Zbigniew Herbert - życie i twórczość.

Herbert Zbigniew ur. 29.X.1924 we Lwowie. Polski wybitny poeta, dramatopisarz i eseista. Ojciec był prawnikiem zatrudnionym na stanowisku dyrektora banku i profesora ekonomi. Jako piętnastolatek przeżył wtargnięcie do Lwowa włazy sowieckiej i zajęcie miasta. Będąc uczniem, ma więc szansę poznania machiny policyjnej totalitarnego państwa. W roku 1941 wkraczają do Lwowa Niemcy. Herbert kończy liceum na tajnych kompletach. Pod koniec wojny bierze udział w działalności Armii Krajowej, studiując jednocześnie na tajnym Uniwersytecie filologię polską. W roku 1943 rozpoczął studia na konspiracyjnych kursach Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Żołnierz Armii Krajowej. Po 1944 roku, gdy sowieci po raz drugi zajmują Lwów, trafia do Krakowa. Tam kończy Akademię Handlową, w 1947 roku otrzymując tytuł magistra. Studiuje jeszcze prawo i filozofię niemarksistowską pod kierunkiem Henryka Elzenberga. Wiąże się też z kręgiem Tygodnika Powszechnego w latach 1944-48. Gdy Tygodnik nie może istnieć, Herbert całkowicie usuwa się z życia literackiego, w 1951 roku występuje ze Związku Literatów Polskich. Jest redaktorem gdańskiego Przeglądu Kupieckiego, urzędnikiem w banku, sprzedawcą w sklepie, kalkulatorem chronometrażystą w spółdzielni pracy, projektantem urządzeń sanitarnych i odzieży ochronnej w Biurze Studiów i Projektów Przemysłu Torfowego, do 1956 roku kierownikiem administracyjnym Związku Kompozytorów Polskich, pracował dorywczo jako ekonomista. Czasy te są wyjątkowo trudne ze względu na sytuację materialną. W latach 1965-1968 członek redakcji miesięcznika Poezja. Lata 1965-71 spędza na Zachodzie (Austria-nagroda im. Lanaua, Francja, Niemcy, Grecja, USA). Wraca do kraju, by po przyznaniu austriackiej nagrody im. Herdera wyjechać znowu do Berlina Zachodniego. W 1981 roku wraca do Polski. Od 1987 roku zamieszkuje w Paryżu. Lata ostatnie przynoszą polemikę Herberta z Miłoszem.
Twórczość Herberta wiąże się ściśle z odrodzeniem poezji polskiej, które dokonało się w połowie lat pięćdziesiątych, czyli w czasie tak zwanej „odwilży”. Jego debiut pokrywa się z tak samo „spóźnionymi” debiutami innych poetów. W poezji Herberta pomimo tego, że wciąż sięga w głąb historii, nie zauważa się przepaści dzielącej tamte czasy i nasza rzeczywistość XX wieku. Jest to spowodowane spojrzeniem na historię oczami współczesnego człowieka, przystosowanie jej do współczesnego myślenia, do dwudziestowiecznych zasad moralnych, etycznych. Herbert nie stara wczuć się na siłę w sytuacji kogoś, kto żył 500 lat temu. Podmiot liryczny istnieje teraz i nic tego nie zmieni. Gdziekolwiek by się znalazł, cokolwiek by ujrzał zawsze będzie to przetworzone na współczesne realia. Dlatego też słowa wierszy są nam tak bliskie. Jego poezja ma charakter filozoficzno-intelektualny i nawiązuje do kultur przeszłości, ze starożytnością grecką i rzymską na czele. Posługuje się chętnie parabolą o charakterze etycznym i egzystencjalnym. Cechuje się neoklasycznym umiarem formy. Nadaje współczesny sens tragizmowi. Herbert należy do tej samej generacji co Baczyński i Różewicz. W poezji Herberta, podobnie jak u Różewicza i Szymborskiej, dużą rolę odgrywa pierwiastek intelektualny, rozważania humanisty na tematy filozoficzne i moralne. Odrębne oblicze nadaje twórczości tego poety przede wszystkim jego rozmiłowanie w historii i wielkich tradycjach kultury europejskiej, a zwłaszcza w tradycjach antyku.


ZBIGNIEWA HERBERTA WSPOMINAJĄ PRZYJACIELE, POECI I KRYTYCY.

Gustaw Herling – Grudziński

To jest straszliwy cios dla nas wszystkich. Umarł jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich, znakomity poeta, świetny eseista, no i, pozwolę sobie na ten akcent osobisty, bliski mi człowiek i przyjaciel. Bardzo nad tym cierpię, że nie dożył dnia, W odpowiedzi którym stałby się laureatem, bardzo zasłużony laureatem, literackiej Nagrody Nobla. Ale w sercach jego admiratorów i czytelników jest on już niewątpliwie, i był od dość dawna, takim właśnie laureatem noblowskim. Z perspektywy zagranicy chcę dodać, że należy on do najbardziej znanych pisarzy polskich w innych krajach. Klika miesięcy temu jeden z największych włoskich wydawców, Adelphi z Mediolanu, opublikował wybór wierszy Zbyszka za wstępem Josifa Brodskiego.

Wisława Szymborska

Zbigniew Herbert był wielkim artystą i myślicielem. O jego miejsce w literaturze polskiej możemy być zupełnie spokojni. Będzie je miał na zawsze.

Sławomir Mrożek

Zmarł bardzo wielki poeta. Miałem zaszczyt należeć do grona jego bliskich znajomych. To, ze Zbyszek nie napisze już ani jednego wiersza, jest dla mnie osobistą stratą.

Jan Józef Szczepański

Choć znaliśmy się ze Zbyszkiem wiele lat, nie widziałem go od dobrych kilku miesięcy. Słyszałem tylko o jego ciężkim stanie zdrowia. Przesłał mi swój ostatni tom wierszy „Epilog burzy”. Trudno mi o nim mówić w takiej sytuacji. Ale przecież wszystko, co napisał Zbyszek było wielkie. Nie tylko wiersze, także eseje „Barbarzyńca w ogrodzie” i „Martwa natura z wędzidłem”. To nie tylko niepowetowana strata polskiej kultury, literatury, ale moja osobista. Zbyszek był niezastąpiony.

Julia Hartwig

Odszedł wielki poeta uwielbiany przez tysiące czytelników, czytany, wydawany, czczony. Był mistrzem wielu młodych poetów, urzekał swoją wyobraźnią, kulturą, wiedzą o człowieku, o historii, o ironii rządzących nami losów. Poddany długotrwałym cierpieniom choroby stawił jej czoło poezją, wydając tom przejmujących liryków „Epilog burzy”. Osobiście tracę w nim nie tylko poetę, ale i wielkiego przyjaciela.

Krzysztof Zanussi

Można odczuwać tylko szczery żal, bo odszedł poeta wspaniały, który wiele powiedział, a mógł powiedzieć jeszcze więcej. Pociechą w tym żalu jest, że obdarzył nas wieloma wierszami i esejami, które jeszcze długo będziemy przemyśliwać. Dzieło Zbigniewa stanowiło natchnienie także dla moich filmów, choć zdarzyło się, że przemawiał głosem człowieka gwałtownego. Nie osiągnął nigdy tego dystansu do świata, ludzkich ułomności, jaki daje starość. I w tym sensie umarł jako człowiek jeszcze młody.

Jan Błoński

Kiedy pada nazwisko Herbert, znaczy ono dla mnie wybredność, szlachetność, wyrafinowanie. Ale także niezłomność zaprawiona kapryśnością, jakby po to, aby ludzi nie zanudzać. Subtelny i twardy i zarazem, wielki poeta, który pozostanie na zawsze w literackiej pamięci.

Piotr Kłoczowski

W swojej ostatniej wypowiedzi za życia – odczytanej w Teatrze Narodowym w maju tego roku – Zbigniew Herbert powiedział o sobie cytując Słowackiego „Nie zostawiłem tutaj żadnego dziedzica”. Odnosi się to do poezji, wizji, kultury polskiej, w tym sensie, że odkrycia poety są jedyne i niepowtarzalne. Filozoficzny wymiar poezji Herberta nie ma sobie równego. Jeżeli jest ktoś drugi – to tylko Miłosz. Herbert jest jednym z najbardziej znaczących nazwisk w poezji powojennej Europy. Takiego stopu - głębokiego poczucie tragizmu i piękna świata - nie ma nikogo innego. Warto w tym miejscu przypomnieć Henryka Elzenberga, którego wykładu o Szekspirowskim Brutusie słucha dwudziestokilkuletni Zbigniew Herbert.

Barbara Toruńczyk

Śmierć Zbigniewa Herberta przeżywałam bardzo osobiście, ponieważ byłam do niego przywiązana i był mi bliski zarówno jako poeta, jako człowiek. Jego twórczość nie była sprawą zamkniętą, ostatnio pisał dużo. Razem z nim tracimy człowieka, któremu najbardziej leżała na sercu sprawa tożsamości nas wszystkich. W ostatnim numerze „Zeszytów literackich” wydrukowaliśmy jego prozę zatytułowaną „Pies infernalny”. Dał nam ją razem z wierszami, które ukazały się w tomie „Epilog burzy”.


Dzieła Zbigniewa Herberta:
Zbigniew Herbert debiutował tomem wierszy Struna światła w 1956 roku., po czym wydał zbiory: Hermes, pies i gwiazda (1957), Studium przedmiotu (1961), Napis (1969), Pan Cogito (1974), 18 wierszy (1983), Raport z oblężonego miasta (1983), Arkusz (1984), Elegia na odejście (Paryż 1990), Rovigo (1992), Epilog burzy (1998).
Opublikował również klika utworów dramatycznych (Dramaty, 1970) zawierające głównie krótkie formy, także radiowe, np. Jaskinia filozofów, Lalek, Drugi pokój i podejmują problematykę podobną jak wiersze.
Głośny zbiór eseistyczny Barbarzyńca w ogrodzie (1962) stanowi w znacznej mierze dziennik podróży ukazujący historię i kulturę kręgu śródziemnomorskiego. Martwa natura z wędzidłem (1993) jest eseistyczną refleksją nad malarstwem niderlandzkim. Liczne przekłady na języki obce oraz nagrody międzynarodowe. Wiersze zebrane (1971), Poezje wybrane (1973), Wybór poezji. Dramaty (1973), Wybór wierszy (1983), Poezje (1991).
Herbert nigdy nie był poetą bezpośredniego wyznania. Przeważające w jego twórczości formy liryki pośredniej, paraboli i alegorii, wywiedzione z tradycji, narzucały pewien rygor konstrukcyjny: usuwały na drugi plan przedmiot mówiący, zacierały kontury bohatera lirycznego. Na pierwszym planie była przede wszystkim uschematyzowana mini-fabuła, oczyszczona ze zbędnych szczegółów, ujawniająca swoje podwójne znaczenie – dosłowne i metaforyczne. W strukturę alegorii i paraboli w nowych wierszach zdaje się Herbert wprowadzać nowe techniki narracyjne – „strumienia świadomości” i narracji dygresyjnej. Obie eksponują podmiot mówiący. Żywioł wspomnieniowy, autobiograficzny, rozsadza dawny porządek. Przemiany Liwiusza, Rodzina Nepenthes, Małe serce, Pożegnanie, Elegia na odejcie pióra atramentu lampy – wiersze z tomiku Elegia na odejście zapowiadają jakąś nową formułę liryki, mieszczącej się między liryką bezpośrednią i pośrednią, między alegoryzacją i bezpośrednim wyznaniem. Tak jest także w wielu wierszach z tomiku Rovigo (Rovigo, Życiorys, Mitteleuropa, Przysięga i inne).


„Pan Cogito”.

Do najwybitniejszych osiągnięć poezji Herberta należy zbiór „Pan Cogito”, którego tytułowy bohater, przeżywający podstawowe problemy zawarte w wierszach, ukazany został z dyskretnie żartobliwego dystansu, eliminującego patos i paradoksalnie – potęgującego heroiczne przesłanie.
Heraldyczne rozważania Pana Cogito i Pana Cogitoprzygody z muzyką w Elegii na odejście oraz Pan Cogito na zadany temat: „Przyjaciele odchodzą” i Kalendarze Pana Cogito w Rovigo nie mają już precyzji konstrukcyjnej i jasności wywodu myślowego utworów wcześniejszych. Pan Cogito jest trochę zmęczony. Reinterpretacje Apollo i Marsjasz czy utwór doliny, zostają zakłócone zbyt oczywistymi jednoznacznymi aktualizacjami, jak w wierszu Domysły na temat Barabasza w Elegii na odejście.
Pan Cogito to w pewnej cząstce ja, ty, my wszyscy: żyjący „tu i teraz”, w tym kraju, w tym czasie. Pan Cogito: Europejczyk i Polak, świadek i spadkobierca naszej śródziemnomorskiej, a zarazem narodowej, kultury, tradycji, przynależności. Pan Cogito – niespieszny przechodzień, spoglądający na świat z życzliwym, choś często ironicznym dystansem i opowiadający nam nasze własne życie. Jego rozważania, jego dyskusje i dylematy to przecież nasze własne wewnętrzne monologi.

Moim ulubionym wierszem jest ostatnio utwór „Przeczucia eschatologiczne Pana Cogito” pochodzący z tomiku „Raport z obężonego miasta” . Chciałbym napisać kilka słów o nim gdyż chyba każdy zadaje sobie czasem pytanie, czym jest śmierć? Czym jest życie po niej? Czy nie łatwiej byłoby usnąć w jakimś momencie i pozostać już w czarnej matni nieświadomości?
Rozbijając klepsydrę można odgarniając piasek do miejsca, w którym będziemy trwali przez wieczność. Pan Cogito nie jest zadowolony z ukazujące mu się wizji przyszłości. Zresztą jak mógłby być „bez podróży/przyjaciół/książek”. Bez wszystkiego co lubił, kochał. Musi porzucić dawne przyzwyczajenia i swoich przyjaciół. Za to będzie miał czas „jak chory na płuca/jak cesarz na wygnaniu”. A co to znaczy? Przecież to nadmiar czasu, który ciąży, który powoduje rozdrażnienie i rozpacz. Chciałoby się mieć więcej zajęć, powrócić do dawnego, zapełnionego sprawami codziennymi życia. A tak, trwa się w bezsensownym bezruchu.
Pan Cogito dostanie swój czas na odpokutowanie tych kilku win, które popełnia każdy człowiek z racji, że jest człowiekiem. Jakieś drobne przewinienia, pragnienia godzące w prawa niebieskie, kilka spóźnień do kościoła. Już nie będzie mógł opisać otaczającej rzeczywistości, zdziwić się, opisać swoich uczuć. Zostanie pozbawiony swojego człowieczeństwa, gdyż w niebie nie potrzeba ludzi. To wszystko trzeba oddać po drodze, zostawić u progu raju.
Pan Cogito nie chce być posłuszny anielskim nakazom. Nie potrafi jak inni bezboleśnie pozbawić się siebie. Najłatwiej odda te zmysły, które nie były dla niego ważne. Węch – był jedynie potrzebny do wąchania kwiatów, szpiegowanie innych osób nie leżało w jego naturze, więc ten mało eksploatowany zmysł z pokory złoży na stół. Słuch też. W otaczającej, wszechobecnej ciszy jest mu dobrze. Bez krzyków, oskarżeń, bez rozmów. To można oddać. Ale wzrok i dotyk? Najważniejsze, najwspanialsze zmysły. Nie potrafi pozbyć się cierpienia, które tak słodko prowadziło do późniejszego szczęścia. Również całe piękno widzianych kiedyś obrazów nie odejdzie. Dotyk wiatru, gdy stoi się na otwartej przestrzeni, błyskawica rozświetlająca niebo. Czułość drugiego człowieka, wzruszenie na widok kochanej pozostałości ziemskiego życia. Tego zostawić nie można. Choćby przekonywali, że tak będzie tłumaczył, że dla niego raj bez bólunie jest rajem. Będzie tłumaczył, że wspomnienia są tym, co czyni go szczęśliwym i zadowolonym z bycia istotą ludzką.
Pan Cogito marzy, aby pozwolono mu odwrócić się od nieśmiertelności, zimnej wieczności, aby pozwolono mu cofnąć się o parę kroków i znów być człowiekiem. Narażonym na nieszczęście, na niesprawiedliwość, ale również codziennie dotykającego piękna i radości.
Pan Cogito jest zwykłym człowiekiem, jest również samym Herbertem. To też jest powód, dla którego zinterpretowałam ten wiersz. Gdyż Herbert już nie może tu być, już zabrano mu to wszystko, zostawiając jakąś namiastkę szczęścia czyli wieczne szczęście. Przeciwwaga została daleko w tyle zamazana.