"Ja i ojczyzna to jedno" - różne rozumienie pojęcia patriotyzmu

Patriotyzm to miłość człowieka do swojej ojczyzny. Patriota to człowiek, który kocha swój kraj, jest gotów o niego walczyć i poświęcić na jego rzecz własne dobro. Literatura polska zawiera wiele przykładów postawy patriotycznej. Dzieje się tak dlatego, że historia naszego kraju obfitowała w różnego rodzaju zagrożenia dla istnienia kraju. Na przestrzeni dziejów Polacy mino licznych wad i dzielących ich różnic zawsze potrafili się zjednoczyć i walczyć w obronie swojej ojczyzny. Niemal w każdej epoce literackiej możemy odnaleźć troskę o losy kraju. Autorzy tworzyli wzorce osobowe prawdziwego patrioty, wytykali narodowe wady oraz proponowali różne metody walki o byt ojczyzny. Wszystkie te zabiegi miały na celu natchnienie Polaków patriotyzmem, miały nawoływać do walki w obronie własnego kraju.

Pierwsza polska komedia polityczna „Powrót Posła” Juliana Ursyna Niemcewicza ukazuje konflikt między zwolennikami patriotycznego obozu reform a sarmackimi konserwatystami. Autor przedstawia w dramacie dwa zupełnie róże obozy: zwolenników reform do których należą Podkomorstwo Dobrójscy i ich syn Walery oraz konserwatystów występujących przeciwko reformom do których zaliczamy Starostę Gadulskiego , Starościnę i Szarmanckiego. Najważniejsze dla wymowy utworu są dialogi, toczące się między postaciami. Poruszane są w nich problemu polityczne i społeczne. Podkomorzy, przedstawiciel reformatorów jest patriotom i wzorem obywatela. Potrafi zachować umiar w każdej dziedzinie życia, dba o zachowanie ciągłości tradycji. Wraz ze swoją żoną tworzą idealne małżeństwo, a swoje dzieci wychowali na prawdziwych patriotów, gotowych do poświęceń dla swojego narodu. Podkomorzy jest szlachcicem starszego pokolenia ale umie właściwie ocenić sytuację panującą w kraju. Krytykuje upadek obyczajów i tradycji szlacheckich. Przeciwieństwem Podkomorzego jest Gadulski, wyznawca konserwatywnych podglądów, typowy Sarmatą. Rządzą nim pieniądze, słowo honoru nic dla niego nie znaczy. Podczas rozmów z Podkomorzym kompromituje się, ujawnia swoją niewiedzę na temat stosunków międzynarodowych. Niemcewicz cechy negatywne i pozytywne przyznał bohaterom według własnych poglądów politycznych. Pisząc ten utwór był związany z obozem patriotycznym. Chciał wpłynąć na uczestników obrad sejmu i skłonić ich do przeprowadzenia niezbędnych reform, które miały zapobiec upadkowi ojczyzny, Bezlitosnej krytyce poddaje zwolenników liberum veto, wolnej elekcji, poddaństwa chłopów, ludzi bezkrytycznie zapatrzonych we wszystko co pochodzi z innych krajów.

Obraz narodu polskiego jawi się także w traktacie politycznym Mikołaja Reja - „Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem a plebanem”. W utworze tym poruszana jest tematyka polityczna i obyczajowi współczesna autorowi. Bohaterowi nie mają imion ani nazwisk, są przedstawicielami grup społecznych. Autor przedstawia sytuację oraz wzajemny stosunek do siebie trzech stanów: szlachty, duchowieństwa oraz chłopów. Ustami Pana, właściciela wsi w której dzieje się akcja, Rej atakuje duchowieństwo zarzucając mu niedbałość w wykonywaniu swoich obowiązków, prowadzenie życia niezgodnego z zasadami wiary. Krytyce zostaje poddana także szlachta, jej skłonność do przepychu, obżarstwa, brak patriotyzmu oraz błędne rządzenie państwem. Rej staje za to w obronie chłopstwa, stanu, który jest najbardziej uciskany, który zmuszany jest do służby duchowieństwu i szlachcie, do wykonywania obowiązków przekraczających jego możliwości. Rej posłużył się satyrą i bardzo jasnymi aluzjami aby ukazać negatywne strony życia społecznego i politycznego oraz błędy w ustroju państwa.

Brak patriotyzmu szlachty polskiej. Krytykuje także Kochanowski w „Pieśni o spustoszeniu Podola”. Poeta zainspirowany napadem Tatarów na Podole i uprowadzeniem bardzo dużej liczby Polaków , stawia sobie za zadania pobudzenia szlachty do działania Jednocześni wyraża swoje krytyczne zdania na temat beztroski szlachty, która zignorowała niebezpieczeństwo. Obraz najeźdźców skonstruowany jest tak aby wzbudzał niechęć i niesmak i tym samym mobilizował Polaków do walki. Poeta wyraża rozpacz i żal z powody pohańbionych Polaków, apeluje do szlachty aby się ocknęła i przystąpiła do walki. Nawołuje także do ukazania męstwa i odwagi oraz poniesienia wydatków na cele wojskowe. Jednocześnie poeta przestrzega przed powtórzeniem starych błędów .Poeta apelując do rodaków ukazuje swój patriotyzm oraz wielkie poczuje obowiązku wobec ojczyzny.

Negatywne cechy narodu polskiego doby powstania listopadowego ukazane są w dramacie Juliusza Słowackiego - „Kordian” . Autor opisuje reakcję Polaków na objęcie tronu polskiego przez cara. Prości ludzie wyczuwali zagrożenie, ale nie potrafili przeciwstawić się obcemu władcy. Arystokracja nie zauważała zbliżającej się klęski narodu, zafascynowana była potęgą cara. Polacy zdecydowani na podjęcie działań politycznych także nie byli jednomyślni. Część z nich traktowała spisek jako niemoralny, inni pragnęli oddać życie za ojczyznę poprzez samotną walkę. W scenie na Mont Blanc pojawia się kluczowa dla dramatu idea winkelrydyzmu, Polska nie powinna biernie czekać w niewoli, ale jak wiele razy w swojej historii, musi zerwać się do boju nawet, gdyby miał on się zakończyć klęską. Główny bohater utworu Kordian sam podejmuje próbę uratowania ojczyzny. Chce dokonać zamachu na cara, podczas koronacji, która ma odbyć się w Warszawie. Strach i Imaginacja przeszkadzają mu jednak w wykonaniu tego zadania. Polacy przedstawieni w utworze są bardzo realistycznie, mimo, że autor poddaje ich ostrej krytyce, docenia także ich odwagę, męstwo i poświęcenie dla ojczyzny.

Ostatnim utworem mówiącym o ojczyźnie i patriotyzmie jest „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Utwór ten przedstawia bardzo realistyczne postacie, ukazując zarówno ich zalety, jak i wady. Miejscem akcji jest Soplicowo – posiadłość szlacheckiego rodu. Autor opisuje codzienne życie mieszkańców, stosunek do sąsiadów a przede wszystkim do Ojczyzny. Charakterystyczną cechą szlachty polskiej było jej przywiązanie do tradycji i polskości oraz odrzucanie wzorców cudzoziemskich. Wśród szlachty żywa była pamięć o bohaterach narodowych takich jak Kościuszko czy Jasiński. Szlachta kochała swoją ojczyznę i zawsze była gotowa o nią walczyć. Nawet zwaśnione za sobą rody, w obliczu najazdu obcych jednoczyły się w celu wspólnej obrony swojej ojczyzny. Ukazana w utworze szlachta miała także wiele wad. Do głównych należały kłótliwość, warcholstwo i brawura. Polacy z upodobaniem procesowali się, nawet jeśli sprawa miała ciągną się latami i pochłonąć ich cały majątek. Spośród szlachty wyróżniały się jednostki wybitne mające wpływ na otoczenie. Taką osobą był Jacek Soplica, główny bohater utworu. Za młodu był warchołem, po zamordowaniu Stolnika i oskarżeniu o zdradę kraju, przemienia się w zakonnika. Pragnie odkupić swoje grzechy, całkowicie oddaje się idei służby ojczyźnie. Traktuje ją jako zadośćuczynienie za swoje winy. Jako ksiądz Robak bierze udział w kampanii napoleońskiej, bije się na wielu frontach. Jest emisariuszem, działaczem politycznym. Jacek jest wzorem prawdziwego patrioty. Tak jak bohaterowie innych romantycznych utworów: Konrad Wallenrod czy Konrad z III części Dziadów poświęca wszystko co ma ojczyźnie. Jednak w przeciwieństwie do niech nie działa samotnie, lecz dla swoich idei szuka poparcia wśród ludu. Jego żarliwy patriotyzm i oddanie ojczyźnie powodują, że grzechy zostają mu odkupione i stawiany jest w rzędzie bohaterów literackich uznawanych za wzorce osobowe.

W literaturze polskiej motyw patriotyzmu oraz służby ojczyźnie powraca w wielu utworach. Prezentowane są postawy godne naśladowania a krytykowane wady i przywary . Polacy jednak zawsze gotowi byli do walki w obronie swojego kraju. W dzisiejszych czasach słowo patriotyzm straciło na znaczeniu. Ludzie nie doceniają wartości kultury i historii Polski, uciekają od obowiązku służby ojczyźnie. Dawniej bardzo wielkie znaczenie miały święta narodowe, przypominano historię kraju, czytano polskie książki, śpiewano narodowe pieśni dziś mało kto pamięta o nich. Zanik patriotyzmu tkwi przede wszystkim w tym, że ludzie nie mają o co walczyć, nie mają celu jakim kiedyś było wyzwolenie ojczyzny. Jednak gdyby dzisiaj istnienie Polski stanęło pod znakiem zapytania dawny patriotyzm ożyłby na nowo i Polacy stanieliby w obronie swojego kraju.