Osadnictwo - najważniejsze informacje

Cechy odróżniające jednostki osadnicze wiejskie od miejskich: procent ludności pracującej w poszczególnych sektorach gospodarki; gęstość zaludnienia; charakter zabudowy (w miastach wysoki).

Układy przestrzenne wsi
- okolnica (wieś placowa, zagrody otaczają kolisty plac tworząc zamknięty pierścień, stary typ wsi obronnej);
- owalnica (wieś placowoulicowa, zagrody otaczają owalny plac, wjazd z dwóch stron);
- szeregówka (zabudowa zwarta w postaci dwóch długich szeregów domów wzdłuż prostych dróg);
- ulicówka (zwarta zabudowa ciągnie się po obu stronach jednej drogi);
- wielodrożnica (zwarta zabudowa wzdłuż nieregularnie ułożonych dróg);
- widlica (wzdłuż drogi rozbiegającej się z obu końców lub u zbiegu dwóch rzek czy dróg);
- łańcuchówka (inaczej wieś leśno - łanowa; dość duża zabudowa wzdłuż drogi głównej rozciągnięta na cały areał pól, obszary górzyste);
- rzędówka (luźna zabudowa po jednej stronie drogi);
- przysiółek (mała grupa domów położonych samotnie, układ zabudowy nieregularny).

Urbanizacja - to zespół przemian przestrzennych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych, które wpływają na powiększenie się obszarów i rozpowszechniania się zabudowy obszarów miasta oraz na wzrost liczby jego ludności lub tej, która przejęła miejski styl życia. Proces urbanizacji powoduje powstanie nowych miast oraz rozbudowy istniejących.

Rodzaje urbanizacji
- demograficzna (polega na przemieszczeniu się ludności ze wsi do miast i wzroście jego mieszkańców);
- przestrzenna (powiększanie się obszaru miasta oraz powstawania nowych ośrodków);
- ekonomiczna (zwiększenia się liczby ludności zatrudnionej poza rolnictwem);
- społeczna (polega na przyjmowaniu miejskiego stylu życia).

Wskaźnik urbanizacji służy do określania stopnia zurbanizowania i jest wyrażony w %. Przedstawia udział ludności zamieszkanej w miastach w stosunku do ogółu ludności (w Polsce w 2005 wskaźnik ten wyniósł 61,8%).

Fazy urbanizacji
- urbanizacja wstępna (powolna koncentracja ludności w państwach i centralnych strefach aglomeracji; rodzaj urb. demograficzny i przestrzenny; w biednych państwach zaczyna rozwijać się przemysł);
- suburbanizacja (szybki wzrost liczby mieszkańców zewnętrznych stref aglomeracji; urb. demograficzna, ekonomiczna i przestrzenna - intensywny rozwój przemysłu);
- dezurbanizacja (intensywny odpływ ludności z centralnych i petyferyjnych obszarów na tereny bardziej oddalone, spada liczba mieszk. głównego miasta aglomeracji; "kryzys śródmieścia" - chaos, korki, zanieczyszczenia, wyjazd z centrum; tworzą się obszary zurbanizowane; intensywny rozwój komunikacji; państwa przechodzące od gospodarki przemysłowej do postindustrialnej);
- reurbanizacja (przemieszczenie się ludności z obszarów stref zurbanizowanych do małych jednostek osadniczych położonych na terenach typowo rolniczych; kryzys śródmieścia pogłębia się związku z napływem ludności biedniejszej do centrum aglomeracji; tworzą się suburbia - wsie zmieniają się w przedmieścia; tworzą się megalopolis).

Zjawisko eksplozji miast: Azji Płd - Wsch, Afryka i Ameryka Płd - obserwuje się gwałtowny przyrost liczby ludności w miastach, to zjawisko to eksplozja miast, miasta powstałe w wyniku tego to megalopolis.

Zespół miejski - to zespół miast blisko siebie, silnie ze sobą powiązane komunikacyjnie i funkcjonalnie

Typy zespołów miejskich
- aglomeracja monocentryczna (centrum to ośrodek miejski (tzw. rdzeń), a naokoło są przyrośnięte miasta satelitarne oraz zurbanizowane wsie; np.Paryż, Londyn, Warszawa); -
- aglomeracja policentryczna (konurbacja; kilka równorzędnych pod względem wielkości, wzajemnie się uzupełniają; np.Trójmiasto; konurbacka portowa; konurbacja przemysłowa np. Górnośląski Okręg Przemysłowy, Ukraina - zagłębie donieckie, Rosja - zagł. kuźnieckie);
- megalopolis (w pań. wysoko rozwiniętych, megalopolis: Bonywash - Filadelfia, Boston, Nowy York, Waszyngton; zachodnie wybrzeże Stanów - Los Angeles, San Francisco, San Diego, Sakamento, Santa Barbara; przy wielkich jeziorach Ameryki Płn - Chicago, Detroit, Toronto, Baflo, Cleveland; Nippon (prawie cała Japonia) - Tokio, Jokohama, Osaka, Nagoja, Kioto; w Europie zachodniej (tworzące się) - Bruksela, Roterdam, Paryż, Londyn, Amsterdam).

Typy fizjonomiczne miast
- miasta europejskie (centrum ma zwartą zabudowe, wąskie ulice z rynkiem, przy którym jest rarusz; do starówki przylegają młodsze dzielnice; najbardziej na zewnątrz osiedla mieszkaniowe i dzielice przemysłowe);
- śródziemnomorskie (miasta słońca i ograniczonej przestrzeni; uliczki kręte i wąskie; okna na północ; wiele śladów antycznych budowli);
- miasta muzułmańskie (centrum zajmuje tzw. medina z wąskimi, krętymi, często ślepymi ulicami; domy nie mają okien od strony ulicy);
- miasta kolonialne (1 - 2% zabudowy to porterowe domy; centrum z charakterystycznymi wieżowcami; układ ulic regularny - szachownica; cechy tych miast są przenoszone na wszystkie wielkie miasta na świecie);
- miasta afrykańskie (wydzielone dzielnice funkcjonalne - przemysłowa, handlowa, administracyjna; zabudowa położonych na krańcach miast dzielnic nie różni się od chat wiejskich);
- miasta wsch. i płd. - wsch. Azji (nowoczesne dzielnice śródmiejskie; nowe tereny rozbudowane zgodnie z koncepcją szachownicowego planu).
Czynniki miastotwórcze: obronność, administracja państwowa, handel, transport, przemysł, kultura, oświata, kult religijny.

Dzielnice miast
- city (o niewielkiej powierzchni; wielokondygnacjyjna zabudowa; nagromadzenie biur i banków; mała liczba stałych mieszkańców);
- dziel. mieszkaniowa (skupisko wielokondygnacyjnych domów lub zabudowu typu willowego);
- dziel. przemysłowa (obszar w pobliżu linii komunikacyjnych z dużą ilością zakładów produkcyjnych, składów i magazynów);
- slamsy (region miasta zamieszkany przez biedną ludność, najczęściej imigrantów);
- strefa podmiejska (duża ilość terenów zielonych; intensywna, towarowa gospodarka rolno - ogrodnicza).

Cechy systemu osadniczego Polski
- równomierne rozmieszczenie jednostek osadniczych;
- ilościowa dominacja małych miast;
- niewielkie zróżnicowanie wielkości miast średniego i wyższego szczebla;
- brak dominacji miasta stołecznego nad pozostałymi aglomeracjami;
- położenie głównych ośrodków miejskich w miejscach krzyżowania się szlaków komunikacyjnych i linii przesyłowych energii elek.

Okresy powstawania i rozwoju miast w Polsce
- średniowiecze (700 miast; funkcje handlowe);
- renesans (900 miast; funkcje handlowe);
- wiek XIX (nałożenie na stare sieci miast; miasta przemysłowe;
- po II Wojnie Światowej (gwałtowne procesy urbanizacji, rozwój miast dużych pow.200 - tys, rozwój przemysłu).

Wskaźnik urbanizacji w Polsce: w 1916 r. - 31,8%; w 1960 r. - 48,3%; miasta średnie najszybciej rozwinęły się na przełomie lat 60 i 70, a małe w drugiej połowie lat 80, obecny wskaźnik urbanizacji - 61,4%.

Zmiany po 1989 r.: zmniejszenie tempa koncentracji ludności w miastach; systematycznie spadająca liczba ludności wiejskiej migrującej do miast w 1990 r.; zmniejszająca się rola przemysłu jako podstawowego czynnika miastotwórczego na rzecz usług; proces dezurbanizacji w ucieczce ludności z centrum wielkich miast na obszary podmiejskie.