Raport z badań empirycznych w pedeutologii

RAPORT Z BADAŃ EMPIRYCZNYCH DOTYCZĄCYCH CECH OSOBOWOŚCIOWYCH NAUCZYCIELI ORAZ ICH WPŁYWU NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ WZORU OSOBOWEGO NAUCZYCIELA-WYCHOWAWCY



1. Alicja Szerląg, autorka tekstu pod tytułem: „Problematyka jednoznaczności nauczycielskich osobistych celów wychowania”, skupiła swoją uwagę na określeniu cech, którymi powinien charakteryzować się wzorowy nauczyciel. Wskazała także cechy pożądane dla uczniów i ludzi dorosłych.
W badaniach tych, przeprowadzonych wśród sześćdziesięciu nauczycieli klas początkowych z różnych szkół podstawowych z terenu miasta – Wrocław, posłużyła się ankietą ( w której na poszczególne pytania odpowiadali owi nauczyciele).
Jako najważniejsze cechy dla nauczyciela uznane zostały: życzliwość
( 95% spośród badanych podkreślało ogromne znaczenie tej cechy), sprawiedliwość ( 92 % badanych uznało tę cechę jako istotną przy pełnieniu zawodu nauczyciela). Taki stan rzeczy – jak pisze Alicja Szerląg – można tłumaczyć specyfiką roli społecznej z jaką wiąże się zawód nauczyciela. To pod jego adres bowiem społeczeństwo kieruje określone oczekiwania dotyczące jego zachowania się, systemu wartości, określonych cech osobowości. Niepokojącym wydaje się jednak fakt, iż nie wystąpiła zbieżność pomiędzy cechami, którymi charakteryzować powinni się ludzie dorośli i nauczyciele. Jeżeli bowiem u tych pierwszych mają występować takie cechy jak: pracowitość, prospołeczność, uczciwość, zdyscyplinowanie, kultura osobista to powinny one – tym bardziej – wystąpić u nauczycieli. Zaskakujący jest także fakt, że zespół cech
i właściwości, którymi powinni się charakteryzować nauczyciele jest najwęższy pod względem ich liczebności i treści.

Źródła: Szerląg Alicja: Problematyka jednoznaczności nauczycielskich osobistych celów wychowania „Nowa Szkoła”,3, 1982



2. W 1995 roku, w ramach tematu: ”Determinanty aktywności społeczno-zawodowej nauczycieli szkół państwowych i niepaństwowych”, przeprowadzono badania, których celem było dokonanie oceny stopnia ważności wybranych cech postępowania charakterystycznych dla nauczycieli. Przy pomocy kwestionariuszy zgromadzono materiał empiryczny od 999 respondentów: 642 nauczycieli ( 64,3%) ze szkół państwowych i 357 ( 35,7%) – ze szkół niepaństwowych. Spośród czternastu cech i zasad postępowania nauczyciele mieli jako zadanie wskazać te, które – ich zdaniem – są najważniejszymi w pełnionym przez nich zawodzie.
Analiza poszczególnych cech ( wśród których były: humanitaryzm, patriotyzm, słowność, uspołecznienie, wielkoduszność, samokrytycyzm, religijność, poszanowanie tradycji, odwaga w walce ze złem, konformizm społeczny, samodoskonalenie się, altruizm, obowiązkowość) wykazała, iż cenią oni sobie najbardziej: obowiązkowość ( 53,2%), humanitaryzm
( 45,5%), tolerancję ( 40,4%) – co świadczyć może o podstawie wykonywanego zawodu; najniżej zaś cenią patriotyzm ( 3,7%). Tylko 4,7% nauczycieli opowiedziało się za religijnością, gdy tym czasem aż 74,4% stwierdziła, iż jest wierząca i praktykująca oraz ceni sobie osoby związane z religią: Jana Pawła II, Matkę Teresę z Kalkuty. Owa sprzeczność może świadczyć o ich powierzchownym stosunku do religii jako wartości etycznej.

Źródła: Rusiecki Józef: Preferencje zasad moralno-etycznych i wzorców osobowych wśród nauczycieli „ Wychowanie na co dzień”,1-2,1996






3. W latach 1993-95 Alicja Olszak przeprowadziła badania w grupie 220 nauczycieli ( surpedagogów, nauczycieli dla uczniów niedowidzących,
oligofrenopedagogów, tyflopedagogów), by móc określić pożądane cechy pedagoga specjalnego.
Dane z przeprowadzonego sondażu informują nas, iż na pierwsze miejsce wysuwają się; cierpliwość i wyrozumiałość ( 82,7% respondentów wymieniło te dwie cechy). Można stwierdzić, iż mają one szczególne znaczenie w pracy rewalidacyjnej. Nauczyciel taki musi okazać dużo cierpliwości i wyrozumiałości uczniowi, który potrzebuje więcej czasu na wykonanie określonego zadania.
Oprócz cierpliwości i wyrozumiałości zostały wskazane: miłość do dziecka, dobroć, uczuciowość, wrażliwość ( w całej grupie 63,18% wyróżniło te cechy osobowości pedagoga specjalnego). Następnie wymieniono: opiekuńczość, serdeczność, troskliwość, życzliwość ( 63,18% respondentów); zrównoważenie, spokój i opanowanie ( 54,55%) – albowiem u dzieci niepełnosprawnych często występują zaburzenia emocjonalne, zmienność nastrojów. Nerwowość nauczyciela stanowiłaby zatem dla nich dodatkowe zagrożenia. Na dalszych miejscach w hierarchii uwzględnionych przez badanych cech znalazły się: uczciwość, rzetelność, prawdomówność ( 26,36%). 18,54% badanych opowiedziało się za empatią, 16,81% za altruizmem, 12,73% za twórczością, 4,55% za dojrzałością emocjonalną – która wydawać się może znaczącym wyznacznikiem osobowości nauczyciela szkoły specjalnej. Psychologia humanistyczna dowodzi bowiem, iż warunkiem pełnego rozwoju osobowości jest kontakt jednostki ( nauczyciela) ze swymi uczuciami i myślami
Wszystkie wymienione powyżej cechy, budujące osobowość nauczyciela, są bardzo ważne w jego pracy, a szczególnie – gdy miejscem tym jest szkoła specjalna.

Źródła: Olszak Alicja: Cechy osobowości pedagoga specjalnego w opinii nauczycieli szkół specjalnych. „Szkoła Specjalna”,1,1998



4. Celem badań przeprowadzonych przez Sylwię Seul było wskazanie jaki wpływ na aktywność uczniów podczas lekcji, na atmosferę w klasie ( nazywaną często klimatem emocjonalnym) mają cechy osobowościowe nauczyciela. Dla zdobycia danych autorka owego tekstu przeprowadziła ankietę wśród uczniów
i nauczycieli klas ósmych.
Nauczyciele wymieniając cechy osobowości, które pomagają im w pracy z uczniami, wskazali na: otwartość, tolerancję, cierpliwość, wyrozumiałość, poczucie humoru. Z kolei za cechy zdecydowanie przeszkadzające im w kontaktach z uczniami uznali: brak konsekwencji i wybuchowość. Bardzo istotny jest fakt, iż poglądy uczniów są zbieżne z wypowiedziami nauczycieli. Podobnie jak oni, uczniowie oceniają swojego nauczyciela nie tylko przez pryzmat jego kwalifikacji zawodowych, ale przede wszystkim przez zachowanie w konkretnych sytuacjach. Aby być dobrym nauczycielem, mającym wpływ na aktywność uczniów podczas lekcji i na atmosferę w klasie potrzebne jest wykształcenie takiej postawy, która pomoże zrealizować wymienione cele.

Źródła: Seul Sylwia: Osobowość nauczyciela „Edukacja i Dialog”, 7, 1996



5. Z uwagi na duże znaczenie zdolności do empatii wśród nauczycieli, a szczególnie tych pracujących z dziećmi wymagającymi szczególnej opieki przeprowadzono badania, które wskazać miały poziom empatii u nauczycieli
i studentów. Pomiaru emocjonalnego aspektu dokonano za pomocą Kwestionariusza Empatii Emocjonalnej Mehrabiana i Epsteina. Kwestionariusz ten zawiera 7 podskal: podatność na emocjonalność zranienia, rozumienie uczuć osób nieznanych i dalekich, ekstremalna wrażliwość emocjonalna, tendencja do wzruszania się doświadczeniami pozytywnie i negatywnie przeżywanymi przez innych, tendencje do współczucia i sympatycznego odnoszenia się do innych, gotowość do zawierania kontaktów z osobami potrzebującymi pomocy. Ze względu na to, iż podskale te nie spełniają kryteriów statystycznych posłużono się analizą czynnikową, w której wyodrębniono pięć czynników: wrażliwość emocjonalną, gotowość do identyfikacji z innymi ludźmi, zaprzeczenie uczuciom, zdolność do komunikowania się z innymi ludźmi, odrzucenie uczuć innych ludzi. Aby określić różnice w poziomie empatii pomiędzy badanymi podgrupami ( liczącymi w sumie 170 osób obejmujących nauczycieli szkół podstawowych i specjalnych oraz studentów I roku filologii polskiej
i pedagogiki) posłużono się jednoczynnikową analizą wariancji i testami homogeniczności wariancji.
Okazało się, że studenci kierunku – pedagogika specjalna, są bardziej empatyczni niż nauczyciele. Uzyskali oni wyższy wynik w badaniach ekstremalnej wrażliwości emocjonalnej w porównaniu ze studentami filologii polskiej i nauczycielami. Studenci ci są także bardziej skłonni do zawierania kontaktów z osobami potrzebującymi pomocy; ujawniają też silniejsze tendencje do wzruszania się negatywnymi przeżyciami innych ludzi. Studenci pedagogiki specjalnej charakteryzują się zatem wyższym poziomem emocjonalnej empatii niż nauczyciele. Zauważono, iż niższy poziom empatii - u pedagogów pracujących - może mieć związek z syndromem wypalenia zawodowego.

Źródła: Kliś Maria, Kossewska Joanna: Zdolność do empatii u nauczycieli i studentów „Psychologia Wychowawcza”, 2, 1993





6. We IX.1995 roku przeprowadzono wśród uczniów dwóch szkół: Szkoły podstawowej Katolickiego Stowarzyszenia Wychowawców i Szkoły Podstawowej nr 8 w Siedlcach, sondaż na temat wzorów osobowych nauczycieli. Badana grupa liczyła 87 uczniów: 29 dziewczyn i 33 chłopców ze szkoły powszechnej oraz 9 dziewczyn i 16 chłopców ze szkoły katolickiej.
W obu badanych grupach uczniowie opowiedzieli się za następującymi cechami u nauczyciela: sprawiedliwość, poczucie humoru, wyrozumiałość, życzliwość, opanowanie, konsekwentność. Wygląd nauczyciela uznali za najmniej istotny. Jak więc łatwo zauważyć wymienione przez uczniów cechy składają się na wzór osobowy nauczyciela. Cechy te obejmują przede wszystkim jego sposób zachowania. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż dziewczęta z obu szkół i chłopcy ze szkoły katolickiej wybierali często kategorie dotyczące zachowania się nauczyciela w każdej sytuacji. Uczniowie doceniają więc najbardziej cechy ściśle związane z nauką i zadaniami szkolnymi.

Źródła: Oskroba Anna, Świerk Ewa: Szkolne wzory osobowe w opinii uczniów „Problemy Opiekuńczo Wychowawcze”,10, 1996




7. Anna Gańko, pragnąc dowiedzieć się jak wzory osobowe oddziaływują na modelowanie osobowości wychowanek w domu dziecka, przeprowadziła w 1995 roku sondaż. Wstępna rozmowa wyjaśniająca tematykę przeprowadzonych ankiet miała na celu przedstawienie wzoru idealnego
i rzeczywistego nauczyciela. Badana grupa liczyła 19 dziewcząt w wieku 7 – 11 lat, które wychowywały się w Domu Dziecka prowadzonym przez Siostry Rodziny Marii w Międzylesiu. Wszystkie wychowanki to sieroty społeczne, spośród których większość była zaniedbywana przez rodziców: bita, głodzona, pozostawiana na kilka dni bez opieki.
Wśród wykreowanego wzoru nauczyciela dziewczęta wskazały na takie cechy jak: obowiązkowość, punktualność, pracowitość, sumienność, życzliwość, szczerość, uprzejmość, dobroć. Wychowanki szczególną uwagę zwróciły na cechy związane z uczuciami. Jest to zapewne związane z pragnieniem, nigdy nie doznanego ze strony swoich rodziców, ciepła i troski.

Źródła: Gańko Anna; Wzory osobowe w opiniach wychowanek domu dziecka „Problemy Opiekuńczo Wychowawcze”,10, 1996



8. Anna Czepiec-Mączka podjęła się przeprowadzenia badań dotyczących wizerunku nauczyciela w opinii uczniów szkół średnich oraz oczekiwań młodzieży względem idealnego nauczyciela. Posłużyła się ona metodą sondażu diagnostycznego. W badaniach tych wzięli udział uczniowie klas trzecich XXXI Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie.
Respondenci wskazali, iż 50% z nich nigdy nie spotkała na swojej drodze idealnego nauczyciela. Druga połowa badanych wskazała, iż miała kontakt z wymarzonym przez siebie nauczycielem, którego cechowały: sprawiedliwość, sympatyczność, wyrozumiałość. Analiza odpowiedzi wykazała więc, że najbardziej cenionymi cechami osobowości wśród nauczycieli są: wspomniana wcześniej sprawiedliwość, optymizm, poczucie humoru oraz cierpliwość.

Źródła: Anna Czepiec-Mączka: Wizerunek nauczyciela w opinii uczniów „Problemy opiekuńczo Wychowawcze”,8, 2000




9. W artykule W. Socha pt. „Wpływ preferencji wartości moralnych na formułowanie wzoru osobowego nauczyciela przez studentów nauczania początkowego: podejmuje zagadnienie „ wzoru osobowego nauczyciela w opinii studentów i nauczycieli nauczania początkowego”. Ma on świadomość, iż ze względu na zmienność warunków tworzenia wzoru osobowego nauczyciela występują w owym modelu istotne różnice. Podejmuje się więc wykrycia tych różnic poprzez analizę wyników badań ankietowych wśród studentów nauczania początkowego i nauczycieli praktykujących. Ci pierwsi kładą nacisk na sprawiedliwość, pogodność, dotrzymywanie słowa, samokrytycyzm. Z kolei ci drudzy opowiadają się za sumiennością i obowiązkowością (o 13,0% więcej nauczycieli niż studentów), konsekwentnością i dokładnością ( o 21,9%), szczerością ( o 3,7%). Grupa studentów zwraca więc uwagę na cechy związane z emocjonalną stroną zawodu nauczyciela, zaś grupa nauczycieli podkreśla instrumentalne cechy tego zawodu.

Źródła: Socha Władysław: Wpływ preferencji wartości moralnych na formułowanie wzoru osobowego nauczyciela przez studentów nauczania początkowego „Ruch pedagogiczny”,1, 1987





10. Celem badań było wykazanie, jakimi kategoriami kieruje się dziecko sześcioletnie w kreowaniu obrazu nauczyciela. Chciano ustalić zarówno cechy dodatnie jak i ujemne, które dzieci dostrzegają wśród swoich nauczycieli-wychowawców. Posłużono się tutaj metodą rozmowy kierowanej oraz rysunkiem postaci.
Dzieci częściej wskazują na cechy pozytywne wśród nauczycieli. Zarówno dziewczynki jak i chłopcy cenią sobie: dobroć, wesołość, umiejętność pomagania w pracy, a boją się: podniesionego głosu, karania za błędy, nerwowości. Bardzo ciekawe są wyniki z analizy rysunków postaci ludzkiej. Tylko 9 uczniów ( 30%) na 30 przedstawiło portret złej pani ( miała ona brzydki strój, zniekształcone niektóre części ciała). Dobre nauczycielki zostały natomiast narysowane jako ładniejsze, z pogodną twarzą ( uśmiechnięte), bardziej strojne.

Źródła: Tyszkiewicz Dorota, Raś Mieczysław: Obraz nauczyciela w oczach sześciolatków „Wychowanie w przedszkolu”, 10, 1992



11. Wzór psychofizyczny nauczyciela-wychowawcy ulegał i ulega ewolucji wraz z przemianami cywilizacji. W związku z tym przeprowadzono wśród 458 osób ( uczniów szkoły podstawowej - klas trzecich i ósmych, uczniów szkoły średniej i studentów) badania, których pierwszym etapem było sporządzenie przez młodzież listy cech, (po 25), które charakteryzują nauczyciela-wychowawcę. W drugim etapie ze zbioru tego wyłoniono po 15 najbardziej znaczących cech po to, by dokonać następnie ich hierarchizacji.
Materiał badawczy, zebrany metodą sondażu diagnostycznego wykazał, iż wzór nauczyciela-wychowawcy jest odmienny w zależności od tego czy badane osoby są uczniami szkoły podstawowej, średniej czy studentami. I tak w miarę awansu edukacyjnego coraz większe znaczenie nabierają cechy o znaczeniu intelektualnym: przekazywanie wiedzy i jej wysoki poziom, a nie o nasyceniu osobistym: sprawiedliwość, cierpliwość, życzliwość, godność zaufania, wyrozumiałość.

Źródła: Górecka Halina: Psychofizyczny wzór nauczyciela-wychowawcy w oczekiwaniu młodzieży szkół podstawowych, średnich i studentów „Ruch pedagogiczny”, 4,1998