Badania panelowe i eksperyment w gromadzeniu danych

W literaturze przedmiotu, badania panelowe definiowane są jako technika polegająca na badaniu dynamiki preferencji określonej zbiorowości w pewnym odstępie czasu. W badaniach panelowych ważne jest aby próba była niezmienna, podobnie jak narzędzie wykorzystywane w eksperymencie. Badanie panelowe polega na tym, że pewna liczba osób lub innych jednostek badawczych zostaje przynajmniej dwukrotnie w pewnym odstępie czasu poddana pomiarom (obserwacji, badaniom ankietowym) ze względu na tę samą cechę. Badanie panelowe jest rodzajem analizy trendu. Jego celem jest uchwycenie dynamiki określonych zmian, takich np. jak zmiana preferencji wyborczych członków jakiejś zbiorowości, zmiana postaw politycznych studentów w czasie studiów, zmiana upodobań konsumenckich. Początkowo metodą panelową posługiwano się w badaniach nabywców towarów konsumpcyjnych oraz w badaniach opinii publicznej. Terminem „panel'' określa się grupę kilkakrotnie wypowiadającą się na ten sam temat. Również dzisiaj badania panelowe stosuje się przede wszystkim w badaniach nad postawami i opiniami, choć metoda ta może mieć zastosowanie znacznie szersze. Po pierwsze, badane cechy nie muszą być opiniami ani postawami; równie dobrze może chodzić o zachowania, o status (zawód, dochód, sposób zarobkowania itd.) lub o cechę kontekstową w rodzaju przynależności do określonej grupy. Po drugie, jednostkami badawczymi nie muszą być osoby, mogą nimi być również gminy, kluby sportowe lub zakłady pracy; przedmiotem badań będą wówczas, rzecz jasna, cechy grupowe. Jak dotychczas jednak tego rodzaju badania panelowe podejmuje się rzadko. Badanie panelowe pozwala uchwycić następowanie lub nienastępowanie zmian cech poszczególnych jednostek badanych, które powodują wprawdzie zmianę netto, ale których z tej zmiany nie można odczytać. Celem badania panelowego jest nie tyle opisowe przedstawienie wewnętrznej dynamiki zmiany, ile jej wyjaśnienie. Nie wolno przy tym mylić wyjaśnienia zmiany netto, ku któremu zmierza także analiza trendu, z wyjaśnianiem zróżnicowanych zachowań poszczególnych jednostek badanych, które to zadanie jest specyficzne właśnie dla badania panelowego. Chcąc wyjaśnić wszakże, dlaczego np. jedne osoby cofają poparcie dla partii, którą popierały dotychczas, inne zaś nie, trzeba uwzględnić w badaniu pewne dodatkowe cechy, mogące być przyczyną takich różnic. Badanie panelowe nie musi ograniczać się do rejestrowania i wyjaśniania zmian przebiegających w sposób „naturalny", może ono być także pomyślane jako eksperyment. W tym celu między pierwszym a drugim pomiarem trzeba poddać badanych działaniu czynnika, o którym, sądzi się, iż ma wpływ na kierunek i wielkość obserwowanych zmian indywidualnych (np. w badaniu panelowym dotyczącym określonej postawy można posłużyć się filmem propagandowym). Rygory eksperymentu nakazywałyby wówczas, aby część panelu stanowiła jednocześnie grupę kontrolną Należy tu jednak zauważyć, że w eksperymencie zasadniczym przedmiotem zainteresowania jest skutek wywołany działaniem bodźca, tzn. spowodowana jego działaniem zmiana netto, podczas gdy w analizie panelowej, również wówczas, gdy posługujemy się chwytami eksperymentalnymi, chodzi dodatkowo, jeśli nie przede wszystkim, o uchwycenie jednostkowych przemian składających się na ową zmianę netto. Metoda panelowa, obok szeregu zalet analitycznych, ma także swoje ograniczenia. Wynikają one już chociażby z tego, że ustalenie indywidualnych procesów zmian wymaga, aby drugi (i każdy następny) pomiar dotyczył dokładnie tych samych osób co pierwszy. Skład panelu nie może zatem ulegać żadnym zmianom. Badanie panelowe nad bezrobociem byłoby więc możliwe pod warunkiem, że jesienią objęłoby ono te same osoby, które badano wiosną. Wynika stąd, że metodą panelową nie można badać zmian, które wiążą się ze zmianami składu osobowego badanej zbiorowości (np. zmian opinii w grupie spowodowanych tym, że odeszli z niej konserwatywni, a na ich miejsce przybyli postępowo nastawieni członkowie). Nie są to jednak jedyne zmiany niedostępne badaniu metodą panelową. Nie nadaje się ona także do badania zmian cech globalnych grupy (np. struktury władzy w grupie), chyba że za jednostki panelowe przyjmie się grupy jako całości. Badanie panelowe nie może, wreszcie, uchwycić zmian polegających na kształtowaniu się cech nowych jakościowo, ponieważ drugi (i każdy następny) pomiar zawsze musi dotyczyć tych samych cech co pierwszy. Niekiedy również w badaniu jednorazowym próbuje się retrospektywnie ustalić pewne zmiany cech. Takie dane pseudopanelowe mogą być traktowane na równi z prawdziwymi danymi panelowymi tylko wówczas, jeśli spełnione zostaną określone warunki. Po pierwsze, trzeba mieć pewność, że informacje dotyczące przeszłości, które mają zastąpić pierwszy pomiar, są ścisłe, że respondenci wiernie odtwarzają w pamięci stan miniony; jest to warunek szczególnie trudny do spełnienia w badaniach opinii i postaw. Po drugie, zbiorowość, którą chcemy badać ze względu na interesujące nas zmiany, musi być w całości dostępna, co przy jednorazowym pomiarze bywa trudne, a nawet zgoła niemożliwe (wyobraźmy sobie np., że chcielibyśmy dziś zbadać retrospektywnie przebieg nauki szkolnej wszystkich uczniów szkół hamburskich, którzy w 1960 r. mieli lat 10). Im mniejsza pewność, że ze względu na charakter pytań badawczych warunki te mogą być spełnione, tym więcej przemawia za tym., aby posłużyć się badaniem panelowym, a nie jednorazowym. Eksperyment Eksperyment można uznać za najszlachetniejszą z metod badawczych, ponieważ pozwala dochodzić uwarunkowań przyczynowych. Nie podejmując dyskusji nad pojęciem przyczynowości, przyjmiemy za podstawę następującą definicję pragmatyczną: dwie lub więcej zmiennych łączy związek przyczynowy, jeżeli ich wzajemny stosunek ma charakter empirycznie nieodwracalny, niesymetryczny. X wywołuje Y (X Y), ale nie odwrotnie. X jest tu zmienną niezależną, Y zmienną zależną1. Przykładowo — rywalizacja (X) powstała między członkami grupy osłabia ich wzajemną życzliwość (Y). Ta życzliwość mogła już wprawdzie wcześniej — z innych przyczyn — być niewielka, ale fakt ten sam w sobie nie rodził rywalizacji. Warunkiem podjęcia eksperymentu jest zakończenie opisowej fazy badań bądź posiadanie skądinąd koniecznej wiedzy o sytuacji. Potrzebna jest znajomość zarówno jednostek badawczych, jak zmiennych, ale ponadto przynajmniej wstępne założenie co do zależności między nimi. Często stwierdzona jest już także empirycznie korelacja (prawidłowość empiryczna) i rzecz idzie o to, aby sprawdzić w drodze eksperymentu, czy związek ma charakter przyczynowy i jak on się konkretnie kształtuje. Eksperyment stanowi więc stosunkowo późną fazę procesu badawczego. Pragnąc ustalić związek przyczynowy, badacz musi operować zmienną niezależną w określonej sytuacji i 1 Na temai zasady przyczynowości patrz H. A. Simon: Models of Man, New York 1957, s. 10 i nast. oraz E. Nagel; Struktura nauki, tłum. J. Giedymin, B. Rassalski, H. Eil-siein. Warszawa 1970, s. 277 i nast. obserwować skutki tych operacji. Po to jednak, aby mieć pewność, że zaobserwowany skutek rzeczywiście wywołała zmienna niezależna, musi równocześnie sprawować kontrolę nad pozostałymi czynnikami oddziałującymi na daną sytuację. W badaniach społecznych te dwa istotne warunki eksperymentu — kontrola czynników i swobodne operowanie zmienną niezależną — często okazują się niemożliwe do spełnienia. Trudności te, ograniczające możliwość stosowania metod eksperymentalnych, przez długie lata były argumentem w ustach tych, którzy odmawiali przyznania naukom, społecznym statusu nauki ścisłej. Badania quasi-eksperymentalne — kiedy badacz nie może bezpośrednio operować zmienną niezależną, a czynniki interferujące w danej sytuacji kontroluje tylko symbolicznie — nie mogą zastępować prawdziwego eksperymentu, ponieważ pozwalają jedynie na snucie (mniej lub bardziej uprawnionych) przypuszczeń co do związków przyczynowych, nie pozwalają natomiast na ich faktyczne stwierdzenie. Dla wartości wyników nie ma za to decydującego znaczenia, czy eksperymentu dokonuje się w laboratorium czy w warunkach naturalnych, jakkolwiek w tym drugim przypadku kryteria eksperymentu są zwykle, ze względów praktycznych, trudniejsze do spełnienia. Eksperyment jest to podejście badawcze, a nie technika gromadzenia danych. Jego realizacja wymaga jednak użycia technik w rodzaju obserwacji czy wywiadu socjologicznego dla ustalenia, jakie zmiany dokonały się pod wpływem zastosowanego bodźca. W badaniach eksperymentalnych, podobnie jak nieeksperymentalnych, mogą być stosowane rozmaite techniki gromadzenia danych.