Ponieważ dla USA front na Dalekim Wschodzie miał ogromną wagę, Roosevelt licząc na pomoc ZSRR w wojnie z Japonią gotów był do daleko idących ustępstw wobec Stalina.
Mimo tak istotnych różnic i sprzecznych interesów Wielką Koalicję połączył wspólny wróg: Hitler i nazizm niemiecki.

Pierwsze spotkanie Wielkiej Trójki nastąpiło na konferencji w Teheranie, stolicy Iranu, która odbyła się w dniach od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku. Głównymi sprawami poruszanymi w czasie tej konferencji było uzgodnienie dalszych działań wojennych oraz dokonanie zarysu granic powojennej Europy.
Churchill próbował raz jeszcze przeforsować swoją koncepcję uderzenia przez Bałkany w kierunku północnym. Wobec stanowczych sprzeciwów Stalina i całkowicie mu uległego Roosevelta przyjęto ostatecznie plan zaatakowania Niemiec od strony Francji, z wybrzeży Normandii. Uzgodniono też, że działania te zostaną rozpoczęte w maju 1944 roku.

Zawarto 5 tajnych porozumień:
1. Uzgodniono pomoc partyzantce w Jugosławii,
2. Uznano potrzebę przystąpienia Turcji do wojny po stronie aliantów (formalnie w lutym 1945 r. Turcja wypowiedziała wojnę Niemcom),
3. Przyjęto gotowość ZSRR do natychmiastowego wypowiedzenia wojny Bułgarii.
4. Uzgodniono lądowanie aliantów we Francji w maju 1944 r. i początek równoległej ofensywy na froncie wschodnim,
5. Przyjęto nawiązanie ścisłej współpracy z dowództwem radzieckim. ZSRR po zwycięstwie nad Niemcami przystąpi do wojny z Japonią.

Jeśli chodzi o sprawę polską, to stanęła ona już pierwszego dnia trwania konferencji. Doszło tam do wstępnego ustalenia granic kraju. Ignorując całkowicie żądania polskiego rządu Roosevelt i Churchill przychylili się do sugestii Stalina przesunięcia Polski na zachód kosztem Niemiec na linię Odra-Nysa, z włączeniem Opolszczyzny, Gdańska, Warmii i Mazur. Natomiast co do granicy wschodniej zdania były podzielone. Churchill zaproponował linię Curzona, Stalin zażądał włączenia Prus Wschodnich do ZSRR. Churchill zgodził się na Lwów w granicach ZSRR. Do kwestii polskiej Roosevelt powrócił ostatniego dnia konferencji wyrażając nadzieję na ponowne nawiązanie stosunków między Moskwą, a polskim rządem emigracyjnym w Londynie. Stalin cynicznie zarzucał rządowi Mikołajczyka rzekomą współpracę z Niemcami, znów nie wywołując tym żadnych zdecydowanych protestów zachodnich sojuszników Polski, mimo iż obaj doskonale zdawali sobie sprawę z bezzasadności tych oskarżeń. Zgodzono się też, ze Stalinem, że przyszłe państwo polskie musi pozostawać w przyjaznych stosunkach ze swym wschodnim sąsiadem, co w praktyce oznaczać mogło tylko całkowitą zależność tego państwa od Kremla. Jednakże w Teheranie nie podjęto wiążących decyzji w sprawie polskiej. W protokole zapisano: „Przyjęto w zasadzie, że siedziba państwa i narodu polskiego winna się znajdować między tak zwaną linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej. Jednakże ostateczne wytyczenie granic wymaga dokładnych studiów i w niektórych regionach ewentualnego przesiedlenia ludności.”

W Teheranie po raz pierwszy, chociaż w sposób jeszcze nie zupełnie konkretny, podzielono powojenną Europę na strefy wpływów. Pozostawiając tym samym wolną rękę Stalinowi w Polsce, Rumunii, Bułgarii, na Węgrzech i w państwach bałtyckich, a co za tym idzie ignorowanie praw tych państw do suwerenności. Oddano mu połowę Prus Wschodnich i poczyniono obietnicę przyznania japońskich Wysp Kurylskich, a także częściowych wpływów Moskwy w Austrii i Jugosławii. Była to cena za radziecką obietnicę przyłączenia się do wojny przeciwko Japonii natychmiast po ostatecznym zwycięstwie nad Trzecią Rzeszą. Decyzje te miały charakter ustnych uzgodnień i na wniosek prezydenta Roosevelta miały pozostać tajemnicą umawiających się stron. Po zakończeniu konferencji z szeregu wypowiedzi zachodnich polityków polscy przywódcy mogli się zorientować, że sprawy ich ojczyzny nie zostały załatwione pomyślnie. Nikt jednak nie podejrzewał, że oficjalni sprzymierzeńcy faktycznie wyrzekli się w Teheranie obrony polskich interesów, oddając je faktycznie w ręce Stalina.

Wobec Niemiec zdecydowano o bezwarunkowej kapitulacji i poddaniu całego terytorium tego państwa okupacji wojsk Sprzymierzonych. Następnym krokiem miało być zniszczenie przemysłu zbrojeniowego i likwidacja partii faszystowskiej.

Inną istotną sprawą, którą zajęła się Wielka Trójka, było utworzenie po zakończeniu wojny międzynarodowej organizacji stojącej w sposób demokratyczny na straży pokoju.

Kolejne spotkanie Wielkiej Trójki nastąpiło w Jałcie na Krymie w dniach 4 – 11 lutego 1945 r. W konferencji brali udział szefowie Wielkiej Trójki oraz ministrowie spraw zagranicznych, szefowie sztabów i grupy doradców. Rola ZSRR niepomiernie wzrosła, gdyż ostateczne zwycięstwo Armii Czerwonej było już bardzo bliskie, m.in. dlatego Stalin wystąpił na konferencji w roli gospodarza. Podobnie wzrosła pozycja USA. Oba te mocarstwa urosły do roli głównych decydentów mających urządzić świat powojenny. Natomiast zmalała pozycja Wielkiej Brytanii. Niekiedy konferencja w Jałcie jest określana jako konferencja „dwóch i pół” z uwagi na ciężką chorobę Roosevelta.
Głównym celem konferencji było skoordynowanie działań militarnych w końcowym etapie wojny w Europie oraz ustalenie zasad powojennego porządku politycznego. Na spotkaniu tym podjęto szereg decyzji, które były już omawiane w Teheranie. Tak więc podjęto uchwałę w sprawie Organizacji Narodów Zjednoczonych, która miała zastąpić powołaną wcześniej Ligę Narodów.

W sprawie Niemiec postanowiono:
- dokonać podziału na 4 strefy okupacyjne (sowiecką, amerykańską, brytyjską, francuską), a w Berlinie utworzyć sektory tych mocarstw,
- przeprowadzić całkowitą demilitaryzację i denazyfikację,
- powołać do życia Sojuszniczą Radę Kontroli do administrowania okupowanych Niemiec,
- nałożyć wysokie reparacje za szkody wyrządzone napadniętym państwom,
- ukarać zbrodniarzy wojennych.

W Jałcie postanowiono także o włączeniu się Związku Radzieckiego do wojny z Japonią w ciągu 3 miesięcy od zakończenia wojny w Europie. W zamian Stalin miał otrzymać południowy Sachalin, Wyspy Kurylskie, bazę morską w Port Arthur i udział w zarządzie kolei mandżurskiej. Mongolia miała pozostać w strefie wpływów ZSRR.

Największe kontrowersje między sojusznikami wywołała sprawa polska. Postanowiono, że wschodnia granica Polski przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona z niewielkimi odchyleniami 5 – 8 km na korzyść Polski, natomiast znacznie większe terytoria otrzyma na zachodzie i północy kosztem III Rzeszy. Uczestnicy konferencji jałtańskiej podjęli również postanowienie, że Rząd Tymczasowy powinien przyjąć nazwę Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej składającego się z przedstawicieli pomoskiewskiego PKWN-u i rządu emigracyjnego w Londynie. Rząd ten będzie zobowiązany do przeprowadzenia w Polsce wolnych, demokratycznych wyborów. Decyzje jałtańskie spowodowały szok w większości środowisk polskich w kraju i za granicą. Uważano, że szefowie zachodnich mocarstw wykazali polityczną naiwność, uzależniając los Polski od dobrej woli Stalina. Rząd polski na emigracji wydał w lutym 1945 r. oświadczenie stwierdzające, że układy jałtańskie nie są obowiązujące dla narodu polskiego.
Na konferencji tej wielkie mocarstwa narzuciły małym państwom i narodom własny porządek, nie pytając nikogo o zdanie. W ten sposób kraje wyzwolone przez Armię Czerwoną znalazły się w strefie bezpieczeństwa ZSRR, faktycznie zaś pod władzą Kremla. System jałtański doprowadził do długotrwałego podziału Europy na dwa bloki, do uznania hegemonii radzieckiej w krajach leżących na wschód od Łaby. Przez długie lata, aż do upadku komunizmu w latach 1989-1990, był on respektowany przez mocarstwa zachodnie.

Ostatnie spotkanie Wielkiej Trójki odbyło się na konferencji w Poczdamie, która ustanowiła nowy międzynarodowy ład w Europie po II wojnie światowej. Trwała ona od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Poszczególnym delegacjom przewodniczyli: nowy prezydent Stanów Zjednoczonych – Harry Truman, premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, którego w trakcie obrad zastąpił nowy premier Clement Attlee oraz radziecki przywódca – Józef Stalin.

Jednym z podstawowych problemów, którym się zajęto były losy powojennych Niemiec. Zdecydowano o utworzeniu zarządów wojskowych mających pełnić funkcje administracyjne w czterech strefach okupacyjnych i Berlinie, który również został podzielony na analogiczne sektory. Ich podstawowym zadaniem było tzw. „4 D” czyli denazyfikacja (likwidacja władz i partii hitlerowskiej), demilitaryzacja (całkowite rozbrojenie), dekartelizacja (likwidacja karteli wspierających Hitlera), demokratyzacja (odbudowa życia politycznego na podstawach demokratycznych). Nad przebiegiem tych procesów w całych Niemczech miała czuwać Sojusznicza Rada Kontroli, zaś w samym Berlinie Sojusznicza Komendatura. Kolejną decyzją było ściganie i sądzenie wszystkich zbrodniarzy wojennych oraz określenie sposobu i wysokości spłaty odszkodowań wojennych.
Rozmowy w Poczdamie nie ominęły sprawy polskiej. Granica zachodnia miała przebiegać na linii Odry i Nysy Łużyckiej z pozostawieniem po stronie polskiej Szczecina i Świnoujścia. W obrębie państwa znalazł się Gdańsk z okręgiem i południowa część byłych Prus Wschodnich (Warmia i Mazury). Potwierdzono także granicę wschodnią na linii Curzona. Podjęto decyzje o wysiedleniu Niemców z Polski, Czechosłowacji i Węgier do stref okupacyjnych. Zagwarantowano Polsce spłatę reparacji wojennych z radzieckiej strefy okupacyjnej. Oprócz tego został uznany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej jako jedyny przedstawiciel państwa polskiego na arenie międzynarodowej, jednocześnie wskazując na konieczność przeprowadzenia wolnych, demokratycznych wyborów do parlamentu.

Co się tyczy innych spraw zarządzono kontynuowanie wojny z Japonią do bezwarunkowej kapitulacji oraz powołano do życia Radę Ministrów Spraw Zagranicznych z udziałem ZSRR, USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Chin, która miała za zadanie organizować międzynarodowa współpracę w celu stworzenia nowej, bezpiecznej Europy.

Porozumienia zawarte na konferencji poczdamskiej były w większości omówione na wcześniejszych konferencjach w Teheranie i Jałcie, a teraz jedynie je skonkretyzowano. Obrady w Poczdamie, mimo osiągnięcia sukcesów w wielu spornych kwestiach, zaczęły ujawniać pęknięcia pomiędzy poszczególnymi mocarstwami.

Mogłoby się wydawać, że powstanie Wielkiej Koalicji i spotkania Wielkiej Trójki są dowodem na to, że racja stanu jest ważniejsza niż sprzeczności ideologii czy systemów. Mogłoby się wydawać, iż Wielka Trójka to symbol jedności i potwierdzenie, że ludzkie życie i pokój na świecie są wartościami najważniejszymi, wyniesionymi ponad wszelkie podziały. Niestety, owa jedność okazała się chwilowa, a nawet złudna. Podczas gdy wielcy trzej odbudowywali Europę, każdy z nich kierował się swoimi interesami: Churchill chciał zatrzymać kolonie brytyjskie, Roosevelt pragnął ich autonomizacji, a Stalin tylko czekał, aby jak największą liczbę państw zarazić bakcylem komunizmu.

Wielka Koalicja z Wielką Trójką na czele spełniła swoją rolę – doprowadziła do bezwarunkowej kapitulacji państw osi. Szkoda tylko, że ideały Karty Atlantyckiej zostały jedynie na papierze, czego dowodem może być niezwykle nietrwała koalicyjność władz w wyzwolonej Europie czy też zimna wojna...

Z polskiego punktu widzenia treść postanowień w sprawie granic i przemieszczenia ludności niemieckiej stanowiła swego rodzaju umowę wiążącą z jednej strony cztery mocarstwa, a z drugiej Polskę. Umowa Poczdamska wraz z postanowieniami w Jałcie stworzyła w Europie tzw. ład jałtańsko-poczdamski, który przetrwał do 1989 roku. W zasadzie za koniec symboliczny tego ładu można było uznać zjednoczenie Niemiec. Przez te około pół wieku Europa przechodziła różne koleje losu, od zimnej wojny do odprężenia związanego z podpisaniem Aktu Końcowego KBWE w Helsinkach w 1975 roku.