Tatry jako przykład krajobrazu wysokogórskiego

Magdalena Adamczak




Tatry leżą na pn. Polski i są najstarszą jednostką tektoniczną i najwyższym łańcuchem Karpat. Zajmują niewielki obszar (56 km długości i 16 km szerokości, pow. 715 km2, w tym w Polsce ok. 160 km2). Tatry wchodzą w skład Karpat wewnętrznych, leżą na pograniczu Polski i Słowacji; ciągną się od Przełęczy Huciańskiej na zach. do Przełęczy Ździarskiej na wsch. Dzielą się na Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie; za granicę między nimi przyjmuje się przełęcz Liliowe (1952 m) i Dolinę Suchej Wody (po stronie pol.) oraz Dolinę Cichą (po stronie słowac.); w Tatrach Wschodnich wyróżnia się Tatry Wysokie (w Polsce i na Słowacji) oraz Tatry Bielskie (w całości leżące na Słowacji). Tatry sprawiają wrażenie wyniosłego masywu, bowiem zewsząd są otoczone głębokimi kotlinami, których dna leżą na wys. 500–700 m; od zach. i północy Tatry sąsiadują z Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim, od wsch. i pd. — z kotlinami Liptowską i Spiską; wyniosłość Tatr podkreślają także głębokie doliny rzeczne.

BUDOWA GEOLOGICZNA
Tatry powstały w wyniku oroge-nezy alpejskiej. Sfałdowane i częściowo dźwignięte zostały w kredzie górnej, w eocenie za-lane przez morze, a następnie ostatecznie wypiętrzone po oli-gocenie. Budowa geologiczna Tatr jest urozmaicona, a wpły-nęło na to wiele następujących po sobie procesów geologicznych jak: tworzenie się osadów mor-skich w morzu w erze mezozo-icznej; fałdowanie osadów mor-skich pod koniec kredy; wdarcie się intruzji granitowej w płaszcz osadów mezozoicznych i wytwo-rzenie się trzonu krystalicznego; wydźwignięcie i sfałdowanie gór na początku trzeciorzędu; nasu-niecie od pd. fałdów, przesunie-cie ich i obalenie ponad trzonem krystalicznym, powstanie płasz-czowin (wierchowej i reglowej); wzmożenie się procesów erozji i denudacji; działalność lodowców górskich (plejstocen); współcze-sne procesy wietrzenia (holoceń-skie).


W budowie Tatr można zatem wyróżnić dwie jednostki tektoniczne:
- paleozoiczny trzon krystaliczny (intruzja granitowa)- jako najstarszy utwór zbudowany z
granitów i łupków krystalicznych
- serie skał osadowych — gł. triasowo-kredowych budujących płaszczowiny wierchowe i reglowe oraz z eoceńskich zlepieńców, piaskowców, wapieni i dolomitów.
















Wschodnia część trzonu krystalicznego (Tatry Wysokie) jest zbudowana z granitolidów, część zachodnia (Tatry Zachodnie) — ze skał metamorficznych. Tatry są górami młodymi gdyż wypiętrzyły się dopiero w trzeciorzędzie 15 mln lat temu. Maja budowę geologiczna typowa dla fałdowania alpejskiego. Tatry zbudowane są ze skal osadowych i krystalicznych. Z granitolidów powstałych w zakrzepnięciu stopu magmowego zbudowane jest główne wy-piętrzenie tatr wysokich, z granitolidów i skal metamorficznych, głownie z gnejsów- zrąb tatr zachodnich, zwany trzonem krystalicznym. W skalach osadowych takich jak wapienie, dolo-mity czy piaskowce zostały wymodelowane tatry bielskie, reglowe partie Tatr Wysokich, pn. stoki Tatr Zachodnich. Wiek granitolidów obliczono na 310-315 mln lat. Tatrzańskie skały osadowe powstały w triasie jurze i kredzie, osądzając się na dnie mórz. Alpejskie ruchy gó-rotwórcze spowodowały ich pofałdowanie i przesuniecie z pd. na pn. w postaci wielkich płaszczowin. Na trzonie krystalicznym leży seria autochtoniczna oraz płaszczowiny wiercho-we (Czerwone Wierchy, Giewont), na nich zaś płaszczowiny reglowe. Skały płaszczowin wierchowych utworzyły się w płytkim morzu, znajdującym się na masywie nie wypiętrzone-go jeszcze trzonu krystalicznego, skały płaszczowin reglowych powstały w głębszym zbiorni-ku wodnym, leżącym daleko na pd. od trzonu krystalicznego potężne nasunięcie płaszczowi-nowe w górnej kredzie doprowadziło do przemieszczenia tych mas skalnych na pn. stoki trzonu krystalicznego. W partiach wierchowych wyróżniamy tubylcza pokrywę osadowa, zbudowana z tworów permskich i mezozoicznych oraz dwa fałdy leżące. Na ich skalach osa-dowych spoczywają płaty granitolidów i skal metamorficznych postaci czap tektonicznych oraz wyspy krystaliczne j Goryczkowskiej. O rzeźbie zdecydowały pęknięcia trzonu granito-wego w postaci krzyżujących się linie przesunięć i uskoków. Lodowce pogłębiły rzeźbę Tatr, a doliny zasypały materiałem morenowym.


RZEŹBA TATR
Rzeźba ich jest wynikiem budowy geologicznej (rodzaju skał) i zlodowacenia plejstoceń-skiego. W granitowych skalach trzonu krystalicznego (najbardziej odpornych na wietrzenie) występują szczyty: Rysy (2499 m n.p.m.- najwyższy szczyt Polski), Kasprowy Wierch, Or-nak, Świnica; w mezozoicznej osłonie skał osadowych szczyty niższe. W wapieniach i dolo-mitach mezozoicznych Tatr, na skutek działalności wód, rozwinęły się formy krasowe (np. Jaskinia Mroźna, Mylna, Raptowicka). Wiele wtórnych cech rzeźby Tatr jest następstwem zróżnicowanej odporności skał.
W rzeźbie Tatr wyróżnić można :
- wysokie łańcuchy, grupy górskie i szczyty (powstałe na skutek wyniesień tektonicznych), a także wiele obniżeń i przełęczy;
- wysokie, strome (granitowe) turnie, granie (linia grzbietowa);
- formy krasowe; w wapieniach ulegających krasowieniu utworzyło się wiele jaskiń (naj-dłuższa w Tatrach jaskinia Wysoka Za Siedmioma Progami, w wietrzejących dolomitach — ostańcowe skały o fantastycznych kształtach.
- formy rzeźby wysokogórskiej, formy rzeźby polodowcowej; będące skutkiem niszczącej działalności lodowca- doliny lodowcowe U-kształtne, cyrki, żłoby, wygłady; Największe doliny, np. Białki (w depresji Szerokiej Jaworzyńskiej), Bystrej (w depresji Goryczkowej), Chochołowska (w depresji Bobrowca) występują w depresjach, wypełnionych utworami osadowymi.
- formy powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności lodowca- moreny boczne środkowe i denne,
- formy będące skutkiem wietrzenia mrozowego- gołoborza
- formy rzeźby współczesnej, małe doliny erozyjne, doliny V-ksztaltne, stożki napływowe, stożki piargowe
Głównym czynnikiem rzeźbotwórczym jest woda płynąca. Strumienie górskie wzbierają w okresie roztopów i ulewnych deszczy, rzeźbią koryto, niszczą skały dna i pogłębiają doliny.
Rzeźba Tatr ma cechy Alp., nadane przez zlodowacenie plejstoceńskie; wszystkimi większy-mi dolinami — Chochołowską, Kościeliską, Bystrej, Suchej Wody, Białki (po pn. stronie Tatr) i Cichą, Mięguszowiecką, Batyżowiecką (po stronie pd.), spływały wówczas lodowce; silniej zlodowacone, jako wyższe, były Tatry Wschodnie (lodowiec w Dolinie Białki miał dł. 14 km); egzaracyjna działalność lodowców przemodelowała doliny, wytworzyła zagłębienia, wypełnione następnie wodami (jeziora), oraz progi, po których spływają wodospady (np. Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza); intensywne wietrzenie skał będących w kontakcie z lodem i wiecznym śniegiem spowodowało powstanie licznych urwistych ścian, turni, grani.

Stosunki wodne. Głównym grzbietem Tatr przebiega eur. dział wodny między zlewiskami M. Bałtyckiego i M. Czarnego; wsch. i pn. część Tatr odwadnia Dunajec wraz z Popradem, zach. i pd. — dopływy Wagu (gł. Orawa). W Tatrach występują liczne jeziora (ok. 120, po stronie polskiej 43), zw. stawami, największe — Morskie Oko i Wielki Staw.

KLIMAT

Najważniejszą cecha wysokogórskiego klimatu jest piętrowy układ stref termicznych i opa-dowych. Tatry maja najniższą w Polsce średnia roczna temp powietrza i największą liczbę opadów. Notuje się tu częste zmiany pogody, występują lokalne odmiany klimatu, np. dolin, kotlin, zboczy lub grzbietów górskich.


































Klimat Tatr zaliczany jest do grupy klimatów wysokogórskich strefy umiarkowanej, o znacz-nej rocznej amplitudzie temp. Oraz max opadów w lecie. Kształtuje się pod wpływem wę-drownych niżów i wyżów barycznych, głównie strefy wiatrów zachodnich. Przynoszą one nad Tary masywy powietrza różnego pochodzenia, które w zetknięciu się z łańcuchem górskim dają dużą różnorodność typów pogody i zjawisk klimatycznych. Najważniejsze to: piętrowy układ stref termicznych i opadowych, zróżnicowanie klimatu dolin, zboczy i grzbietów gór-skich. Równoleżnikowy przebieg łańcucha tatrzańskiego sprawia, ze stanowi on granice ter-miczna, której efektem jest powstanie np.. halnego. Klimat cechuje wielka zmienność i częste przesunięcia frontów, niosących nagłe załamania pogody. Najpoważniejszy udział w kształ-towaniu klimatu Tatr mają masy powietrza napływające od zachodu. Najczęściej jest to po-wietrze polarno-morskie, w zimie wywołujące ocieplenie, któremu towarzyszy zwiększenie zachmurzenia i opady na pn. zboczach gór, latem przynosi ono ochłodzenie i zachmurzenie z przelotnymi opadami oraz burzami. Powietrze kontynentalno-polarne napływa znacznie rza-dziej. Jeszcze rzadziej docierają tu masy zwrotnikowe i tylko wyłącznie są to morskie, ciepłe, powodują w zimie odwilże a w lecie upały i parność, towarzyszy im zmętnienie powietrza. Masy powietrza arktycznego są chłodne i suche, przynoszą spadek temp. i przejrzystość po-wietrza. Temperatura wykazuje znaczne zróżnicowanie dobowe i roczne. Obniża się wraz ze wzrostem wysokości. Średnia temp. Spada o 0.6ºC na każde 100 m wzniesienia. Spadek temp. następuje szybciej latem niż zimą. Wyróżnia się następujące piętra klimatyczne.: umiarkowanie chłodne, b. chłodne, umiarkowanie zimne, zimne; na wys. 1500 m . Zima w Zakopanem trwa zwykle od listopada do marca, a na poziomie Kasprowego od końca paź-dziernika do początku maja. Lato jest skrócone i niezbyt pogodne. Wiosna jest chłodna, jesień pogodna i ciepła. Przewaga temp. jesieni nad wiosną ku szczytom. Przebieg pór roku związa-ny jest ze zmianami termicznymi, z wysokością. Ciepłe pory roku najszybciej pojawiają się u podnóży gór, chłodne schodzą ze szczytów ku nizinom. W Zakopanem nie ma termicznego lata (śr. temp. lata wynosi 14,8oC). Sześć miesięcy to okres przejściowy miedzy jesienią a zimą. Na Kasprowym stanowi on 3 miesiące. W Rysach jest tylko jesień, zima i przedwio-śnie. Znamienne dla Tatr są zimowe inwersje temperatury oraz śnieżyce w środku lata. Wiatry są częste i silne. Jest to halny, wiatry typu bory wiejące z pn. .Duże znaczenie ma wiatr halny, wiejący z południa i ogrzewający się w miarę spadania o ok. 10oC na 100m wysokości. Nisz-czy lasy a w zimie topi śniegi. Częste są morza mgieł. Odmiennie niż na nizinach rozkłada się tu zachmurzenie. Max przypada na przełom maja i czerwca, a min na jesień (paździer-nik).Roczna suma opadów wynosi 1200-1600 mm, a w rejonie wysokich szczytów nawet 1800mm. Max opadów przypada na czerwiec a min- w niższych partiach gór na listopad-luty, a w pasie szczytów na wrzesień październik. Prawie połowa opadów to śnieg. „ Już od wyso-kości Hali Gąsienicowej żaden miesiąc nie jest pozbawiony opadu śnieżnego”- stwierdza Or-licz w 1962 roku. Trwała pokrywa śnieżna zalega na poziomie Zakopanego ok. 3 miesiące w roku, na Kasprowym 7 miesięcy. Na rozkład i wysokość opadów ma wpływ wysokość i eks-pozycja. Klimat ma charakterystyczne cechy wysokogórskiego jak mikroklimat, zależy od nachylenia stoków, ekspozycji, barwy skał, i ukształtowania powierzchni.

Średnia liczba dni z pokrywa śnieżną w latach 1950-1961

Miejsce Rocznie dni Wys. n.p.m.
Zakopane 116,5 900
Kuźnice 134,7 1023
Myślenickie Turnie 158,8 1360
Hala Gąsienicowa 192,3 1700
Kasprowy Wierch 230,5 1988

Typowe dla Tatr jest występowanie ciepłego i suchego wiatru halnego, wiejącego z dużą prędkością, związanego z napływem mas powietrza z pd. Powietrze po pd. stronie Tatr, prze-kraczając barierę górską, wznosi się po stoku dowietrznym i rozpręża na skutek malejącego ciśnienia. Tracąc energie ochładza się o 0,6*C na każde 100m. Tworzą się chmury są opady. Po przejściu przez grzbiety gór powietrze opada, następuje jego sprężenie oraz wzrost temp. o 1*C na każde 100m. Po pn. stronie temp. powietrza jest wyższa niż po stronie pd. Wiatr halny należy do wiatrów fenowych. Jest porywisty, ciepły, suchy. Towarzysza mu częste mgły i nisko zalęgające chmury.

FAUNA I FLORA

Gleby, roślinność i świat zwierzęcy wykazują zróżnicowanie piętrowe. Po stronie pn., przeważa sztucznie wprowadzona świerczyna, jedynie szczątkowo występują pierwotne lasy bukowe i bukowo-jodłowe; po stronie pd. bory świerkowe schodzą do samego podnóża Tatr.
- Do 1000 m n.p.m. sięga piętro pogórza (pól uprawnych)
- 1000- 1250 m n.p.m. lasy dolnoreglowe (buk, jodła, świerk)
- 1250-1550m n.p.m. lasy górno reglowe (świerk, wierzba śląska, brzoza karpacka, limba)
- 1550-1800 m n.p.m. kosodrzewina
- do ok. 2220 m n.p.m. alpejski (halne) utworzone przez zwarte murawy wysokogórskie
- powyżej leży piętro subniwalne (turniowe) o skąpej murawie z roślinami poduszkowymi.
Duża różnorodność siedlisk sprawia ze Tatry są najbogatszym w gatunki roślin regionem Polski. Na skalach węglanowych rosną: szarotka, turzyca tatrzańska, mak alpejski, pierwio-snek, na podłożach zwietrzałych skal granitowych- goryczka kropkowana i wierzba nibyziel-na.


Świat zwierzęcy obejmuje zwierzęta: pospolite w całym kraju — paź królowej, jaszczurka ży-woródka, sikora bogatka, zięba, sarna, jeleń, lis i borsuk, niegdyś pospolite w całym kraju, dziś poza Tatrami znacznie lub doszczętnie wytępione — głuszec, orzeł przedni, ryś, niedźwiedź brunatny W potokach żyją pstrągi. W tatrach występują 4 gatunki ssaków, których nie spotkamy na innych terenach Poleski, są to: świstaki, kozice, polniki tatrzańskie, darnowki tatrzańskie; niegdyś pospolite w całym kraju, dziś poza Tatrami znacznie lub doszczętnie wytępione — głuszec, orzeł przedni, ryś, niedźwiedź brunatny.

BIBLIOGRAFIA

Dylikowa A., Polskie krainy geograficzne, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warsza-wa 1999.
Herz J., Tatry i podhale, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich Oddział w Toruniu, Toruń 2001.
Kucab J., Wołoszczyn M., Najpiękniejsze szczyty tatrzańskie, Wydawnictwo Sportowe i Tu-rystyczne, Warszawa 1993.
Lewandowski W., Pawłowicz M. Przewodnik dookoła Polski - Tatry, Wydawnictwo Pascal, Warszawa 2000.
Radwańska – Paryska Z., Paryski W., Encyklopedia tatrzańska, Wydawnictwo Sportowe i Turystyczne Warszawa 1973.
Nika J., Tatry Polskie - przewodnik, Wydawnictwo Sportowe i Turystyczne, Warszawa
1999.



PS JEśli ptrzebujesz wersję ze zdjęciami i tabelkami to wyślij maila, prześlę ci na pewno :o)