Ekspansja Normanów w VIII-XI w. i jej wpływ na dzieje średniowiecznej Europy

Normanowie czyli inaczej Wikingowie byli zamieszkałymi w Skandynawii wojownikami, odkrywcami, kupcami bądź też piratami, którzy począwszy od VIII w. podejmowali wyprawy łupieżcze, kupieckie bądź osadnicze w rejonie całej Europy, Grenlandii oraz Ameryki. Dla ludzi żyjących w starożytności dzisiejsza Skandynawia, która jest również ojczyzną Normanów była nieznanym i tajemniczym lądem określanym przez niektórych jako Thule, Scantinavia, Scandia lub też „góra Saevo”.

Pierwsze doniesienia z tej „dalekiej Północy” pochodzą z czasów Cesarstwa Rzymskiego, gdy ludy barbarzyńców zaczęły osiedlać się w granicach Imperium. Skandynawia nie była krainą zachęcającą do życia. Jej mroźny i surowy klimat oraz mało żyzna gleba stanowiła znaczną trudność dla osiedlających się tam ludzi. Dlatego też zamieszkujące tam ludy germańskie utrzymujące się z powodu niegościnnego klimatu z wielkim trudem bardzo często przenosiły się na południe, za morze. Na początku VI w.n.e. Prokopiusz z Cezarei dysponował już dosyć dokładnymi informacjami o tychże terenach jednakże dopiero 500 lat później Adam z Bremy spisał pierwszą wiarygodną charakterystykę Skandynawii.

Struktura społeczna wikingów była oparta na systemie plemiennym i rodach. Na czele rodu stał wódz bądź też naczelnik, którego wspierała starszyzna plemienna (rodowa). Niżej znajdowali się wolni kmiecie którzy tworzyli rody skupiające krewnych. W VI –XI w.n.e. w życiu ludów Północy dokonał się szereg zmian zarówno ekonomicznych jak i społecznych powodując utworzenie pierwszego ustroju wczesnofeudalnego w tej części Europy. Rody i plemiona zaczęły łączyć się w większe grupy, na których czele stali jarlowie czyli wodzowie. Jarlowie byli najważniejszymi członkami danej grupy i to dla nich przeznaczano najwięcej łupów zdobytych podczas wypraw. Dysponowali oni również sporymi posiadłościami i pracującymi na nich niewolnikami.

Jako twardzi, silni i niezrównani żeglarze, Normanowie na swoich łodziach przemierzali całą Europę od Islandii oraz Rusi po Hiszpanię i Bizancjum. Dali oni początek wielu dzisiejszym państwom m.in. Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii, a także skolonizowanej w IX w.n.e. Islandii. Słowo „wiking” pochodzi od nazwy morskich, zbrojnych wypraw. Aby zrozumieć dlaczego Wikingowie musieli udawać się na wyprawy należy wziąć pod uwagę kilka czynników. Pierwszym z nich jak już mówiłem był surowy i mroźny klimat skandynawski oraz mała ilość ziem zdatnych pod uprawę. Większość z tych ziem znajdowała się na półwyspie Jutlandzkim oraz w południowej części Półwyspu Skandynawskiego. Kolejnym czynnikiem był nagły wzrost ludności normańskiej pod koniec VIII w.n.e.. Spowodowany on był ociepleniem się klimatu oraz polepszeniem technik rolniczych czyli mówiąc wprost - produkcją większej ilości żywności. Następnym czynnikiem, który spowodował ekspansję morską Normanów była słabość najbliższych krajów takich jak np. Anglii, Szkocji bądź Francji które były znacznie osłabione przez kryzys struktur państwowych (np. Francja) bądź też słaba organizacja wewnątrzpaństwowa (Anglia, Szkocja). Ostatnim czynnikiem była także chęć zemsty na Frankach za ich dawne najazdy. Nie należy również zapomnieć, że ekspansja Wikingów nie byłaby możliwa bez rozwoju nowoczesnych technik budowy statków oraz wynalezieniu technik żeglowania pod wiatr.

Mówiąc o wyprawach Wikingów należy podzielić je na wikingę wschodnią i wikingę zachodnią. Wikinga to wyprawy rabunkowe lub też handlowe organizowana ludy skandynawskie. Wikinga zachodnia była organizowana przez Wikingów duńskich i norweskich, a czasami także szwedzkich i kierowana była na tereny Europy Zachodniej m.in. wybrzeża państwa Franków, Hiszpania, Wyspy Fryzyjskie, Irlandia, Anglia a nawet tereny w basenie Śródziemnego np. Włochy (Piza). Jednakże wymieniłem tereny, na które Wikingowie udawali się głównie w celach rabunkowych, a należy tutaj dodać że jako świetni żeglarze odkryli wiele nowych terenów w tym: Amerykę, Grenlandię oraz Islandię, a także założyli tam pierwsze osady. Natomiast wikinga wschodnia organizowana była przez Wikingów szwedzkich (często nazywanych Waregami) takich jak np. Goci, którzy udawali się na południe w kierunku Bizancjum bądź też na wschód na Ruś. Wikingowie ci dotarli również do Kalifatu Bagdadzkiego, a ich łodzie łupiły i penetrowały tereny wzdłuż rzek: Dźwina, Wołchow i Dniepr, a nawet tereny Morza Czarnego i Kaspijskiego. Normanowie prowadzili również bardzo ożywiony handel z Arabami, mieszkańcami Wysp Brytyjskich, Bizancjum oraz Rusią. Dzięki handlowi z ludami Północy w Europie powstało wiele ośrodków handlowych, które później przekształciły się w miasta. Do takich miejscowości należą np.: Truso i Wolin w Polsce, Quentovic ( dzisiejsza Francja) niedaleko Boulogne, Dorestad (Fryzja), Hamwih i York w Anglii, Ribe, Hedeby, Kaupang i Birka w Szwecji i Norwegii, Ralswiek w Niemczech oraz Staraja Ładoga na Rusi.
W historii przyjmuje się, że Wikingowie rozpoczęli swoje ekspansje i podboje od końca II poł. VIII w.n.e. Symboliczną datą jest złupienie przez wojowników skandynawskich klasztoru angielskiego Lindisfarne 8 czerwca 793r. Był to pierwszy odnotowany przypadek najazdu Wikingów i od tamtej pory aż do II poł. XI w.n.e. bądź też aż do bitwy pod Stamford Bridge stoczonej 25 września 1066 cała Europa drżała przed „rozbójnikami z Północy”. W wielu miejscach działania wojenne wikingów pociągnęły ze sobą katastrofalne następstwa w skali lokalnej. Lecz często przypisywano im zbyt przesadnie winę za wszystkie nieszczęścia w danym okresie, których większość była efektem wojen prowadzonych między lokalnymi książętami i właścicielami ziemskimi. Wrogie sobie plemiona irlandzkie potrafiły palić i grabić sobie nawzajem wioski równie dobrze co Wikingowie. Jednakże pomimo swojej reputacji i pozycji w Europie Normanowie prowadzili ciągłe walki pomiędzy sobą co spowodowało, że pokonane grupy a nawet całe rody emigrowały i osiedlały się na nowo odkrytych terenach jak np. Islandia lub Grenlandia lub emigrowały do istniejących już państw jak np. Francja bądź Anglia.

U schyłku IX w.n.e. można zaobserwować znaczny spadek w ilości wypraw korsarskich Wikingów. W tym czasie rody były skupione na osiedlaniu się na nowo zdobytych terenach lub emigracji. Najwcześniej z korsarskiego trybu życia zrezygnowali Norwegowie. Zakładali oni pierwsze osiedla na Islandii oraz Grenlandii, a także uważa się że to oni pierwsi dotarli do Ameryki, a konkretnie do Półwyspu Labrador. Ok. roku 1000r. Normanowie z Islandii przyjęli chrześcijaństwo. Szwedzi nazywani też Waregami, do których należały takie plemiona jak np. Goci lub Swionowie skupieni byli głównie na handlu. W 862r. wikiński wódz Ruryk zdobył Nowogród Wielki, a jego syn Oleg Kijów. Tak więc Normanowie zapoczątkowali proces jednoczenia się ziem ruskich, a ich potomkowie jako późniejsza dynastia Rurykowiczów rządzili Rosją aż do śmierci Iwana IV Groźnego w 1584. Najpóźniej spośród wszystkich wyprawy łupieżcze porzucili Duńczycy którzy dopiero od II poł. IX w.n.e. pod przywództwem Rollona zaczęli osiedlać się u ujścia Sekwany oraz Loary na terenach państwa francuskiego. W zamian za przyjęciu chrztu król Francji Karol III Prosty uznał Rollona za swego lennika i powierzył mu kilka hrabstw, które później nazwano Normandią. Wkrótce Normandia stała się jednym z najpotężniejszych księstw francuskich, a jej mieszkańcy Normanowie ulegli błyskawicznej romanizacji i zostali wchłonięci przez kulturę francuską.

Zanim jeszcze jednak Duńczycy zaczęli osiedlać się we Francji Norwegowie podbili Orkady, Hebrydy oraz wschodnią Irlandię, natomiast Duńczycy zmusili Króla Wessexu do odstąpienia im części Anglii tzw. Danelag. Mimo tego wkrótce najeźdźcy zostali wyparci z Wysp Brytyjskich z powodu wzajemnych waśni i konfliktów politycznych. Niezbyt długo jednak Anglicy cieszyli się niezależnością gdyż już w XI w.n.e. Norwegowie oraz Duńczycy ponownie zaatakowali wyspę, a w 1016r. król duński Kanut II Wielki ogłosił się królem Anglii.
Na dworze normandzkim azyl znalazł uchodzący z kraju przed najazdem Duńczyków, król Edward Wyznawca. Jego dosyć długi pobyt na dworze doprowadził do zbliżenia z książęcym domem w Normandii i do poczynienia mu pewnych obietnic na wypadek bezpotomnej śmierci. Po swym powrocie do Anglii Edward - jak stwierdzili możnowładcy angielscy - zbyt często otaczał się przybyszami z obcych krajów, budząc tym samym niechęć społeczeństwa i niezadowolenie możnowładców. Dlatego też kiedy umarł zlekceważono jego testament – czyli co za tym idzie zlekceważono obietnice dane księstwu Normandii - i na króla wybrano Harolda. Czekała go w związku z wyborem na króla Anglii walka z pozostałymi pretendentami – królem Norwegii Haraldem Srogim (Hardraade) oraz księciem normandzkim Wilhelmem. Harold najpierw skierował swe siły przeciwko Haraldowi i pokonał go w bitwie pod Stamford Bridge. Bitwa ta jak już wspomniałem przeszła do historii jako symboliczna data końca najazdów Wikingów na Europę. Podczas tej bitwy zginął mierzący 210 cm wzrostu król Harald nazywany „ostatnim z Wikingów”, a Anglosasi dowodzeni przez Harolda rozgromili siły wikińskie. Wilhelm natomiast zanim dokonał inwazji pozyskał wsparcie ze strony papiestwa, dzięki czemu pod jego sztandary zaciągali się ochotnicy nie tylko z Normandii, ale i z całej Francji. Po zebraniu odpowiednich sił Wilhelm wraz ze swoja armią wylądował w Anglii pod koniec września 1066r. Harold na wieść o tej nowej inwazji pospieszył na spotkanie nieprzyjaciela. W dniu 14 października 1066 doszło do decydującej bitwy pod Hastings, która zakończyła się śmiercią Harolda i porażką Anglosasów. Zwycięski książę normandzki zasiadł na tronie angielski jako Wilhelm I Zdobywca zapoczątkowując dynastię normańską która panowała w Anglii aż do początku XIII w.n.e.

Pod koniec X w.n.e. Normanowie zaczęli osiedlać się również na terenach Italii przybywając głównie z księstwa normandzkiego. Na początku były to zbrojne drużyny, które zaciągały się do armii tutejszych wielkich właścicieli ziemskich, którzy po zwycięskich kampaniach nagradzali ich tytułami i ziemiami. Lecz wielu z normańskich wodzów działało na własną rękę i jednym z pierwszych normańskich seniorów w południowej Italii stał się Rajnulf Drengot, który otrzymał Averse oraz przyległe do niej tereny. Jego następca Ryszard I otrzymał tytuł księcia całej Kapui, a z czasem i inni Normanowie przejmowali coraz więcej ziem doprowadzając w 1047 do prawie całkowitego zajęcia południowej Italii. Cesarstwo Bizantyjskie i Papiestwo widząc co się święci zawarły pomiędzy sobą sojusz i zaatakowały posiadłości normańskich seniorów. Trzech najpotężniejszych normandzkich hrabiów (Ryszard z Aversy, Humprey z Hauteville oraz Robert Guiscard) połączyło siły i 17 czerwca 1053 roku ich wspólne siły zaatakowały armię papieską pod Civitate. Bitwa ta skończyła się całkowitą porażką sił papieskich wycofaniem się Bizancjum z wojny. Papież będąc zdany na łaskę Normanów uznał posiadane przez nich tereny jako należące do nich. Wkrótce Robert Guiscard zdecydował się na podbój Sycylii należącej w tym czasie do Arabów. Robert nie mogąc opuścić Półwyspu zlecił zadanie podbicia Sycylii swemu bratu Rogerowi. Roger dopiero w 1091 wykorzystując konflikt między trzema emirami arabskimi oraz dzięki poparciu tamtejszego chrześcijańskiego społeczeństwa zdołał podbić Sycylię. Robert Guiscard sukcesywnie podbijał kolejne tereny i aż do śmierci w 1085 roku zdołał przejąć wszystkie posiadłości bizantyjskie we Włoszech lecz nieudany najazd na Bałkany spowodował znaczne zatrzymanie ekspansji normańskiej i pozwolił Bizancjum na przywrócenie porządku w państwie.

Normanowie uczestniczyli również bardzo licznie w I wyprawie krzyżowej. Pod dowództwem Boemunda z Tarentu chorągwie normańskie oraz pozostali krzyżowcy (np. wojska Rajmunda z Tuluzy) zdobyli Antiochię oraz Palestynę. Po zakończonej krucjacie Boemund i Rajmund rywalizowali się o tron Antiochii. Rywalizację tę wygrał Boemund obsadzając Antiochię i tworząc tam kolejne niezależne państwo normańskie.