Aleksander Lipski „ Teoretyczne i praktyczne problemy polityki kulturalnej”

I. Problem kultury w ramach standardowej polityki kulturalnej
1. Polityka kulturalna nie traktuje kultury w sposób ogólny i wolny od ocen. Zajmuje się pewnym fragmentem kultury. Tutak kultura jest rozumiana selektywnie i wartościująco:
a) z zakresu definicji antropologicznej wyodrębniono fragment kultura symboliczna
b) z kultury symbolicznej wydzielono dziedziny uznane za szeroko rozumianą kulturę artystyczną: sztuki plastyczne, widowiska sceniczne (teatr, opera, balet), muszyka, literatura, film
c) hierarchizacja tych dziedzin – w rezultacie opera jest „nad” operetką”, a teatr „nad” filmem
d) hierarchiczne uporządkowanie gatunków stylistycznych w obrębie poszczególnych dziedzin – np. dramaty psychologiczne w teatrze, czy filmie są „nad” komedią.
2. Uczestnictwo w kulturze - rozpowszechniony jest pogląd, że z uczestnictwem w kulturze mamy do czynienia wtedy, gdy ktoś ogląda spektakl w teatrze, film w kinie, lub obraz w galerii. (Ale jest to czasem pogląd zwodniczy sa sa sa:D). Uczestnictwo w kulturze, to ogół obserwowanych aktów zachowań, w czasie których następuje styczność jednostki z dobrami uznanymi za kulturalne.
3. Czas wolny – jest rezultatem rewolucji przemysłowej XVIII/ XIXw. K. Marks ogłosił go „królestwem wolności”, im jest go więcej tym jest cenniejszy. Jest to czas, kiedy człowiek ma najwięcej możliwości aby być samym sobą (M.Kaplan). W czasie wolnym człowiek może wyrazić swą osobowość i osiągnąć szczęśliwą równowagę (G. Friedmann). Time for living (G.Soule). Daje poczucie, że się żyje (E. van den Haag).
Kategoria czasu wolnego jest powiązana z problemem uczestnictwa w kulturze i takimi formami jego zagospodarowania jak: oglądanie TV, chodzenie do kina, teatru, czytanie książki. Lub działania wykraczające poza rozumienie konwencjonalne uczestnictwa w kulturze spacer, pielęgnacja ogrodu, impreza w Spiżu, salsowy balet, kultura fizyczna=uprawianie sportu.
4. Infrastruktura kulturalna – jest to kompleks urządzeń i środków ogólnodostępnych służących zaspokajaniu potrzeb kulturalnych społeczeństwa. Zaliczamy do niej:
a) środki masowego przekazu: prasa, radio, telewizja
b) placówki kultury – biblioteki, muzea, kina
c) instytucje kultury – teatry, filharmonie
(Placówki kultury upowszechniają gotowe utwory, a w instytucjach następuje wykonywanie utworów – Kądzielski).
W Polsce ustawa „O organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej” z 1991r. mówi, że wszystkie powyższe ośrodki są formami organizacyjnymi działalności kulturalnej.
5. Podmioty polityki kulturalnej – są to instytucje społeczne posiadające moc kształtowania w społeczeństwie określonego systemu wartości intelektualno – estetycznych.
Głównym podmiotem polityki kulturalnej ze względu na zasięg oddziaływania (całe społeczeństwo), zakres i siłę stosowanych środków (edukacja szkolna, mass media, działalność placówek i instytucji kulturalnych) jest PAŃSTWO.
Rolę podmiotów mogą spełniać także organizacje religijne, zawodowe, polityczne, kręgi towarzyskie, środowiska subkulturowe, czy rodzina.
6. Cele i zakres działania polityki kulturalnej
a) Kossak – politykę kulturalną „stanowi całokształt celowej i zorganizowanej działalności państwa oraz organizacji politycznych i społecznych, inspirujących rozwój twórczości artystycznej i zapewniających opiekę nad rozwojem środowisk twórczych, wpływających na sposób i zakres uczestnictwa w kulturze społeczeństwa tak przez upowszechnianie dóbr kulturalnych, jak przez rozwijanie aktywnych form udziału w życiu kulturalnym”
b) Szczepański – zadaniem polityki kulturalnej jest „stymulowanie twórczości kulturalnej we wszystkich dziedzinach, zarówno zawodowej, jak i amatorskiej, upowszechnienie jej wartości, organizowanie kontaktów publiczności z dziełami wszystkich dziedzin sztuki, tworzenie wzorów życia kulturalnego, organizowanie uczestnictwa obywateli w imprezach i działalności kulturalnej, wprowadzanie kultury do życia codziennego obywateli”
c) Kądzielski – polityka kulturalna to „zespół założeń dotyczących kultury oraz działań zmierzających do ich praktycznej realizacji niezależnie od szczebla, na którym ta realizacja następuje”

II. Nurt reformatorski w polityce kulturalnej
Istnieją konkurencyjne koncepcje polityki kulturalnej, niż te powyżej przedstawione, główne zasady:
1. Szerokie rozumienie kultury  już w 1972r. Komisja d.S. UNESCO z okazji międzynarodowej konferencji w sprawie polityki kulturalnej w Europie przygotowała dokument rewidujący standardowe traktowanie kultury ograniczające ją do „działalności artystycznej i literackiej”. Kultura to nie świat przedmiotów, ale sposób bycia. Sposób bycia = styl życia, który oznacza ogólną charakterystykę kulturową jednostki, którą wyznaczają takie parametry jak: wykształcenie, poziom dochodów, wykonywany zawód, kompetencje kulturowe, preferencje estetyczne, kontakty towarzyskie, życie rodzinne, światopogląd religijny, pojęcie sfery sacrum, profanum, hobby.
2. Uczestnictwo w kulturze, jako kategoria psychospołeczna – Kmita wskazuje, że naiwne jest przeświadczenie, że istnieje prosta zależność między bywaniem w filharmonii, teatrze, a bogactwem osobowości jednostki, poziomem jej aspiracji i dyspozycji intelektualnych. Oczywiście istnieją sytuacje, gdy ta zależność się spełnia, czyli gdy człowiek kieruje się wartościami autotelicznymi – odwiedza filharmonię dla muzyki, teatr dla sztuki. Jednak uczestnictwo w kulturze może mieć wiele źródeł zewnętrznych. Bywanie na koncertach, spektaklach, wystawach, to często sposób podnoszenia prestiżu społecznego, nobilitująca forma spędzania wolnego czasu, nie to, co zwykła wizyta u znajomych, czy spacer. Zatem nie powinniśmy wyciągać zbyt pochopnych wniosków identyfikujących uczestnictwo w kulturze, gdyż poziomu świadomości estetycznej społeczeństwa nie można zbadać jednoznacznie na podstawie ilości sprzedanych biletów do teatru, opery.
Zatem PRAWDZIWE uczestnictwo w kulturze zdaniem J.Kmity i A. Tyszki polega na ROZUMIEJĄCEJ AKTUALIZACJI OKREŚLONYCH WARTOŚCI. Tzn. uczestniczymy w kulturze, gdyż chcemy i ją rozumiemy, a nie postępujemy tak tylko po to, aby sztucznie się nobilitować.
3. Heterogeniczność potrzeb i wyborów stylu życia w społeczeństwie – strategicznym celem polityki kulturalnej jest przyczynianie się do zapewnienia równowagi = funkcjonalności systemu społecznego. Warunkiem aby to osiągnąć jest ZRÓŻNICOWANIE KULTUROWE SPOŁECZEŃSTWA. Złudne jest przekonanie, że zgodność i jednolitość aksjologiczna społeczeństwa świadczy o stabilności systemu. Ważne jest współistnienie różnych stylów życia, odpowiadających preferencjom aksjologicznym poszczególnych środowisk społecznych. Idealnym rozwiązaniem zdaniem Czerwińskiego jest koncepcja kulturowo zróżnicowanej, ale zintegrowanej wspólnoty komunikowania, składającej się nie z jednostek o jednakowych potrzebach, poglądach i zamiłowaniach, ale zdolnych do wzajemnego porozumienie i szacunku mimo dzielących ich różnic. (Ja lubię Avatara Ty Zanussiego, ale szanujemy się wzajemnie= w Polsce nieosiągalne:D)
W 1970r. w dokumencie Brytyjskiej Rady Sztuki CEMA – stwierdzono, że nie ma możliwości aby Rada Sztuki ustaliła narodowy plan kulturalny. Chcieć tego byłoby dokonaniem błędu politycznego i społecznego.
„Memorandum o dobrobycie społecznym i kulturalnym” Ministerstwa d.S. Kultury, Wypoczynku i Pracy Społecznej Holandii zawierało przekonanie, że polityka kulturalna powinna być tak sformułowania, aby była elastyczna i odpowiadała zmiennym potrzebom społeczeństwa.

III Założenia polityki kulturalnej RP w dobie transformacji ustrojowej
 Transformacja ustrojowa państwa:
• od realnego socjalizmu do demokracji
• gospodarka – od syst.nakoazowo-rozdzielczego do gosp.rynkowej
• ideologia – od ideologii pierwszego obiegu = państwowej do ideologii drugiego obiegu = prywatnej
 Polityka kulturalna państwa przyjęta 10 VIII 1993r.
• uznano, że „polityka kulturalna” kojarzy się pejoratywnie z minionym systemem (z ograniczaniem swobody wypowiedzi i samorządności, sztywnym przestrzeganiu ustaleń partii, z narzucanymi programami aksjologicznymi, sztucznie wykreowanym kulturowym ideałem osobowości itp.). Wówczas polityka kulturalna była określana jako coś obcego, wrogiego, pochodzącego z Zachodu.
• Ustalono, że jednak „polit.kulturalna” jest terminem nadal aktualnym – dopóki państwo nie wyrzeka się wpływu na życie kulturalne społeczeństwa oraz kultura jest uznawana za konieczny składnik tożsamości narodu.
• Zauważono, że nie ma syst.społ., które są zdominowane ideologiczne i nie ma też takich, które są zupełnie wolne od ideologii -> państwa prowadzące politykę kulturalną i takie, które nie mają jej w ogóle.
• Polska p.k. w czasie transformacji była oparta na 2 celach - ochronie dziedzictwa narodowego i ochronie książki.
 Ochrona dziedzictwa narodowego
• ratowanie zabytków – dzięki reprywatyzacji, prywatyzacji, powołaniu instytucji skarbu państwa
• ustawa „O zmianie ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach” 1990r. -> właściciele dóbr kultury są za nie odpowiedzialni
• ok. 1700 pałaców, dworów, zespołów parkowo-ogrodowych ma wrócić do byłych właścicieli
• Państwowa Służba Ochrony Zabytków refunduje 23% kosztów rewaloryzacji (nadanie pierwotnej wartości, odnowienie, przywrócenie świetności) zabytków
• „Synteza kulturowych wartości przestrzeni państwa polskiego” – program badawczy stworzony przez państwową służbę konserwatorską. Program wprowadza nowe rozumienie dziedzictwa narodowego. Cel – odbudowanie poczucia więzi z „małą ojczyzną”, ze swoim regionem.
• Powiązanie działalności muzeów ze społecznościami lokalnymi. Muzea mają być aktywnymi instytucjami nauki, edukacji (nie tylko ochrona zbiorów!).
 Ochrona książki
• czytelnictwo książek jest wskaźnikiem aktywności kulturalnej demokratycznego państwa
• działania Ministerstwa Kultury i Sztuki: zmiana polit.podatkowej i celnej, tak by poszerzyć dostęp do książek; podtrzymywanie sieci bibliotek; mecenat państwa w sferze książki – dotowanie i promocja ambitnych wydawnictw;
• ewidencja wydawnictw oraz zastosowanie międzynarodowego indeksu ISBN Biblioteki Narodowej
 Kultura artystyczna
• Stan kultury artystycznej w demokratycznym ustroju jest warunkowany przez czynniki:
a. o sukcesie przedsięwzięca artystycznego w dużym stopniu decydują czynniki pozaartystyczne, np.: dobra promocja
b. załamał się system ocen i hierarchii zjawisk kultury -> nie powstał nowy system oceniania – brak krytyki literackiej, debat literackich itp.
c. nowe media ograniczają zasięg oddziaływania kultury, która jest oparta na tradycyjnych środkach przekazu
d. aspiracje kulturalne i oczekiwania artystyczne polskiego społeczeństwa zmieniły się ;)
e. redukcja budżetu na kulturę jest związana z trudną sytuacją materialną odbiorców dóbr kultury, inteligencji
• Transformacja ustrojowa spowodowała ograniczenia oferty kulturalnej, zmniejszenie ilości uczestników życia kulturalnego -> zadanie państwa to podtrzymanie istniejącej oferty kulturalnej.
 Kultura lokalna
• Polit.kulturalna nie może być utożsamiana tylko ze zjawiskami z dziedziny kultury artystycznej. Powinna także umacniać więzi społ, promować działania obywateli.
• Poczucie tożsamości z małymi ojczyznami powinno łączyć się z poczuciem kultury narodowej
• Polit. kulturalna na szczeblu lokalnym: jednoczenie wspólnoty, podkreślanie znaczenia lokalnych tradycji, budowanie identyfikacji z otoczeniem. MKiS ma wspierać działalność lokalną, która pobudza uczestnictwo w kulturze (twórczość ludowa, rzemiosło artystyczne).
• „Zasady polityki regionalnej państwa” 1994r. dokument opracowany przez Centralny Urząd Planowania. Jednak jego założenia były sprzeczne z w/w deklaracjami! W „Zasadach...” skupiono się na kwestiach ekonomicznych, pominięto aspekty kulturalne! Rozwój regionów ma następować wg priorytetów:
a. rozwój środowiska przedsiębiorczości, inwestycje infrastrukturalne – atrakcyjność regionu dla inwestorów
b. w przypadku bezrobocia w regionie będą stosowane zachęty dla inwestorów krajowych i zagranicznych
c. programy inwestycyjne, roboty publiczne będą uruchamiane w tych regionach, gdzie są jedyną szansą ożywienia gosp.
 Szkolnictwo artystyczne i edukacja kulturalna
• „Dobra i nowoczesna szkoła” dokument opracowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej – szkoły artystyczne mają nie tylko kształcić, ale też „przygotować inspiratorów życia kulturalnego”.
• Konwencja o Prawach Dziecka – gwarantuje dzieciom prawo do kultury (dostępność książek, teatru, kina, muzyki itp.). Państwo ma zapewnić dzieciom kontakt z dziełami sztuki, przekazywać wiedzę o zjawiskach kultury, rozwijać ich wyobraźnie.
• Budżet państwa – źródła finansowania edukacji kulturalnej.
• Szczególnie chronione ma być szkolnictwo i instytucje kultury.
• Rozporządzenie „W sprawie organizacji i zasad działania centrów ustawicznego kształcenia dorosłych w dziedzinach artystycznych , bibliotekarstwie i animacji kulturalnej” – wydane w II 1994r. przez MKiS.
 Nowy ustrój kultury – ciągłość i zmiany
• Wyznaczniki nowego ustroju kultury:
a. decentralizacja – przekazanie cz. kompetencji wojewodom
b. orientacja samorządowa – przekazanie cz.uprawnień administracji samorządowej przez administrację państwową
c. określenie sfer chronionych – szczególna opieka państwa
d. wspieranie instytucji, przedsięwzięć najistotniejszych dla życia kulturalnego
• Zadania MKiS
- opieka nad instytucjami rangi narodowej (Muzea Narodowe w Wa-wie, Krk, Poznaniu; Zamek Królewski, Wawel, Teatr Narodowy, Zachęta itp.
- rozwój sfery książki i czytelnictwa
- ochrona dziedzictwa narodowego, edukacja kulturalna – pobudzenie powszechnego zainteresowania kulturą
- rozwój idei „społeczeństwa myślącego”
• Żadne zawirowania polit, gosp nie mogą usprawiedliwiać ewentualnych zaniedbań w dziedzinie polt.kulturalnej.
• Nowe założenia polit. kulturalnej państwa (nie wiadomo z którego roku....) – różnice w porównaniu z założeniami z 1993r. ->
- problem mecenatu państwowego i ochrony rodzimej kultury przed niekontrolowanym napływem wzorców kultury „z importu”
- przejście od okresu naiwnej wiary w możliwość rozwiązania problemów jedynie przy użyciu mechanizmów rynkowych do fazy dojrzałości intelektualnej, polit.
- krytyczny stos. MKiS wobec wzorów kultury napływających do PL z Zachodu -> opór przeciwko ekspansji kultury masowej.
• „Inwestowanie w kapitał ludzki” – rządowy program polit. społ-gosp na lata 1994-97 (umieszczony w dokumencie Strategia dla Polski”):
- w krajach rozwiniętych dużo więcej inwestuje się w człowieka (w jego wiedzę, umiejętności, środowisko) -> dzięki temu mogą pojawić się nowoczesne dziedziny nauki, gosp, kultury -> nakłady na kulturę, naukę, oświatę są inwestycją, bez której nie jest możliwy cywilizacyjny rozwój PL!!!
- Inwestycje w człowieka łączą się z przemianami instytucji i zachowań społ
• „Zadania MKiS 1995-97”:
- mecenat państwowy powinien funkcjonować na 2 poziomach:
a. centralnym - MKiS ma analizować zjawiska kulturalne, kontrolować realizację polit.kulturalnej, pobudzać inicjatywy kulturalne, poszukiwać źródeł pozabudżetowego finansowania, tworzyć koncepcje współdziałania kultury z innymi dziedzinami życia społ,
b. wojewódzkim - realizacja mecenatu państwowego
- mecenat państwowy: piecza nad dorobkiem kulturalnym (zabytki architektoniczne, dzieła muzyczne, teatralne itp.)
- państwo może interweniować w kulturę jeśli:
a. działalność wolnorynkowa, komercyjna zagrażają wartościom kultury
b. podważana jest demokracja w kulturze
c. pewnym regionom kraju grozi degradacja kultury
 Zasady finansowania kultury i sztuki
• Budżet na 1995r. – 0,71% budżetu przeznaczone na kulturę, wzrost o 9,4% w porównaniu z 1994r.
• Budżet państwa nie jest w stanie sprostać kosztom utrzymania i działalności instytucji kulturalnych