Emigracja po upadku powstania listopadowego

Wielka Emigracja, emigracja polityczno-patriotyczna po upadku powstania litopadowego (1830-1831), do której dołączyli w późniejszym okresie inni uchodźcy, głównie z zaboru rosyjskiego. Odegrała dużą rolę w historii Polski XIX w. Należała do największych ruchów migracyjnych w Europie tamtego czasu. Jej ośrodkiem był Paryż, we Francji liczyła ok. 6 tys. osób. Znaczące ośrodki emigracyjne znajdowały się również w Belgii i Anglii.

W skład Wielkiej Emigracji wchodzili przedstawiciele szlachty (ok. 3/4 całości), żołnierze powstańczy, członkowie Rządu Narodowego, politycy, pisarze i artyści. Najbardziej wpływową organizacją emigracyjną było Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TPD, 1832-1862, główny okres działalności do 1857), które kierowało ruchem spiskowym w kraju przez swoich emisariuszy, wydawało pisma: Ideologia TDP (1832-1833), Postęp (1834), Demokrata Polski (1837-1849, 1851-1863), Pismo TDP (nieregularnie 1837-1841, 1843-1844 pt. Pamiętnik TDP), czasopismo satyryczne Pszonka (1839-1844) i inne. Do najbardziej znanych publicystów należeli: W. Heltman, J.N. Janowski, L. Mierosławski, S. Worcell.

Secesja części członków TDP spowodowała powstanie rewolucyjno-demokratycznej organizacji Lud Polski (Gromady Grudziąż i Humań, 1835-1846). Kierunek demokratyczno-republikański i częściowo lewicowy reprezentowały ugrupowania znajdujące się pod wpływem J. Lelewela: Komitet Narodowy Polski (1831-1832), a także tajne organizacje stawiające sobie za cel organizowanie partyzantki i patriotycznych spisków w kraju: 1832 Zemsta Ludu (nieudana wyprawa do zaboru austriackiego oddziału J. Zaliwskiego), Młoda Polska 1832-1834 (m.in. pomoc w zorganizowaniu spisku S. Konarskiego). Zasługą Lelewela było doprowadzenie do utworzenia Zjednoczenia Emigracji Polskiej (1837-1846).

Do najważniejszych sił politycznych Wielkiej Emigracji należało stronnictwo konserwatywno-liberalne księcia A.J. Czartoryskiego, nazywane od jego siedziby w Paryżu Htel Lambert, skupiające się głównie na działalności dyplomatyczno-propagandowej na arenie międzynarodowej oraz dysponujące czasopismami, m.in.: Le Polonais (1833-1837), Kraj i Emigracja (1835-1843), Trzeci Maj (1839-1848), Wiadomości Polskie (1854-1861). Do ważniejszych periodyków emigracyjnych należał także Pielgrzym Polski (1832-1833).

Wielka Emigracja założyła również liczne instytucje i zrzeszenia, zlokalizowane w większości w Paryżu, np.: Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich (1831-1836), Towarzystwo Historyczno-Literackie (1832-1893), liceum polskie w Batignolles (1842-1900), Bibliotekę Polską (1838), księgarnie i drukarnie m.in. E. Januszkiewicza, A. Jełowickiego, S. Dembowskiego, J. Marylskiego (1835-1842).

Na emigracji tworzyło grono znakomitych pisarzy i artystów, np. F. Chopin, A. Mickiewicz, J. Słowacki, C.K. Norwid, J. Lelewel, M. Mochnacki, S. Goszczyński, J.B. Zaleski. Tradycję Wielkiej Emigracji podjęła tzw. młoda emigracja po upadku powstania styczniowego 1863.