Związki frazeologiczne

Frazeologia - to dział nauki o słownictwie badający stosunki znaczeniowe między członami związków wyrazowych i znaczenie całych związków. Z uwagi na stopień spojenia (scalenia) dwóch lub więcej wyrazów związki dzielimy na:

a) luźne — związek znaczeniowy między obu członami jest luźny,
np. „zielony liść”, ale możemy powiedzieć „czerwony liść” lub „żółty liść”.

b) stałe — to połączenia wyrazowe, których znaczenie jest stałe i nie możemy dokonać w nich żadnej zmiany ani w kolejności, ani w zasobie lub formie członów składowych,
np.: „w gorącej wodzie kąpany”, „zbijać bąki”, „chytry jak lis”.

c) łączliwe — łączliwość znaczeniowa wyrazów jest różna,
np. najeść się chleba, najeść się strachu, najeść się do syta.

Związek znaczeniowy w pierwszym przykładzie jest luźny, gdyż czasownik „najeść się” możemy połączyć z innymi dopełnieniami, np. „najeść się zupy”; „placków”; „jabłek”.

Łączliwość drugiego i trzeciego przykładu jest ściślejsza, chociaż możemy wymienione związki zastosować w innych połączeniach, tzn. wyrażenie przyimkowe „do syta” łączy się z czasownikiem „najeść się”, wówczas cały związek oznacza „zaspokoić głód”. Poza tym używa się zwrotu „nagadać się do syta”, ale związek ten jest mniej typowy. Podobnie sprawa przedstawia się ze związkiem „najeść się strachu”, możemy również „najeść się wstydu”.

W zależności od budowy gramatycznej rozróżniamy trzy rodzaje związków frazeologicznych:

a) wyrażenia - są to związki, w których członem podstawowym ( nadrzędnym ) jest najczęściej rzeczownik, a członem podrzędnym jego określenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe,
np. „wilczy apetyt”, „prawo pięści”, „biały mróz”, „wybitnie zdolny” lub „nad wyraz interesująco”, „krótko i węzłowato”, „kamienne serca”

b) zwroty - to związki, w których człon podstawowy jest czasownikiem, a człon podrzędny rzeczownikiem, przysłówkiem lub wyrażeniem przyimkowym,
np.: „zbijać bąki”, „krzyczeć w niebo głosy”, „bić się z myślami”, „poczuć pismo nosem”.

c) frazy – są to związki, które mają formę zdania lub jego równoważnika,
np.: „leje deszcz”, „nosił wilk razy kilka”, „kamień spadł mi z serca”, „z wielkiej chmury maty deszcz”.
Wyrażenia, zwroty i frazy mogą być zarówno związkami stałymi, jak i łączliwymi. Dużo związków frazeologicznych zaczerpnęliśmy z mitologii, stąd ich nazwa: mitologizmy, np. „syzyfowa praca”, „pięta Achillesa”, „męki Tantala”, „nić Ariadny”, „oczyścić stajnię Augiasza”, „Pyrrusowe zwycięstwo”, „pola elizejskie”, „paniczny strach”, „strzała Amora”.

Biblizmy - związki zaczerpnięte z Biblii, np. „palec Boży”, „oko za oko, ząb za ząb”, „manna z nieba”, „Salomonowy wyrok”, „kraina mlekiem i miodem płynąca”, „ciemności egipskie”, „niewierny Tomasz”, „koniec świata”, „głos wołającego na puszczy”, „syn marnotrawny”.

Makaronizmy — jest to dodawanie licznych wyrazów obcego pochodzenia do tekstów pisanych w określonym języku, np. języku polskim. Kiedy łacina była językiem urzędowym pierwsze makaronizmy pojawiły się w utworach łacińskich, w których celowo przez pisarza zostały włączone wyrazy polskie. Później do tekstów polskich wtrącano wyrazy łacińskie. Taki sposób pisania nazwano makaronizowaniem. Obrazuje to fragment manifestu króla Stanisława Leszczyńskiego, np. "Nie tak nas ambitus dominandi (próżność panowania) opanował, abyśmy nie mieli pamiętać, co libertatem concernit (dotyczy wolności), która daje panującym prawa. Z czasem pojęcie makaronizmów przeniesiono na wyrazy zapożyczone z języków obcych, a wtrącone w teksty polskie.