Kongres Wiedeński

Po upadku Napoleona zwycięskie państwa postanowiły przywrócić w Europie równowagę polityczną – tzn. uporządkować granice i stworzyć nowy ład. W tym celu w Wiedniu we wrześniu 1814 r. rozpoczął obrady kongres władców i dyplomatów europejskich, wśród których najważniejszą rolę odgrywali: kanclerz Austrii K. Mettenich, minister spraw zagranicznych. Francji Ch. Talleyrand i Anglii H. Castlereagh, car Rosji Aleksander I oraz kanclerz Prus K. Von Mardenberg. Zmęczona długoletnimi wojnami Europa oczekiwała ustanowienia trwałego porządku politycznego.

Dla polityków zebranych w Wiedniu porządek ten miał się opierać na następujących zasadach:
- restauracji - przywrócenie systemów polityczno - ustrojowych sprzed rewolucji 1789 r.
/mimo zgodności wszystkich uczestników okazało się to realne tylko częściowo/
- legitymizmu – uznanie, że władza monarsza pochodzi od Boga, a nie z woli ludu, wprowadzenie zasady , iż bezprawne jest pozbawienie króla władzy przez poddanych. Respektowanie praw politycznych monarchów oznaczał też zwrot zabranych im w czasach rewolucji terytoriów.
- równowagi europejskiej – polegającej na takim układzie sił, aby żadne z mocarstw nie osiągnęło przewagi nad pozostałymi. W związku z tym przeprowadzono zmiany terytorialne w ten sposób, aby nie naruszały podstawowego układu sił między mocarstwami.

Nowy podział Europy zawarty w akcie końcowym z VI .1815 r. przedstawiał się następująco:
- Francję cofnięto do granic sprzed 1790 r. , powrót na tron Burbonów w osobie Ludwika XVIII , zwrot dzieł sztuki, zapłacenie kontrybucji.
- Wielka Brytania otrzymała nowe kolonie: Maltę, Cejlon, Wyspy Jońskie, co wzmocniło jej panowanie na morzach.
- sprawa niemiecka – utrzymano podział Niemiec utworzono Związek Niemiecki składający się z 34 państw i czterech wolnych miast pod panowaniem Austrii. Wzrosła rola Prus które oprócz ziem polskich otrzymały 2/3 terytorium Saksonii, Pomorze Szwedzkie, ziemie w Nadrenii i Westfalii oraz Gdańsk.
- Austria otrzymała Salzburg, Lombardię, Wenecję, Dalmację.
- sprawa włoska – utrzymano rozbicie polityczne Włoch, przywrócono całe Państwo Kościelne papieżowi. Neapol i Sycylia wróciły pod berło Burbonów, tworząc Królestwo Obojga Sycylii. Dynastia Habsburgów dzierżyła władzę w księstwach Modeny, Parmy i Toskanii.
- Połączono Norwegię ze Szwecją.
- Połączono Holandię z Belgią jako Królestwo Niderlandzkie.
- Zagwarantowano neutralność Związku Szwajcarskiego.
- Rosja otrzymała Finlandię i Besarabię.
- Sprawa polska – z ziem Księstwa Warszawskiego odłączono Poznańskie i Bydgoskie wraz z Toruniem, tworząc z tych ziem Wielkie Księstwo Poznańskie, które miało mieć autonomię w obrębie Prus. Austria otrzymała obwód tarnopolski oraz kopalnię soli w Wieliczce. Kraków wraz z najbliższą okolicą został wolnym miastem pod kontrolą trzech zaborców. Większość ziem Księstwa Warszawskiego otrzymała Rosja, tworząc z nich Królestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją.
- Ustalono kodeks dyplomatyczny /określający hierarchię i uprawnienia wysłanników państw.

W celu utrzymania przyjętego na kongresie porządku w Europie z inicjatywy cara Aleksandra I utworzono w Paryżu Święte Przymierze. Zawiązały je Austria, Rosja i Prusy. Akt podpisany w Paryżu 26.IX.1815 r. miał gwarantować bezpieczeństwo monarchistycznym rządom i przeciwdziałać rewolucyjnym przemianom w Europie. Do Świętego Przymierza przystąpiły z czasem władcy innych państw, ale bez Wielkiej Brytanii i Państwa Kościelnego. Ostoją tego sojuszu była Rosja i Austria, której kanclerz wykorzystywał ten fakt do tłumienia w Europie wszelkich ruchów narodowo-wyzwoleńczych . Na sytuację polityczną w Europie po kongresie wiedeńskim miał wpływ tzw. „koncert mocarstw”: Anglia, Rosja, Austria, Prusy, później Francja. Mocarstwa te na wypadek konfliktów miały ustalać linię postępowania. Jednak wewnątrz „ koncert mocarstw ścierały się dwie koncepcje. Zasadę interwencjonizmu reprezentował kanclerz austriacki K. Metternich, zwolennik ingerowania mocarstw wszędzie tam, gdzie porządek kongresu wiedeńskiego, oparty na zasadach restauracji i legitymizmu był zagrożony, Przeciwko tej zasadzie stanowczo występowała Wielka Brytania, która odrzucała prawa mocarstw do ingerencji i opowiadała się za uznaniem praw mniejszych narodów i państw. Ten punkt widzenia wynikał z tego, że Wielka Brytania pragnęła wycofać się z bezpośredniego zaangażowania w sprawy kontynentu europejskiego tak, aby móc skoncentrować się na sprawach kolonii. W polityce Rosji na pierwszy plan wysunęły się sprawy europejskie kosztem ekspansji na kontynencie azjatyckim. W Europie Rosja zainteresowana była dalszym umacnianiem się na zachodzie, co doprowadziło do likwidacji dotychczasowego systemu Królestwa Polskiego /1832/. Dążyła również do powiększenia swoich wpływów na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie, gdzie wykorzystywała coraz słabszą pozycję Turcji w efekcie doprowadziła do wojny krymskiej. Rosja była zainteresowana nienaruszalnością sytuacji wewnętrznej w krajach europejskich. Silną pozycję na kontynencie miała monarchia Habsburgów. Dominowała nad państwami niemieckimi i na Półwyspie Apenińskim. Austriacki kanclerz był powszechnie uważany za głównego strażnika odrestaurowanego w Wiedniu ładu europejskiego. Jego czas skończyła Wiosna Ludów 1848 r. Znacznie gorzej wyglądała sytuacja Prus, które pokonane przez Napoleona dźwigały się dopiero z upadku. Po 1806 r. Prusy rozpoczęły wielkie dzieło reform , dążąc do unowocześnienia gospodarki i systemu społecznego tzw. „ pruska droga rozwoju kapitalizmu”. W „koncercie mocarstw” szybko swoje miejsce znalazła Francja, będąc do 1830 r. gorliwą wykonawczynią zasad Świętego Przymierza. Zarówno działalność Świętego Przymierza jak i uchwały kongresu wiedeńskiego były kolejną próbą utrzymania w Europie ustroju feudalnego i absolutnego. Porządek Europy pokongresowej oparty został na ideach pozostających w jawnej sprzeczności z tym, co czuły narody Europy. Pierwsze lata po kongresie w Europie były okresem ścierania się dwóch ideologii: konserwatyzmu i liberalizmu. Po 1815 r. monarchowie dążyli do wprowadzenia w życie zasad uchwalonych na kongresie i przywrócenia porządku sprzed rewolucji. I choć w sferze polityki obserwujemy pozorne zwycięstwo starego porządku - ponad połowa mieszkańców Europy żyła w monarchiach absolutnych – to coraz wyraźniejsze były też symptomy wielkich przemian liberalnych . Przeciwko porządkowi kongresowemu zwracali się wszyscy, którzy w restauracji przed – rewolucyjnego systemu upatrywali zagrożenie swych interesów, lub nie akceptowali go ze względu na rozbudzone aspiracje narodowe i społeczne. Restauracja oznaczała ograniczenie politycznych swobód i praw obywatelskich, co było nie do przyjęcia dla inteligencji i mieszczaństwa. Ponieważ reformy najdalej posunęły się we Francji, tutaj ich cofnięcie wywołało najsilniejszą opozycję. Ale także w krajach niemieckich, gdzie przywrócono ustroje absolutystyczne, również we Włoszech i w Hiszpanii, niezadowolone były grupy oficerskie, urzędników oraz inteligencji akademickiej. Mieszczaństwu zagrażała polityka zdominowana przez interesy wielkiej własności ziemskiej. Przeciwko zasadzie legitymizmu występowały grupy społeczne, które identyfikowały się z narodem, przede wszystkim w dążeniach do zjednoczenia Włoch i Niemiec. Na ogół występowano jednocześnie przeciw restauracji i przeciw legitymizmowi, ponieważ przeciwnik był ten sam. I tak, na przykład w Królestwie Polskim walka z caratem była walką zarówno o swobody polityczne, jak i narodowe. Lata dwudzieste XIX w. były okresem wielkich niepokojów, aby temu zapobiec pod wpływem Świętego Przymierza rozbudowano w całej Europie system szpiegowsko – policyjny. Niespokojny pozostał Półwysep Apeniński, gdzie działał konspiracyjny ruch karbonarski, stawiający sobie za cel zjednoczenie Włoch i realizację haseł liberalnych. W latach 1820 – 1821 doszło do rewolucyjnych rozruchów w Neapolu i Turynie zdławionych w ramach Świętego Przymierza przez wojska austriackie. W okresie 1820 – 23 miała miejsce rewolucja w Hiszpanii, gdzie ruch liberalny, zorganizowany przez oficerów, wystąpił przeciwko rządzącym tam absolutnie Burbonom i doprowadził do uchwalenia konstytucji. Kres hiszpańskiej monarchii konstytucyjnej położyła podjęta z inicjatywy Świętego Przymierza interwencja francuska 1823 r. Inaczej było z wojną o niepodległość Grecji. W 1821 r. walkę o wolność przeciw panowaniu tureckiemu podjęła ludność Grecji. Rosja udzieliła pomocy Grekom, chcąc osłabić Turcję i rozszerzyć swoje wpływy na Bałkanach. Anglia i Francja również popierały Greków ale głownie dlatego, aby nie dopuścić do wzmocnienia pozycji Rosji w tym rejonie i zachwiania równowagi europejskiej. Kanclerz Austrii był przeciwny poparciu Greków, gdyż uważał, że ich walka narodowowyzwoleńcza godzi w ustalony porządek europejski. Sprawa grecka osłabiła spoistość państw Świętego Przymierza i podważyła jego zasady. Znaczącą porażką dla autorytetu Świętego Przymierza było zwycięstwo kolonii w Ameryce Południowej w walce o wyzwolenie spod panowania hiszpańskiego. Mocarstwom europejskim nie udało się zorganizować wyprawy interwencyjnej, sprzeciwiła się temu Wielka Brytania i stanowcza postawa USA. Widownią niepokojów w latach dwudziestych były również Niemcy. Domagano się pełnej swobody i liberalizacji konstytucji. Skutkiem wystąpień było ograniczenie wolności obywatelskich i oddanie uniwersytetów kontroli państwowej. Do wystąpień antyrządowych doszło także w Rosji, gdzie w grudniu 1825 r. niewielka grupa oficerów podjęła straceńczą próbę obalenia caratu i zreformowania państwa według liberalnego programu. Tak zwane powstanie dekabrystów nie wywołało żadnego echa w społeczeństwie i zostało natychmiast stłumione. Kulminacja niepokojów w Europie nastąpiła w latach 1830 – 32, kiedy to w wielu krajach równocześnie doszło do wystąpień rewolucyjnych. Początek ruchów rewolucyjnych miał miejsce we Francji w Paryżu w lipcu 1830 r. doszło do wybuchu. W wyniku wystąpień republikańskiej opozycji nastąpiły zmiany rządów i abdykacja Burbonów. Władzę objął Ludwik Filip z orleańskiej linii dynastii Burbonów, dopuszczając do udziału w rządach bogatą burżuazję. W rezultacie grupa ta obróciła się przeciwko swym dotychczasowym sojusznikom, republikanom , powstrzymując rozwój rewolucji i radykalizację jej haseł. Nieco inaczej potoczyły się wydarzenia w Belgii. W sierpniu 1830 r. wybuchło w Belgii powstanie przeciwko unii z Holandią, doprowadzając do utworzenia niepodległego państwa belgijskiego. Belgia otrzymała ustrój nowoczesnej monarchii konstytucyjnej. Powołanie niepodległej Belgii wywołało gwałtowny protest Rosji i Prus, jako że było dobitnym pogwałceniem zasady legitymizmu. Na interwencję Rosji w ramach Świętego Przymierza nie zgodziły się kraje zachodnie zwłaszcza Wielka Brytania. Wkrótce po rewolucyjnych wypadkach w Belgii wybuchło powstanie listopadowe w Królestwie. Nie mogło ono liczyć na pomoc zewnętrzną. Austriacy i Prusacy zablokowali granice Królestwa – niepodległość Królestwa była sprzeczna z interesami tych państw. Rewolucyjne akcje miały także miejsce na terenie Włoch, gdzie stłumiły je wojska austriackie /Piemont, Modena, Parna, Państwo Kościelne/ oraz w Niemczech – w Saksonii i Brunszwiku. Kolejna fala rewolucyjnych wstrząsów, nazwana Wiosną Ludów, przetoczyła się przez Europę w latach 1848 – 1849. Ruchy liberalne, które występowały z hasłami wolności politycznej i konstytucyjnej, a także ruchy narodowe, które domagały się zjednoczenia lub niepodległości, osiągnęły częściowe zwycięstwo. We Francji doszło do proklamowania republiki, na Półwyspie Apenińskim konstytucję i ograniczony system parlamentarny wprowadzono w Królestwie Sardynii. W czasie Wiosny Ludów miała miejsce pierwsza konfrontacja pomiędzy programami liberalnymi i narodowymi, zwłaszcza w Rzeszy Niemieckiej i Cesarstwie Habsburgów. Fiasko poniosła próba zjednoczenia Niemiec, Fryderyk Wilhelm IV odmówił przyjęcia godności cesarza zjednoczonych Niemiec z rąk parlamentu, nie uznał konstytucji i wysłał swoje wojska do Frankfurtu. W ramach Świętego Przymierza wojska pruskie stłumiły powstanie w Nadrenii, Westfalii, Palatynacie i w Badenii, a wojska austriackie zwyciężają wojska Sardynii pod Nowarą, pokonują armię Piemontu, następnie zajmują Modenę, Parmę i Toskanię. Zaniepokojona zwycięstwami austriackimi Francja interweniuje we Włoszech. Wojska francuskie zdobywają Rzym i przywracają władzę papieską. Pod koniec 1849 r. Włochy wróciły do stanu sprzed dwóch lat. Zostały ponownie podzielone i poddane władzy absolutnej z wyjątkiem Piemontu, gdzie utrzymano konstytucję. W Austrii Wiosna Ludów miała dramatyczny przebieg. Rewolucja marcowa w Wiedniu spowodowała upadek kanclerza Metternicha /stróża ładu wersalskiego/ i zmusiła nowy rząd do przeprowadzenia reform politycznych, w tym do ogłoszenia konstytucji. Wkrótce powołany na jej podstawie parlament potwierdził wprowadzone uprzednio uwłaszczenie chłopów. Pod koniec 1848 r.

rewolucja została zduszona. Przywrócono rządy władców absolutnych. Mimo klęski trwałą zdobyczą było zniesienie poddaństwa chłopów i powinności feudalnych. Równowagę polityczną w Europie Święte Przymierze chciało osiągnąć kosztem wielu mniejszych narodów. Nie zdawano sobie jednak sprawy, że w okresie napoleońskim nastąpiło rozbudzenie świadomości narodowej i dążenie do jednoczenia się rozbitych narodów we własne państwa. Dlatego też dążenie niepodległościowe wystąpiło w Europie z dużą siłą. Wiosna Ludów zaostrzyła dążenia narodów słowiańskich do niepodległości. W Pradze ruch rewolucyjny rozpoczął się w pierwszych dniach marca 1848. Równocześnie ruch rewolucyjny ogarnął również ziemie południowo – słowiańskie: Chorwatów, Serbów, Wojewodinców. Na początku czerwca 1848 zwołano do Pragi Kongres Słowiański. Ruch narodowy objął również ziemie polskie pod zaborem pruskim i austriackim. Węgrzy również podjęli walkę o niepodległość. Do zdławienia powstania doszło w 1849 r., dzięki interwencji armii rosyjskiej w ramach Świętego Przymierza. Fala rewolucji w latach 1848 – 49 doprowadziła do zachwiania dotychczasowego układu sił. Mocarstwowa dotychczas Austria wyszła z rewolucji osłabiona i szukała oparcia w Rosji, która okazała jej wydatną pomoc w tłumieniu ruchów rewolucyjnych. Po 1848 r. blok Świętego Przymierza stracił spoistość poprzez zatarg Mikołaja I z Prusami. W niedługim czasie po Wiośnie Ludów Europa stanęła wobec pierwszego od czasów kongresu wiedeńskiego poważnego kryzysu międzynarodowego. Jego przyczyną stał się konflikt rosyjsko- turecki. Do wojny po stronie Turcji przystąpiła Francja, Wielka Brytania i Królestwo Sardynii. Traktat paryski 1856 r. kończący wojnę krymską oznaczał ostateczny kres Świętego Przymierza, a ład wiedeński runął ostatecznie po zjednoczeniu Włoch i Niemiec.

Dzieło kongresu wiedeńskiego można rozpatrywać w dwu aspektach:
1. To rozstrzygnięcia terytorialno - polityczne, w których pogwałcono prawa narodów i w imię zasady równowagi sił maksymalnie realizowano cele mocarstw europejskich, fakt ten stał się powodem wystąpień ludów Europy.
2. to normy prawne i etyczne regulujące pewne zasady współżycia międzynarodowego:
- potępienie i skasowanie handlu Murzynami, ustanowienie wolności żeglugi śródlądowej na Renie oraz całego kodeksu o stosunkach i normach dyplomatycznych.

To pierwsze, ponieważ było sprzeczne z dążeniami narodów Europy, musiało upaść, mimo działań strażnika ładu – Świętego Przymierza, to drugie utrwalało normy przyszłej liberalnej Europy.