"Maria" A. Malczewskiego.

Biograficzne i filozoficzne uwarunkowania pesymizmu w "Marii". Rola "pejzażu mentalnego" i "nocy kosmicznej" w utworze.

Pomysł napisania poematu opiera się na autentycznych wydarzeniach. Związany jest z tragiczną śmiercią Gertrudy Komorowskiej, którą porwano, najprawdopodobniej przez jej teścia, aby unieważnić jej związek z jego synem Stanisławem Szczęsnym Potockim. Komorowską najpierw uduszono w dyliżansie a potem zwłoki jej wrzucono do rzeki. Gertruda pochodziła z ze średnio zamożnej rodziny natomiast ojciec Potockiego był bardzo bogatym szlachcicem. Wydarzania te miały miejsce zimą.

Wojna z Tatarami, najazd Szwedów na Rzeczpospolitą to także autentyczne wydarzenie, ukształtowane wedle patriotycznej literatury i publicystyki, których rzecznikiem czołowym był Julian Ursyn-Niemcewicz, któremu zadedykował Malczewski "Marię".

Liryzacja wypowiedzi jest widoczna w przytoczeniach np. Wypowiedź Pacholecia, ale również w wypowiedziach utrzymanych w mowie pozornie zależnej, jak rozmyślania bohaterów, opisy krajobrazów podporządkowane aurze całego utworu. Dzięki temu pejzaż poezji w powieści poetyckiej przestaje być zobiektywizowanym opisem, lecz staje się tzw. pejzażem mentalnym - projekcją stanów duchowych o wyrazistej semantyce, powiązanej z całością sensów utworu. Ów pejzaż mentalny odgrywa doniosła rolę, dominuje pejzaż stepowy pojęty jako synonim pustki, smutku i tęsknoty, bo taka jest emocjonalna przestrzeń wyobrażonej w poemacie Ukrainy
("I pusto - smutno - tęskno w bujnej Ukrainie").

Nieodgadniony sens losów ludzkich, niedorzeczność biegu wypadków, którym podlegają człowiek i historia, ingerencja sił metafizycznych w ziemski plan dziejów - oto wyznaczniki tajemnicy, z którą się obcuje, ale której się nie pojmuje. U Malczewskiego jest to głównie tajemnica losu i przeznaczeń człowieka.

Filozofia egzystencjalnego pesymizmu "Marii", traktująca człowieka jako byt ku śmierci, przecinała się z ową metafizyczną tajemnicą istnienia; toteż "w tym ciemnym ludzkich uczuć i posępnym lesie" plącze się bezradny człowiek, w każdej chwili wystawiony na pociski losu.