Faszyzm Włoski

WSTĘP

W XX wieku zaistniały dwa nowe systemy polityczne, oba wywodzące się ze skrajnych odłamów - odpowiednio prawicy dla faszyzmu i lewicy dla komunizmu. Można śmiało stwierdzić, że jednym ze skutków I wojny światowej była eksplozja totalitaryzmu w Europie. Ogarnięte nim zostały od 1917 roku Rosja oraz od 1919 roku Włochy. W latach dwudziestych tendencjami nacjo-socjalistycznymi zostały ogarnięte Niemcy a w latach trzydziestych po system totalitarny sięgnęła też Hiszpania. Nawet w Polsce, kraju o historycznych wręcz tradycjach parlamentarnych, zaistniały formy rządów totalitarnych w postaci Sanacji. Dlaczego w tym samym momencie historycznym tak popularne okazały się ruchy polityczne o zgoła niemoralnych i niebezpiecznych nurtach? Pytanie to można uogólnić do następującego: kiedy społeczeństwo staje się podatne na skrajne poglądy, populizm i demagogię ? Można odpowiedzieć na to właśnie pytanie poprzez analizę przyczyn wybuchu totalitaryzmu w Europie tuż po I wojnie światowej.

Już Cycero stwierdził, iż „tyran wyrasta z ludu”. Kryzys ekonomiczny objawiający się w szczególności spiralą inflacyjną to tragedia dla całego społeczeństwa. Kraj staje się biedny, a dodatkowo ludzie tracą oszczędności całego życia. Zawsze podczas sytuacji ekstremalnych pojawiają się skrajne nastroje w społeczeństwie, które padają na podatny wówczas grunt. Do tego dochodzą dodatkowe czynniki: kryzys moralny i upadek autorytetów, wysokie bezrobocie będące skutkiem niskiego wskaźnika rozwoju gospodarczego oraz wewnętrzna słabość danej klasy politycznej wewnętrznie skorumpowanej i zwyczajnie słabej. Niektóre kraje stały się niezwykle podatne na totalitarne nurty polityczne w wyniku kryzysu państwowo-ekonomicznego po I wojnie światowej.

FASZYZM

Faszyzm to cały zespół doktryn i poglądów z dziedziny rasizmu, elitaryzmu i autarkizmu. Sam nurt jest nacjonalistyczny, czyli głosi przede wszystkim dobro swego narodu a wszelkie jego klęski lub niepowodzenia widzi w czynnikach zewnętrznych, bądź też w zdrajcach i niszczycielach państwa. Faszyści nie wybierali starannie i swój ruch kierowali właściwie przeciw wszystkim, przeciw którym mogli się zwrócić. Byli antydemokratami, antyliberałami i antykomunistami. Jednocześnie w zależności od kraju w którym rozwinął się faszyzm, główny wróg różnił się; we Włoszech był to „zgniły liberalizm”, powstały w wyniku obciążenia odpowiedzialności za fatalną sytuację ekonomiczną kraju czołówki przemysłowo-politycznej. Wspólnym wrogiem wszystkich odłamów faszyzmu stał się komunizm, gdyż widziano w nim „nie bez racji” zagrożenie dla jedności i stabilności państwa, za którego potęgę stawiali sobie wyznawcy idei faszyzmu. Dodatkowo w programie tego nurtu znajdziemy szereg teoretycznych założeń nad wyższością niektórych ludzi nad innymi. Słynna „teoria rasowa” Adolfa Hitlera zakładała wyższość rasy aryjskiej nad resztą świata. Aryjczycy to (wg owej teorii) mieszkańcy środkowej Europy, jednakże na samym szczycie wewnętrznej hierarchii znajdowali się oczywiście Niemcy (wg Hitlera). Sam faszyzm zakładał wyższość silnych nad słabymi i jak każdy system totalitarny wzywał do ciągłej walki o przestrzeń życiową, czystość rasową lub... nawet z ramienia Wszechmogącego. Spójność w walce całego społeczeństwa miało zagwarantować absolutnie posłuszeństwo wobec wodza, zarówno tego niższego jak i wyższego szczebla. Faszystowski kodeks moralny zakładał absolutnie podporządkowanie się wszystkich obywateli woli wodza, on wyznaczał granicę norm etycznych i prawnych. Sposób w jaki ludzie byli zależni od naczelnego przywódcy i niejakie „przesiąknięcie” jego osobą całego życia kulturalnego kraju może być uznawane za swoisty i obecny w wielu totalitarnych systemach „kult wodza”.

Za sposób dotarcia do obywateli faszyści wyznaczali masowe akcje propagandowe. Produkowali całe masy pisemek, ulotek lub nawet książek, które miały w naukowy sposób wyjaśniać prawdomówność głoszonych teorii. Faszyzm odznacza się brakiem jakiejkolwiek analitycznego i obiektywnego spojrzenia na toczące się wokół wydarzenia. Głosi hasła demagogiczne, nijak mające się z rzeczywistością. Nic zresztą dziwnego; to rzeczywistość ma być podporządkowana teoretycznym założeniom ideologii. Główni przeciwnicy polityczni powinni być wyeliminowani, stąd powszechna konieczność utrzymywania w duchu ideologicznym całego społeczeństwa, poczynając od najmłodszych obywateli - dzieci.

Walka będąc nieodłącznym aspektem Faszyzmu miała nie tylko praktyczne zadania (poszerzanie granic, zdobywanie zasobów mineralnych i siły roboczej) ale również cele edukacyjne. We Włoszech było to odwoływanie się do tradycji Imperium Rzymskiego. Głównym celem ideologii faszystowskiej było stworzenie jednolitego monumentu państwowego z silnym aparatem wewnętrznym i zewnętrznym w postaci armii. Całe społeczeństwo miało stanowić jedność moralną, kulturalną i polityczną. Nie tolerowano opozycji ani krytyki. Dobro państwa było dobrem partii i dobrem całego narodu. Owe doskonałe państwo było oczywiście rządzone przez elitę.

Wzór modelu państwowego

”Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma osobowości, jest siłą, ale siłą duchową” - Benito Mussolini

Państwo faszystowskie charakteryzuje się dyktatorskim sprawowaniem władzy, którego podporą jest monopartyjny system parlamentarny. Funkcje ustawodawcze i wykonawcze przejmował wódz: we Włoszech Duce - Mussolini, który łączył różnorakie stanowiska znane z państw demokratycznych: prezydenta, premiera, zwierzchnika sił zbrojnych oraz głównodowodzącego. Bezpośrednio jemu podlegał szeroki aparat policyjno-kontrolny, który miał cały szereg zadań z dziedziny kontrwywiadowczo-inwigilacyjnych. Dodatkowo eliminował faktycznych opozycyjnych jak i domniemanych przeciwników politycznych. Mussolini dysponował potężnym urzędem „OVRA”, który łączył zadania policyjne, kontrwywiadowcze i ogólnonarodową walkę propagandową.

W państwie wszystkie stanowiska, zarówno te najniższego jak i najwyższego szczebla, obsadzane były członkami zaplecza politycznego wodza, czyli jedynej partii sprawującej władzę: Narodowa Partia Faszystowska. Jeszcze przed przejęciem władzy w skład elektoratu tych ugrupowań wchodziły w zasadzie wszystkie warstwy społeczne, choć uogólniając można przyjąć iż wywodziły się one przede wszystkim z tzw. klasy średniej (w latach dwudziestych XX wieku było to bardzo szerokie pojęcie; od średniej burżuazji miejskiej i wiejskiej, po drobnomieszczaństwo i małych i średnich przedsiębiorców) ale również i niższe klasy społeczne, takie jak np. robotnicy. Faszyzm nigdy nie był popierany przez klasę inteligencką.

Zachowywano jednak pewne pozory parlamentaryzmu. Posłów obywatele wybierali z jednej listy wyborczej. Jednakże o wszystkim decydował w praktyce dyktator. Parlament odgrywał rolę propagandowo-edukacyjną dla społeczeństwa. To w nim członkowie partii wyrażali postanowienia wodza, cele polityczne i metody ich uzyskiwania. Sądownictwo stanowiło niezależną władzę, jednakże tworzono specjalne sądy partyjne, obyczajowe oraz dążono do obsadzania stanowisk sędziów oraz prokuratorów przez ludzi związanych ze sprawującą opcją polityczną. Docelowo program państwa faszystowskiego zakładał całkowite przejęcie sądownictwa przez odpowiednie organy partii.

Wzór modelu gospodarczego

Gospodarka państwa faszystowskiego była przykładem silnego modelu etatystycznej gospodarki rynkowej, tzn. iż państwo respektowało istnienie własności prywatnej i nie zakazywało funkcjonowania prywatnej przedsiębiorczości, to jednak prowadziło bardzo silny interwencjonizm gospodarczy, a powiązania z wielkimi koncernami lub zakładami nie odbywały się na zasadzie procentowego udziału państwa w danej spółce lecz zwyczajnych zleceń-kontraktów desygnowanych przez państwo do poszczególnych przedsiębiorstw (nawet prywatnych). Podsumowując w państwie faszystowskim własność była dwojakiego rodzaju; albo całkowicie państwowa albo całkowicie prywatna, wszystko jedno czy na zasadzie konsorcjum czy pojedynczego właściciela. Majątki „wrogów narodu”, działaczy opozycyjnych, były jednak przejmowane przez państwo. Zarazem polityka ekonomiczna ukierunkowana głównie na duże zakłady produkcyjne skutkowała zupełnym upadkiem małej i średniej przedsiębiorczości - głównej siły napędowej gospodarki rynkowej. W czasie rządów faszystów we Włoszech mamy do czynienia z upadkiem średnich prywatnych zakładów o charakterze wytwórczym (zwykle rodzinne przedsiębiorstwa). Ogólnie cały sektor średniej gospodarki przeżywał trudności związane z brakiem środków kredytowych. Wspieranie przez państwo przemysłu ciężkiego i militaryzacja gospodarki pochłaniała większą część finansów do sektorów: a) budżetowego (wysokie podatki, pozwalające sfinansować szereg państwowych inwestycji, b) przemysłu ciężkiego powiązanego z państwem.

Model gospodarki państwa faszystowskiego zakładał przede wszystkim gospodarowanie na rynku wewnętrznym. Totalitaryzm odrzuca gospodarcze współdziałanie z innymi, a więc wspomożenie własnego przemysłu poprzez nałożenie wysokich ceł na artykuły importowane wiązało się z identyczną polityką innych państw, które uczestniczyły w wymianie handlowej z państwem faszystowskim a w konsekwencji oznaczało to swoistą alienację gospodarczą państwa totalitarnego.

W kwestii walki z bezrobociem faszyści wybierali wybitnie etatystyczną metodę walki z nim - szeroko zakrojone działania państwa finansowane z budżetu. Organizowano roboty publiczne (budowa autostrad, portów, lotnisk, ogólnie rzecz biorąc konstrukcja i modernizacja infrastruktury), ponadto stosowano masowe zatrudnianie w przemyśle ciężkim, tym zarówno państwowym jak i prywatnym. Zwiększano liczebność armii oraz powoływano masę organizacji paramilitarnych, skupiających młodzież szkolną jak i tą tuż po ukończeniu nauki. Należy przy tym pamiętać, iż walka z bezrobociem poprzez model interwencyjny wiązała się z bardzo niskimi wynagrodzeniami dla pracowników (niejednokrotnie otrzymywali oni wypłatę w postaci dóbr, jak np. żywność), z drugiej jednak strony bezrobocie przestało być problemem palącym, a ludzie nie przymierali głodem. W połączeniu z państwową-darmową służbą zdrowia, oświatą i sprawnym aparatem policyjno-sądowym (nadzwyczaj sprawnym) dawało to poczucie względnej stabilizacji szerokim masom obywateli.
Społeczeństwo

”Szerokie masy są ślepe i głupie” - Adolf Hitler

Faszyzm szybko oplata całe społeczeństwo, niczym macki gigantycznej ośmiornicy. Rodzina poddana jest masowej propagandzie; w miejscu pracy, na obowiązkowych zebraniach partyjnych, licznych wiecach ulicznych. Informacje docierają z faszystowskich gazet, ulotek, radia. Od obywateli wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa w dążeniu do wytyczonych przez państwo celów. Całe życie staje się podporządkowane idei totalitarnej, wobec czego religia nie jest już potrzebna. We Włoszech zawarto układ między władzą a Kościołem, jednak wszędzie starano się propagować idee materializmu. Nawet etyka i moralność zostaje podporządkowana partii. To ona uznaje co jest moralne. Życie kulturalne i obyczajowe staje się całkowicie podporządkowane faszyzmowi. Celem indoktrynacji społeczeństwa urządza się masowe pokazy, spotkania: propagandowo-polityczne (wystąpienia wodza), defilady wojskowe jak również zawody sportowe. Atmosferę zagrożenia wytwarzano strasząc spiskiem komunistów i masonów Najbardziej przerażającym jest fakt, iż faszyzm, widząc jedność pomiędzy swoją ideologią, państwem i społeczeństwem, tak naprawdę nie szanuje tego ostatniego. W mniemaniu faszystów koniec ich epoki powinien równać się końcowi całego narodu.

Włochy
Faszyzm najwcześniej zdobył władzę we Włoszech. Tutaj jak w pigułce skupiły się różnorakie przyczyny, wcześniej zarysowane. Demokracja włoska nie potrafiła sobie poradzić z głębokim kryzysem gospodarczo-społecznym, z masami eks- żołnierzy, politycznie zagospodarowanych przez faszystów lub komunistów, co groziło wybuchem rewolucyjnym. W tej sytuacji konsekwentne działania partii faszystowskiej i jej wodza Benito Mussoliniego i pobłażliwość dla jego awanturniczej często działalności (terror wobec rywali na lewicy) ze strony części aparatu państwowego, umożliwiły przewrót polityczny, gdzie wystarczyła raczej groźba przemocy niż samo jej użycie (październik 1922, marsz na Rzym). Stopniowo faszyści koncentrowali w swoim ręku całość władzy, zmuszając opozycję do zamilknięcia metodami zastraszania czy terroru (np. zabójstwo Socjalisty Matteotiego), a potem środkami administracyjnymi (zakaz działania). Stopniowo rozbudowano również kult przywódcy.
Rzecz ciekawa, pewną swobodą cieszył się Kościół Katolicki, z którym Duce nie chciał zadzierać, a nawet zabiegał przejściowo o jego przychylność podpisując konkordat (1929), na mocy którego religia uznana została za państwową. Decydowała o tym specyfika wewnętrzna. W życie wprowadzono zasady solidaryzmu społecznego poprzez tworzenie systemu korporacji, państwo stawało się tutaj arbitrem; za jednym zamachem zduszono ruch związkowy. Opieką otoczono rodzinę, przeprowadzano wielkie roboty publiczne, terror z czasem miał zasięg ograniczony, odwoływano się do patriotycznych uczuć i dumy narodowej, poprawnie ułożyły się stosunki z Kościołem oraz instytucją monarchii, do czasu wojny w propagandzie i praktyce nie stosowano rasizmu i jego kryteriów (antysemityzmu). Te fakty wielu obserwatorom nasuwały korzystną opinię o włoskim faszyzmie, np. wśród naszej endecji posiadał on potencjalnych naśladowców.

Polityka wewnętrzna

l. Źródła faszyzmu:
Kryzys demokracji europejskiej nie potrafiącej szybko i zdecydowanie reagować w celu przeciwdziałania skutkom kryzysów gospodarczych, recesji, bezrobocia oraz zapewnienia ładu i porządku, co rodziło rozczarowanie zniecierpliwionych i sfrustrowanych społeczeństw, zbankrutowanych przedsiębiorców i zredukowanych robotników;
Problemy z przestawieniem gospodarek i całych organizmów państwowych na tory pokojowe po zakończonej I wojnie, zwłaszcza z milionami zdemobilizowanych żołnierzy, młodych kombatantów, dla których nie było miejsca w "nowym" społeczeństwie, nikt ich nie oczekiwał, a wielu uważało za konkurentów w zagrożonych miejscach pracy. Ludzie ci odczuwali żal potęgowany przeświadczeniem oszukania ich przez system, państwo - za które przecież narażali codziennie życie, a wielu kolegów nawet złożyło je w ofierze...
Dołączyli oni do grona sfrustrowanych i rozczarowanych, podatnych na proste i łatwe demagogiczne hasła, szczególnie w Niemczech i Włoszech;
Skrajna postać nacjonalizmu, rozbudzonego już przed I wojną oraz podczas jej trwania;
. rewanżyzm czyli nastroje rewanżu, odwetu za wojenną porażkę (Niemcy) bądź niespełnione - zmarnowane" zwycięstwo (Włochy)
. załamanie systemów wartości moralnych i etycznych w 1 połowie XX w., co było efektem wojen, nacjonalizmów, kryzysów, ideologii gloryfikujących brutalną przemoc, zburzenia pewnego stabilnego porządku wewnętrznego; totalitaryzmy obiecywały stworzenie pewnego stałego "układu";
. zjawiska socjologiczne i psychologiczne, poczucie zagubienia jednostek zagrożonej przez otaczające zjawiska społeczne, obawy przed podejmowaniem nowych - niebezpiecznych wyborów, życiem na własną rękę w skomplikowanym, nie do końca rozumianym świecie, co z kolei rodziło poszukiwania niezbędnego oparcia w tradycji i autorytetach np. we wspólnocie narodowej lub charyzmatycznym przywódcy;

Podstawowe cechy i założenia faszyzmu
. szowinizm, niekiedy wręcz rasizm, sugerujący, że własna wspólnota narodowa jest lepsza od innych, jest predestynowana do odegrania misji dziejowej, ekspansji, podboju (chorobliwy mistycyzm); dobre jest to, co zgodne i nie stoi w sprzeczności z interesami tej wspólnoty, człowiek kształtuje się w pełni tylko w ramach narodu - "własnej rasy"
. wodzostwo, czyli ślepe posłuszeństwo przywódcy narodu a zarazem - partii: "fuhrerowi", "duce" czy "caudillo";
. odrzucenie pacyfizmu, przeświadczenie, że wojna jest czymś normalnym, a nawet naturalnym sprawdzianem wartości człowieka i narodu, zawód wojskowego jest tym, który najbardziej przystoi mężczyźnie; w konfliktach wygrywali oczywiście "lepsi" czyli silniejsi; militaryzm życia publicznego i rozbudowa armii; gloryfikacja ekspansji w celu rozszerzenia "przestrzeni życiowej";
. odrzucenie demokracji i wszystkich założeń tkwiących u jej podstaw ("zgniły liberalizm"), uniwersalizmu chrześcijańskiego oraz socjalizmu i komunistycznej walki klas;
. wskazywanie wroga, wręcz jego czasem kreowanie, aby znaleźć kozła ofiarnego i obwinić o wszystko co możliwe, tłumacząc wszelkie porażki jego działalnością, bliżej go nie precyzując, np. plutokracja (bliżej nie określona grupa posiadaczy) lub Żydzi bądź jeszcze inni w zależności od potrzeby;
. pełna kontrola, dyktatura partii nad całością życia społecznego;
. zorganizowanie społeczeństwa w różnego rodzaju zuniformizowanych tworach organizacyjnych od partii po różne branżowe czy środowiskowe, co w jakiejś mierze stało się wejściem w sferę prywatności;
. z przeświadczenia, iż naród jest wielką rodziną i negacji marksistowskiej walki klas wynikało tworzenie tzw. korporacji, czyli instytucji zrzeszających zarówno pracowników jak i pracodawców (mogły posiadać różne nazwy, np. Niemiecki Front Pracy);
. ideologizacja życia publicznego i społecznego, kult wodza narodu, afirmacja ruchu politycznego, wymaganie społecznego entuzjazmu dla poczynań władz w celu budowy społeczeństwa bezgranicznie lojalnego wobec przywódcy i partii;

Mussolini główną postacią faszyzmu włoskiego

Benito Mussolini (1883-1945), z wykształcenia nauczyciel, był głównym ideologiem i wodzem (dute) faszyzmu włoskiego. Początki jego ewolucji ideowej przebiegały od związków z Włoską Partią Socjalistyczną, dla której redagował pismo Avanti w duchu ateizmuantyklerykalizmu i antymilitaryzmu. W 1915 roku, służąc w armii w stopniu kaprala, czym później jako zwierzchnik armii się szczycił, należał do współzałożycieli nacjonalistycznej organizacji Fasci di Azione Revoluzionaria. W 1919 roku założył zdecydowanie faszystowską organizację Fasci di Cobatimento, w 1921 roku przekształconą w Partito Nazionale Fascista. W następnym roku, po marszu "czarnych koszul na Rzym" - faszystowskich bojówek umundurowanych w czarne koszule, przejął władzę dyktatora o mocarstwowych aspiracjach imperialnych, zaznaczoną podbojem Etiopii i Albanii oraz akceptacją aneksji Austrii przez Niemcy. Sojusz Mussoliniego z Hitlerem, zwłaszcza podczas II wojny światowej, przypisał Włochom rolę wasala Niemiec. Po niepowodzeniach militarnych, 27 kwietnia 1945 roku został ujęty przez włoskich partyzantów i następnego dnia rozstrzelany wraz z jego konkubiną Clarą Petacci. Mussolini uznawał za swoich mistrzów N. Machiavellego, A. Rocco, G. Gentile; chętnie też powoływał się na G. Sorela i V. Pareto. Sam napisał wiele artykułów i rozpraw politycznych, wśród których większe znaczenie zyskały publikacje Nowe zjednoczenie Włoch (1927), obszerne hasło do Encyklopedii Włoskiej Treccaniego, przełożone na język polski przez S. Gniadka jako Doktryna faszyzmu, Moja autobiografia (1928), Cztery mowy o państwie korporacyjnym (1935), Państwo korporacyjne (1936).

Jest rok 1919, Włochy. Gospodarce włoskiej brakuje stabilizacji, w zatrważającym tempie rośnie inflacja. Następuje gwałtowna radykalizacja nastrojów obywateli, mnożą się strajki i protesty. Wśród robotników rosną wpływy Włoskiej Partii Socjalistycznej oraz innych grup lewicowych. Zdemobilizowani żołnierze, kadra oficerska jest bezrobotna. Rozgoryczeni wojskowi angażują się w działalność grup nacjonalistycznych.
Strach przed rewolucją komunistyczną, głód, bezrobocie oraz katastrofalny stan gospodarki prowadzą do powstania nowego ruchu politycznego - faszyzmu. Głównym ideologiem tego ruchu został Benito Mussolini, wcześniej socjalista. Opublikował on w 1919 r. w Mediolanie manifest faszystów oraz założył Włoskie Związki Bojowe. Jednakże faszyści nie posiadali w tymże roku wpływów politycznych, co potwierdzają wybory. Niestety rozwój ówczesnych wydarzeń sprzyjał planom przejęcia władzy przez faszystów.
Kraj ogarnęły strajki okupacyjne, a do tego doszła również samowolna parcelacja ziemi przez chłopów. Tak więc włoska klasa średnia nie była w stanie wyobrazić sobie innego zagrożenia dla istniejącego porządku społecznego niż lewicowe. W maju 1920 r. powstały tzw. szturmowe bojówki faszystowskie, zorganizowane na sposób wojskowy, które miały finansowe wsparcie przemysłowców i wielkich właścicieli ziemskich, obawiających się utraty swych dochodów. Bojówki te podejmowały "karne akcje" przeciwko socjalistom, działaczom związkowym czy redaktorom postępowych gazet. Dowodzone były przez byłych oficerów wojska.
W roku 1921 w Rzymie odbył się kongres, na którym Mussolini ogłosił utworzenie Narodowej Partii Faszystowskiej. W 1922 r. odbył się słynny "marsz na Rzym". Król Wiktor Emanuel III nie chcąc podejmować ryzyka stanu wyjątkowego przyjął warunki faszystów i 30 października 1922 r. zlecił Mussoliniemu utworzenie rządu. Przez okres dwóch lat istniał rząd koalicyjny, ale w 1924 r. nastąpiło coś, co zachwiało Włochami. Mianowicie faszyści zwyciężyli w wyborach, co spowodowało nasilenie działalności socjalistycznej opozycji. Jednakże faszyści nie dawali za wygraną. W 1924 r. został skrytobójczo zamordowany poseł socjalistyczny G. Matteotti, o co oskarżono faszystów. Od stycznia 1925 r. Mussolini wprowadził dyktaturę partii faszystowskiej.
Na narastanie we Włoszech tendencji totalitarnych wskazuje fakt używania ulubionego powiedzonka Mussoliniego: "Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu" oraz zamknięcie postępowych gazet, rozwiązanie w 1926 r. wszystkich partii politycznych i związków zawodowych. Zmieniono prawo ustrojowe, zniesiono niezawisłość sądów. Mussolini powiedział: "Kontrolujemy siły polityczne, kontrolujemy siły moralne, kontrolujemy siły gospodarcze".
Faszyści upowszechnili korporacjonizm - zamiast wolnych związków zawodowych miały działać korporacje pracodawców i robotników. Miały one podlegać Narodowej Partii Faszystowskiej, kierowanej przez duce - wodza. Organem wykonawczym była Wielka Rada Faszystowska, będąca równocześnie władzą nadrzędną w państwie.
Dla planów faszystów był potrzebny nacjonalizm. Był on ideologicznym uzasadnieniem planów ekspansji tego państwa. Celem faszystów było bowiem odrodzenie Imperium Rzymskiego.
Chociaż Mussolini wiele obiecywał, mało co spełnił. Robotnikom odebrano ośmiogodzinny dzień pracy, a chłopom ziemię wcześniej przez nich zajętą. Stale był umacniany autorytet wodza - jego kult. Dla realizacji celów narodowych miał służyć solidaryzm społeczny połączony z kultem państwa i wodza. W efekcie powstało państwo o charakterze totalitarnym. "Faszyzm chce przerobić nie formy życia ludzkiego, lecz jego treść: człowieka, charakter, wiarę. W tym celu chce dyscypliny i autorytetu, wnikających w umysły i panujących tam niepodzielnie" - Mussolini, 1932 r.
Faszyzm scharakteryzowano
- Monolitycznego systemu partyjnego
- Brak rozdziału miedzy państwem a społeczeństwem
- Całkowitego podporządkowania jednostki ludzkiej
- Podporządkowanie kultury i gospodarki państwu
- Totalnej mobilizacji mas dla agresywnych celów


Nazwa i pojęcie
Etymologicznie nazwa faszyzm wywodzi się od łacińskiego Fasces, w języku włoskim przekształcony na fascio, które to oznaczało pęk rózg symbolizujących siłę jedności politycznej. (Konsulowie w starożytnej republice Rzymskiej.)
W 1892 słowo fascio po raz pierwszy zastosowano dla określenia prosocjalistycznych postaw sycylijskich ugrupowań.
Słowo fascio – dosłownie związek wiązka – w 1914 oznaczało włoskie grupy sprzeciwiające się neutralności Włoch w I wojnie światowej. W 1917 słowem tym określono włoskie grupy obrony kraju podczas walk pod Caporetto.