1. WSTĘP
Dzieje Abrahama, Izaaka i Jakuba są pełne najdonioślejszych momentów w historii chrześcijaństwa, judaizmu i islamu. Powszechnie się uznaje, że plemiona arabskie i izraelskie wywodzą się od tych trzech postaci; podobnie trzy wielkie religie monoteistyczne opierają się w dużej mierze na systemie budowanym na relacjach patriarchów z Bogiem, który im się objawił i który ich prowadził. Nazwa, jaką zostali obdarzeni, wywodzą się od greckiego słowa patriárchēs – „praojciec”. W Piśmie Świętym określenie „patriarcha” jest przynależne protoplastom ludzkości (Adam, Set, Noe) albo Izraelitów, a również założycielom rodów (Dawid). Biblijni patriarchowie, wchodząc w relacje ze Stwórcą, tworzyli zaczątki wspólnoty, która przez kolejne tysiąclecia miała być związana szczególnym przymierzem z Bogiem. Koncepcja narodu wybranego, obecna w chrześcijaństwie i judaizmie, zakłada, że Bóg, z wiadomych tylko sobie powodów, wybrał niejakiego Abrahama, Semitę mieszkającego w Ur chaldejskim, i uczynił z jego potomków wielki naród izraelski, obdarzając go szczególnymi obietnicami. Cały Stary Testament jest również historią czegoś, co można by nazwać Bożą pedagogiką, czyli procesem wychowawczym wobec rodzącego się narodu. Proces ten Stwórca rozpoczął od objawienia się Abrahamowi i powierzenia mu kolejnych zadań do wykonania, obiecując w zamian wielkie nagrody. Na kartach Starego Testamentu przewija się stały motyw wierności Boga dla zawartego przymierza oraz ludzkiej wiarołomności wobec Niego. W końcu Bóg, kontaktując się z patriarchami, uczył ich samych i ich potomków właściwych więzi pomiędzy człowiekiem a bóstwem, relacji zupełnie innych od pogańskich.
2. PATRIARCHAT – DEFINICJA I KONTEKST HISTORYCZNY
PATRIARCHAT [łac. < gr.]:
1) etnogr. rodowa organizacja społ., w której dziedziczenie i sukcesja odbywają się w linii męskiej, a władza różnych szczebli jest sprawowana przez mężczyzn; wg XIX-wiecznego ewolucjonizmu patriarchat nastąpił po matriarchacie; XX-wieczne kierunki w etnologii, zwł. funkcjonalizm i strukturalizm, wystąpiły przeciwko traktowaniu patriarchatu jako epoki w historii ludzkości, uważając go za pewien idealny typ organizacji społ. (społeczeństwo patriarchalne), do której faktycznie organizacja danej społeczności może się mniej lub bardziej zbliżać; cechy patriarchatu i matriarchatu mogą występować łącznie w różnych społeczeństwach;
2) religiozn. w chrześcijaństwie nazwa urzędu piastowanego przez patriarchę lub nazwa Kościoła wraz z administrowanym przez niego terytorium, na czele którego stoi patriarcha; rangę patriarchatu mają niektóre staroż. Kościoły wsch. (np. koptyjski), ważniejsze Kościoły unickie (np. maronicki, melchicki) oraz prawosł. Kościoły autokefaliczne (np.: Patriarchat Ekumeniczny w Konstantynopolu, Patriarchat Aleksandrii, Patriarchat Antiochii, Patriarchat Jerozolimy, Patriarchat Moskwy i całej Rosji, Patriarchat Serbii, Patriarchat Rumunii, Patriarchat Bułgarii) .
Uczeni przyjmują, że okres patriarchów przypada na lata 2000-1700 p.n.e., a może nawet jeszcze wcześniej. Patriarchalizm jest najstarszą formą ustrojową starożytnych plemion izraelskich, system ten opierał się na tym, że patriarcha, czyli ojciec, był jedynym władcą całej rodziny i jej dobytku. Przewodził on swoim rodom (plemionom), a mogły one być dość liczne, czego dowodem, ze do walki z wrogiem potrafiły wystawić nawet kilkuset wojowników. Księga Rodzaju podaje, że Abraham przewodził ponad 300 zbrojnych, co wskazuje, że rody musiały liczyć co najmniej 1000, a może i 2000, członków, w ich skład wchodzili nie tylko krewni patriarchy, lecz także służba i niewolnicy. Charakterystyczną cechę patriarchatu stanowi brak podziału na prawo publiczne i prywatne, dlatego nie rozróżniało się patriarchy jako władcy od patriarchy jako ojca rodu. Jego władza w stosunku do całego rodu była taka sama jak ojca w stosunku do rodziny. Patriarcha to właściciel zarówno wszystkich rzeczy należących do rodu, jak i wszystkich osób – posiadał prawo decydowania o życiu i śmierci wszystkich członków rodu. Abraham miał zatem prawo do złożenia w ofierze swego syna Izaaka, co nie spotkało się z niczyim oporem, podobnie jak rozkaz wykonania egzekucji na winnej zdrady małżeńskiej Tamar wydany przez Judytę (Rdz 38, 24). W rodzie nie istniała własność prywatna, ponieważ właścicielem wszystkich dóbr był patriarcha, mógł każdemu z członków rodu odebrać użytkowaną przez niego własność i przekazać ją komuś innemu. Prawo mojżeszowe pozwalało nawet na karanie śmiercią przez ukamieniowanie syna nieposłusznego wobec ojca (Pwt 21, 18-21). Władza ojca rozciągała się na żony, dzieci, służbę i całe gospodarstwo, podobnie jak w plemieniu, gdzie władcą był szejk. W systemie patriarchalnym obowiązywało prawo pierworództwa, co oznaczało, że władza ojcowska przechodziła na najstarszego syna. Ojciec pełnił również funkcję kapłana całej rodziny, według prawa pierworództwa stanowisko to także przypadało najstarszemu synowi. Zasadę tę przerwało błogosławieństwo Jakuba usankcjonowane w prawie mojżeszowym, wówczas funkcja kapłana została zarezerwowana dla plemienia Lewiego. Kult w rodzinie skupił się wokół ołtarza, na którym składano ofiary Bogu. Kiedy Abraham przybył do Betel, rozbił namiot, po czym (…) zbudował ołtarz dla Pana i wzywał Jego imienia (Rdz 12, 8). Chociaż w czasach biblijnych praktykowano poligamię (wielożeństwo), to jednak godna pochwały była monogamia, czyli posiadanie tylko jednej żony. Prawo zabraniało poligamii władcom izraelskim (Pwt 17, 17), również prorocy i arcykapłani mogli mieć tylko jedną żonę.
2.1. KONTEKST HISTORYCZNY
Świat śródziemnomorski w 1. połowie II tysiąclecia p.n.e.
W 1. połowie II tysiąclecia pod rządami dynastii amoryckiej Mezopotamię i Syrię zjednoczyła monarchia babilońska, Egipt w okresie Średniego Państwa odzyskał dawną potęgę, a na Krecie rozwinęła się wysublimowana kultura minojska. Do Europy i zachodniej Azji dotarły ludy indoeuropejskie — Grecy, Hetyci (do Anatolii), Ariowie (do Iranu).
Czas biblijnych patriarchów to archeologiczny okres brązu, w którym tereny Palestyny i Mezopotamii przedstawiamy niezwykle bogatą mozaikę rozmaitych ludów, plemion, królestw, mieszkańców miast i koczowników, grup osiadłych od czasów prehistorycznych i najeźdźców przybywających z Azji, których z kart dziejów zmiatali kolejni najeźdźcy. Około 1900 lat p.n.e. na terenach obecnej Palestyny nastąpił schyłek kultury Amorytów (2200-1900 p.n.e.), którzy około 2300 lat p.n.e. zaatakowali Palestynę, podbijającą miejscowe kultury i niszcząc niemal wszystkie ważniejsze osady. Nazwą Amorytów określa się północno-zachodnie ludy semickie pochodzące z terenów dzisiejszej Syrii (pomiędzy Palmyrą a Morzem Śródziemnym); przeniknęły oni również do Mezopotamii, gdzie zostali nazwani Amurru, co w języku sumeryjskim oznaczało „ludzie zachodu”. Z Amurru wywodził się Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). król Babilonu, autor słynnego kodeksu praw zwanego Kodeksem Hammurabiego. Druga część owych ludów ruszyła na południe, gdzie zetknęła się z Kananejczykami. Z czasem określeniem „Amoryci” objęło całą ludność zamieszkującą Palestynę. Efekt ich podbojów to upadek kultury tego obszaru – z miejskiego o wysokim stopniu rozwoju (budownictwo miejskie, na wysokim poziomie stało w niej również rolnictwo) – w koczowniczą. Najbardziej typowymi pozostałościami po tym okresie są charakterystyczna ceramika i zwyczaje grzebalne. Około drugiego tysiąclecia p.n.e. w Mezopotamii dobiegła kresu cywilizacji Sumeru, w dziejach Egiptu zaś był to czas między Pierwszym a Drugim Okresem Przejściowym. Z tego przedziału czasowego pochodzi pierwszy znany dokument egipski wymieniający Palestynę – chodzi o inskrypcję grobową z czasów faraona Pepi I (2335-2285 p.n.e.).
Pierwszym, o ogromnym znaczeniu, ludem zamieszkującym Mezopotamię (co po grecku oznacza Międzyrzecze, był to kraina usytuowana pomiędzy dwiema wielkimi rzekami: Tygrysem i Eufratem) byli Sumerowie. Stworzyli oni w południowej części niziny Mezopotamskiej wysoko rozwiniętą cywilizację, najsilniej oddziałującą na terytorium całego dzisiejszego Iraku, północnej Syrii południowo-wschodniej Turcji i południowo-zachodniego Iranu. Pierwsze miasta-państwa Sumerowie utworzyli już około trzeciego tysiąclecia p.n.e., największe z nich liczyły do 50 000 mieszkańców. To właśnie Sumerowie wynaleźli pismo klinowe, złożone ze znaków odciskanych w miękkiej glinie rylcem albo trzciną o trójkątnym przekroju. Sumerów uznaje się ze wynalazców matematyki, wprowadzili oni m. in. sześćdziesiętny system pomiaru czasu (czyli jego podział na 24 godziny, 60 minut, 60 sekund) oraz podzielili okrąg na 360 stopni. Po Sumerach na tereny międzyrzecza przybyli semiccy Akadyjczycy: początkowo żyli pokojowo z Sumerami, z biegiem czasu jednak stali się grupa dominującą i przejęli władzę nad krajem. Około 2000 lat p.n.e. ziemie nad Tygrysem zaczęli opanowywać Huryci (w Biblii Choryci), stanowili oni także większość ludności w wielu mezopotamskich państwach, np. w królestwie Mitanni, istniejącym w połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Istotną rolę w historii Mezopotamii odegrali również indoeuropejscy Hetyci (biblijni Chittyci), lud niezwykle ruchliwy, osiadły na rozległych obszarach Azji Mnijeszej. Około 1700 lat p.n.e. stworzyli oni potężne państwo ze stolicą w Hattussas (dzisiejsze Boğazkale) w tureckiej Anatolii. Potęga państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, wyposażonej armii – dysponowała ona bronią i zbrojami kutymi z żelaza oraz doskonale skonstruowanymi rydwanami bojowymi. W okresie swej największej świetności Hetyci kontrolowali Antolię, północną Mezpotamię, Syrię i Paestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 lat p.n.e. pod naporem najazdów plemion pochodzących prawdopodobnie z Azji Mniejszej, Krety i innych wysp morza Śródziemnego (znana jest nazwa tylko jednego z owych plemion – Filistyni). Ostatnie hetyckie miasta padły pod naporem asyryjskiej podbojów około VII w. p.n.e. Sytuacja zancząco zmieniła się około 1780 r. p.n.e., kiedy na terenie Palestyny pojwili się tajemniczy Hyksosi. Nazwa ich pochodzi o egipskich słów hekaut khasut – „władcy obcych krajów”, prawdopodobnie chodziło o ludy północnej części Kanaanu bądź o napływowe plemiona azjatyckie, które spychane – w wyniku inwazji Ariów – przewędrowały Palestynę i prawie na 200 lat zajęły Egipt. Hysosi byli założycielami XV dynastii (lata panowania 1785-1540 p.n.e.), ich stolica nosiła nazwę Awaris (dzisiejsze Tell el-Dab’a). Najeźdźcy przynieśli ze sobą pewne nowości w sztuce wojennej: system fortyfikacji, podwójnych murów, warownych bram miejskich, rydwany bojowe, tarany do niszczenia murów, obwarowane obozy wojskowe. Pozostała część miasta (pozbawiona umocnień) była także doskonale rozplanowana: regularna siatka ulic (brukowanych) tworzyły rozbudowany plan ze świątyniami, pałacami, placami i domami.
Badania archeologiczne wskazują na krótkość ówczesnego ludzkiego życia, większość umierała przed 35. rokiem życia, niewielu dożywało 50 lat. W oczywisty sposób kontrastuje to z długowiecznością patriarchów (Jakub liczył 130 lat, kiedy wyruszył do Egiptu, a Abraham 100, gdy urodził się jego syn Izaak)
2.2. KONTEKST KULTUROWY
Kultura kananejska (związana z nawrotem osadnictwa miejskiego) wywodziła się z miast fenickich położonych w basenie Morza Śródziemnego oraz z dokonań ludów zamieszkujących centralne obszary Syrii, w sposób pokojowy pzrenikała w głąb Palestyny aż do pustyni Negew zamieszkałej przez wschodnich Semitów; przez kilkaset lat konkurowała z kulturą Izraelitów. Kananejczycy budowali w pasie nadmorskim, w dość dużym zagęszczeniu, zupełnie nowe osady, z silnymi murami obronnymi. Był to także okres, gdy narzędzia z brązu wypierały te wykonane z miedzi. Pomiędzy 1900 a 1800 r. p.n.e. kontakty Kananejczyków z mieszkańcami Egiptu miały charakter handlowy lub militarny.
Głównym bogiem Kananejczyków był El („bóg”), wyobrażany jako pozbawiony sił, często pijany starzec, jego żona nosiła imię Aszera. Szczególnym kultem otaczano boga Baala – pana deszczu i burzy, jego sprzymierzeńcem była Anat (siostra), a wrogiem Jam, któremu Baal zabrał pałac. Bóg śmierci to Mot, jesgo imię pochodziło od semickiego słowa „śmierć”. Baal toczył nieustanną walkę z Motem: to sam ginął, to zabijał go, walczył również z potomstwem Aszery i pozbawiał je życia. Zawikłany, nie do końca poznany system wierzeń kananejskich stanowił odbicie zmienności natury – śmierć Baala oznaczało koniec pory wiosennych deszczów i nadejście letniej suszy, natomiast jego powtórne przyjście następowało w okresie jesiennych deszczów. Typowa świątynia kananejska składała się z jednego zamkniętego pomieszczenia, naprzeciwko wejścia znajdowało się naturalne lub sztuczne wzniesienie, tzw. yamah, na nim ustawiano symbol bóstwa. Językiem pisanym był akkadyjski, co świadczy o semickim pochodzeniu ludności Palestyny.
Abraham, Izaak czy Jakub cały czas mieszkali w namiotach, które można było łatwo zlozyć i szybko przenieść w inne miejsce. Tego rodzaju domostwo wymuszał pasterski tryb życia – postój w kolejnych miejscach trwał krótko, owce i kozy potrzebowały wciąż świeżej trawy, hodowcy trzód wyruszali zatem ze stadami w poszukiwaniu nowych pastwisk i wodopojów.
Namiot koczowniczy składał się z drewnianych żerdzi, które przykrywano grubym materiałem tkanym z koziej sierści (o bardzo długich włosach). Materiał ten był wodoodporny, nie przepuszczał zimna, dlatego jesienią i zimą doskonale chronił przed deszczem i śniegiem, a latem przed upałem. W namiocie zazwyczaj znajdowały się co najmniej trzy pomieszczenia wydzielone zasłonami wykonanymi z wełny koziej. Pomieszczenie pierwsze należało wyłącznie do mężczyzny i jego gości, w drugim przebywały kobiety (nie mogły one wchodzić do „pokoju” męskiego) i dzieci, ostatnie zajmowały służba i bydło. Rodziny zamożniejsze mogły pozwolić sobie na kilka namiotów, wtedy mąż, żona i inni członkowie rodziny posiadali własne namioty (albo w istniejących wydzielano zasłonami więcej pomieszczeń).
Namiot wciąż przenoszono, by rozbić w innym miejscu, dlatego jego wyposażenie było bardzo skromne: kilka dywanów, worki ze zbożem, bukłaki na wodę, naczynia do gotowania i jedzenia, jedno lub dwa paleniska (w porze gorącej palenisko umieszczano na zewnątrz), lampa oliwna. Jeżeli rodzina posiadała wielbłąda (zwierzę niezwykle kosztowne), to jego siodło służyło za siedzisko. Lampa oliwna świadczyła o statusie materialnym koczownika – spanie przy zgaszonym świetle uznawano za oznakę skrajnego ubóstwa. Jako materiału opałowego używano suchego nawozu zwierzęcego, z rzadka trudnego do zdobycia drewna, częściej mogły to być cierniste gałązki krzewów, których wiele gatunków występowało w Kanaanie i krainach sąsiednich. Ogień rozpalano poprzez uderzenie kamienia o krzemień albo pocieranie kawałków drewna. Koczownicy wędrowali ze swoimi stadami owiec i kóz po stepach graniczących z pustynią. Ale pokrytych jeszcze wystarczającą ilością trawy. Gdy ta została doszczętnie wyjedzona przez zwierzęta, nomadzi zwijali szarobrunatne namioty, ładowali swój dobytek na osły i podążali dalej, w okolice nadające się do wypasu. Tam gdzie, rosła trawa, można było najczęściej znaleźć także wodę. Nabierano ją za pomocą worków ze skóry z głębokich dołów, w których się zbierała. Gdzieniegdzie znajdowały się studnie, czerpano z nich wodę dużymi glinianymi dzbanami. Cenione były wielbłądy – ponieważ zwierzęta te mogą przez długi czas obyć się bez wody, więc używano ich przede wszystkim w czasie wędrówki przez pustynię. Ponadto wielbłądy, jako większe i silniejsze niż osły, można było obarczać większym bagażem. U ludów koczowniczych panowało głębokie przekonanie, że w czasie wędrówek bogowie ukazują im właściwy kierunek. Gdzieniegdzie nomadzi wznosili ołtarze z ziemi lub kamieni, gdzie najchętniej się modlili. Na ołtarzu rozpalali ogień i składali swym bogom ofiary z jagnięcia lub koźlęcia, wylewając jego krew na kamień i paląc tłuszcz z wonnościami i korzeniami.
3. ABRAHAM – TAJEMNICA WIARY
T. Mann, Józef i jego bracia, Warszawa 1961; A. Kamieńska, Książka nad książkami – to są książki, po lekturze których możemy zapoznać się z życiem, kulturą, zwyczajami patriarchów.
Abraham, Abram, żył w XV(?) w. p.n.e., wg Księgi Rodzaju oraz innych tradycji biblijnych imię wspólnego praojca Izraelitów, Edomitów i Arabów (patriarchowie), który zapoczątkował wiarę w jedynego Boga; z tej racji 3 religie monoteistyczne, judaizm, chrześcijaństwo i islam, uważają go za ojca duchowego wszystkich wierzących. Abraham na wezwanie Boga opuścił rodzinną Mezopotamię i wraz z rodziną udał się do Kanaanu; Bóg (Jahwe) zawarł z nim przymierze, którego znakiem było obrzezanie; za dochowanie wierności obiecał Abrahamowi potomstwo oraz ziemię Kanaan na własność (stąd Ziemia Obiecana); z postacią Abrahama są związane liczne opowieści biblijne, m.in. o gotowości złożenia ofiary z syna Izaaka na żądanie Jahwe. Motywy literackie i muzyczne przedstawiają głównie historię ofiarowania Izaaka. W sztukach plastycznych Abraham jest wyobrażany jako starzec z siwymi włosami; w średniowieczu — przedstawiany w archaicznej zbroi; najpopularniejsze sceny: spotkanie Abrahama z Melchizedekiem, ofiarowanie Izaaka, także wizyta aniołów u Abrahama — interpretowana jako symbol Trójcy Świętej, scena szczególnie popularna w ikonografii bizant. i ruskiej .
Chrześcijaństwo uznało Abrahama za patriarchę nieomal w chwili swych narodzin. Apostoł Paweł pisał w Liście do Rzymian o wierze naszego ojca Abrahama. A w Magnificat, w Ewangelii św. Łukasza, Maria mówi, że Pan ujął się za sługą swoim, Izrelem, pomny na miłosierdzie swoje – jak przyobiecał naszym ojcom – na rzecz Abrahama i jego potomstwa na wieki. Prorok Mahomet, który nauczał zasad islamu w VII wieku, oddawał podobną cześć Abrahamowi, uznawanemu przez Koran za jednego z islamskich proroków: My wierzymy w Boga i w to, co nam zostało zesłane, i w to, co zostało zesłane, Abrahamowi, Ismailowi i Izaakowi, Jakubowi i pokoleniom. Koran wynosi historię Abrahama do rangi praktyki religijnej. Muzułmanie mają wyznawać Abrahama, hanifa (wiernego). Koran stwierdza, że Bóg wziął sobie Abrahama za Chalila, swego przyjaciela.
Jednak gdy zadawałem uczonym pytanie: „Czy kiedykolwiek istniał człowiek zwany Abrahamem?”, odpowiedzi bywały pełne szabunku, np.: „Nie możemy tego wykluczyć”, ale moi rozmówcy byli przekonani, że próby znalezienia osobnika z krwi i kości są daremne. – Nie da się odnaleźć Abrahama – stwierdził Israel Finkelstein, archeolog z uniwersytetu w Tel Awiwie. Bez dowodów na istnienie patriarchy poszukiwanie historycznego Abrahama jest jeszcze trudniejsze niż próby odnalezienia historycznego Jezusa. Mówi się nam, że ważne jest ocenienie znaczenia i spuścizny idei, które uosabia Abraham. Najczęściej uważa się go za twórcę monoteizmu, choć Księga Rodzaju nigdzie mu tego nie przypisuje. Natomiast znajdujemy tam opowieści o jego gościnności, zgodnym usposobieniu oraz, co najważniejsze, jego wierze i posłuszeństwie wobec Boga.
Bez względu na to, co mogą powiedzieć o Abrahamie uczeni, Księga Rodzaju stanowi porywającą opowieść. Jak mówi Księga Rodzaju, Abraham urodził się w Ur chaldejskim, udał się do Charanu, a stamtąd do Kanaanu i na zachód, do Egiptu. Powrócił do Hebronu w Kanaanie, gdzie zmarł i został pochowany w jaskini, obok swojej żony Sary.
Kiedy wspomniane wędrówki mogły się odbyć? Nauka islamska nie docieka pochodzenia Abrahama, a w pozostałych dwóch religiach brak w tej sprawie zgodności. Posługując się zapisanymi w Biblii rodowodami, niektórzy uczeni umieszczają Abrahama mnie więcej w roku 2100 p.n.e. Pewni historycy, którzy połączyli historię biblijną z archeologią, wskazują na okres między 2000 a 1500 rokiem p.n.e. Inni otrzymują, że okres życia Abrahama poprzedzał izraelską monarchię, której początek przypada około roku 1000 p.n.e. Jesteśmy świadkami renesansu pamięci o Abrahamie. Papież Jan Paweł II, gorący orędownik Abrahama, miał nadzieję, że na początku roku milenijnego zdoła odbyć pielgrzymkę ku czci patriarchy, wszak zarówno chrześcijanie, jak żydzi i muzułmanie uważają się za duchowe potomstwo Abrahama. W 1994 roku Ojciec Święty powiedział mi, że podróż do Ur jest jego marzeniem. – Żadna wizyta w krajach biblijnych nie jest możliwa, jeśli nie rozpocznie się jej w Ur, gdzie wszystko miało swój początek. Lecz pod koniec 1999 roku Saddam Husajn odwołał zaproszenie.
Ojciec Święty oświadczył, że wobec tego urządzi w Watykanie „duchowe obchody niektórych kluczowych wydarzeń z dziejów Abrahama”. 23 lutego 2000 roku w Rzymie odbyła się wielka uroczystość poświęcona Abrahamowi. Gdy papież zapalił gałązki na ołtarzu upamiętniającym niedoszłą do skutku ofiarę z syna Abrahama, sześć tysięcy zgromadzonych, przezywało na nowo tę historię.
Dlaczego Abraham ożywa akurat dziś? Odpowiedzią jest renesans religii – judaistycznej, chrześcijańskiej i muzułmańskiej, lecz najbardziej wymownego wyjaśnienia udzielił rabin Menachem Froman. Dla mnie Abraham jest kulturą – rzekł. – Abraham mógł być psotacia historyczną i mógł nią nie być. Abraham jest przesłaniem kochającej dobroci. Abraham jest pojęciem, jest wszystkim. Nie trzeba mi żadnych namacalnych dowodów.
Bóg dla podkreślenia powagi chwili zmienił wtedy też imię Abrama na Abraham („ojciec narodów”) i Saraj na Sara, nakazując nadać ich synowi imię Izaak. Daniel-Rops, tłumacząc imię „Sara”, zauważył, że zawiera ono w sobie pojęcie wyższości, przypomina znaczeniowo wyrażenie „Wasza Wysokość”. Drugim żądaniem Stwórcy było, aby Abraham i jego potomstwo poddali się rytuałowi obrzezania.
Za czasów Abrahama Palestynę zamieszkiwała ludność mieszana, Kananejczycy i grupy im pokrewne, osiadłe tam już od tysiąca lat. Według Starego Testamentu rodzinny dom Abrahama znajdował się w dolnej Mezopotamii, w Ur położonym nad brzegiem Eufratu i Tygrysu (obecnie Tell el-Muqayyar). Trudno tu o jakąś datę, ponieważ chronologii starożytnych nie zawsze jest dla nas jasna. Şanliurfa (do niedawna znana pod nazwą Urfa) jest przyjemnym, niemał półmilionowym miastem o godzinę jazdy samochodem z Charanu. Niektórzy uczeni sądzą, że wiązanie Şanliurfa – skąd jest znaczenie bliżej do Charanu niż czy Ur – z miejscem urodzin Abrahama jest zdecydowanie logiczniejsze, W każdym razie pochodzenie Abrahama jest turystycznym magnesem, toteż miasto orgnizuje zasilające jego kasę doroczne festiwale abrahamowskie.
Trudno więc się dziwić, że Şanliurfa jest pełna legend o Abrahamie. Jedna z nich głosi, że urodził się w jaskini u stóp skały w południowej części miasta. Według tej opowieści nazajutrz po przyjściu na świat Abrahama miał już miesiąc, a w dniu swych pierwszych urodzin liczył już 12 lat. Wiara w jednego Boga sprawiła, że porozbijał posągi bóstw i bożyszcz. Rozjuszony król Niemrod kazał spalić Abrahama, ale wtedy pojawiła się wielka sadzawka, która zalała ogień, a płonące kłody zamieniły się w wielką rybę, która uratowała patriarchę. O kilka kroków od jaskini dwa spore jeziorka symbolizują ten cud. Pełno w nich tłustych kari, które uważa się za święte – ten, kto zje karpia Abrahama, zostanie dotknięty ślepotą.
Wielu przybywało do Şanliurfy pielgrzymów pochodzi z Iraku. Kilka razy w tygodniu przyjeżdżają tu autobusy z muzułmanami, głównie kobietami. Wierni wchodzą do jaskini przez mały meczet z minaretem, spędzają kilka minut na modlitwie i wychodzą. Niektórzy modlą się na zewnątrz, przy murku otaczającym meczet, bijąc pokłony lub rozciągając się na ziemi.
Gdziekolwiek urodził się Abraham – w Şanliurfie, w Ur czy gdzie indziej – to w Charanie, jak głosi Księga Rodzaju, usłyszał te słowa, które ustanowiły jego pełna posłuszeństwa więź z Bogiem.
Abraham pochodził z plemienia Terachów, należącego do semickiej rodziny amoryckiej. Miasto Ur stanowiło centrum potężnego państwa i było jednym z najważniejszych miast Mezopotamii. Wykopaliska prowadzone na tym terenie w latach 1922-1933 pod kierownictwem brytyjskiego archeologa Leonarda Woolleya (1880-1960) dostarczyły mnóstwa niezwykle cennych obiektów świadczących o świetności Ur jeszcze w czasach przed narodzinami Abrahama. W groblach królewskich pochodzących z około 2500 r. p.n.e. Woolley odkrył wspaniały zbiór złotych naczyń, które do dziś budzą zachwyt badawczy i miłośników świata antycznego. W porównaniu z okolicznymi ludami mieszkańcy Ur żyli na wyjątkowo wysokim poziomie cywilizacji, miasto posiadało kanalizację, brukowane ulice, przy których stały piętrowe domy, a także wielką świątynię usytuowaną na wysokiej, kilkupoziomowej platformie (tzw. ziggurat). Szlaki handlowe łączyły Ur z innymi wielkimi ośrodkami na północy i południu. Miszkańcy byli zamożni, cenili wiedzę (w mieście istniały szkoły), stąd uczeni uważają Abraham za człowieka wykształconego, a jego rodzinę za dość majętną.
Istnieją dowody, że tereny Mezopotamii od bardzo odległych czasów zamieszkiwały ludy smeickie, dlatego to zupełnie możliwe, że Abraham jako Semita mógł pochodzić z południowej Mezopotamii. Jego bracia nosili imiona Haran i Nachor; zgodnie z przekazem biblijnym ich ojciec Terach wywodził się w prostej linii od Sema syna Noego. Żoną Abrahama była Sara, jego przyrodnia siostra (w owym czasie takie koligacje były czymś typowym, np. Nachor ożenił się z Milką, swoją bratanicą, córką Harana).
Stary Testament dość szczegółowo opisuje wędrówki Abrahama. Po opuszczeniu Ur udał się on najpierw na północ, do miasta Charan, gdzie spędził kilka lat, zanim podjął następną podróż do Palestyny (por. Rdz 12,1)
Abraham i jego droga ku realizacji obietnic (Rdz 12–26)
Ur – Terach wraz z Abrahamem, Abramem, Lotem i Saraj wyrusza z Ur Chaldejskiego, aby udać się do kraju Kanaan.
Charan – Abram miał 75 lat, gdy przubył do Charanu stąd wraz z żoną Saraj i bratankiem Lotem wyrusza w dalszą drogę
Kanaan – Abram prezybywa do Kraju kananejczyków i zaczyna wędrować przez ten kraj
okolice Sychem – Abram udaje się do dębu more. Tu objawia mu się Bóg, który oddaje tę ziemię potomstwu Abrama. Abram bbuduje ołtarz dla Pana.
Wzgórze na wschód od Betel, tu buduje ołtarz dla Pana.
Egipt – w Kanaanie, w tym czasie panuje głód. Tu zabrano Saraj na dwór Faraona, Pan jednak dotknął faraona i jego otoczenia za zabranie Sary. Faraon kazał odprowadzić Abrama z dobytkiem do granicy.
Negeb
Betel – tu dochodzi do sprzeczki pomiędzy pasterzami trzód Abrama, a pasterzami Lota. Wynikiem jest odłączenie Lota.
Lot wybrał dla siebie całą dolinę Jordanu, a Abram pozostał w ziemi Kanaan. Po odejściu Lota, Pan oddał Abramowi i jego potomstwu ziemię kanaan.
Dęby Mamre – okolice Hebronu, tu Abram osiedliwszy się , zbudował ołtarz dla Pana. To tu Pan składa obietnicę licznego potomstwa dla Abrama. Usłyszał o tym, że Sara będzie matką jego syna.
Beer Szeba – Tu Abram zawiera przymierze z Abimelekiem. Miejsce to, to pierwsze sanktuarium Izaaka, który zbudował tu ołtarz.
Kraj Moria – tu Abraham wystawiony na największą próbę, Bóg rząda ofiary z jego syna Izaaka.
Powrót do Beer Szeby – Sara umiera w wieku 177 lat w Hebronie. Abraham pochował Sarę w Pieczarze Maklepa. Tu staje się rzezcywistym właścicielem kawalka Ziemi Obiecanej. Abraham dożył 175 lat, a jego synowie pochowali go w Pieczarze Maklepa.
Abrahama cechowała bezgraniczna, stała i niezachwiana wiara w Boga, która przejawiła się w całkowitym zaufaniu i posłuszeństwie Bożym poleceniom. Bał się Boga, co znaczy że uznawał Jego potęgę oraz Boże prawo do dysponowanie jego osobą. Oddał się Bogu, polegał tylko na Jego słowie, dlatego wyruszył w drogę, nie wiedząc dokąd idzie. Uwierzył w obietnicę, że Sara urodzi dziecko, chociaż była bezpłodna. Bez wahania spełniał Boże polecenia, nawet tak niezrozumiałe, jak nakaz złożenia swego syna w ofierze, kłócący się z obietnicą Boga o licznym potomstwie.
Cechy Abrahama, które są wzorem dla wierzących w Chrystusa:
• Posiadanie wielkiej wiary
• Sprawiedliwość
Posiadanie niezachwianej nadziei.
O pierwszej podróży patriarchy jeden z ostatnich autorów Pisma Świętego napisał: Wyszedł, nie wiedząc, dokąd idzie (Hbr 11,8). Słów tych nie należy rozumieć dosłownie, trudno bowiem przypuszczać, że Abraham zszedł z jednego z uczęszczanych szlaków handlowych, gęsto przecinających teren jego pierwszej wędrówki. Przytoczony cytat trzeba odczytywać przenośnie i nadać mu duchowe znaczenie: Abraham przedsięwziął tę podróż, będąc posłuszny Bogu, nieświadomy, dokąd go głos Boży ostatecznie zaprowadzi. Wielkie trakt łączyły nie tylko Ur z Charanem, ale i z północną Mezopotamią z wybrzeżami Morza Śródziemnego i Palestyną. Na innych szlakach, prowadzących z Palestyny do Egiptu, również panował niemały ruch. Wskazują na to liczne przedmioty egipskiego pochodzenia znalezione w grobach palestyńskich z okresu pierwszych dwóch wieków drugiego tysiąclecia p.n.e. W Egipcie panowała wówczas potężna XII dynastia, jej władztwo obejmowała także Syrię i Palestynę. Z tych lat pochodzi cenny zbiór malowideł grobowych z Beni Hasan, miejscowości położonej na Nilem. Anonimowy artysta przedstawił na nim półkoczowników przybyłych do Egiptu około 1900 r. p.n.e. Jest to grupa złożona z 37 osób prowadzonych przez człowieka o semickim imieniu Absa. Warto zaznaczyć, że miasta, które według świadectwa Starego Testamentu odwiedził Abraham, znajdują się w strefie, gdzie roczne opady deszczu wahają się pomiędzy 25 a 50 cm, a zatem można hodować tam owce. Nie ma powodu, ani przypuszczać, że mapa opadów na tych terenach zmieniła się w ciągu wieków. Badania archeologiczne wskazały na jeszcze jeden ważny fakt: istnienie w czasach współczesnych patriarsze Abrahamowi miast takich, jak Sychem, betel, Charan, Gerar. Wiele starożytnych miejscowości rozsianych na tym obszarze świadczy o tym, że w tamtych okolicach wcześnie zaczęto prowadzić życie osiadłe.
Dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym w wyższych (czyli późniejszych) warstwach wiadomo, że miasto Charan było wymienione w tzw. dokumentach kapadockich z drugiego tysiąclecia p.n.e., pozostawionych przez protohetycką ludność Azji Mnijeszej. O mieście tym wspominają również gliniane tabliczki klinowe pochodzące z przełomu XIX i XVIII w. p.n.e. znalezione na terenie pałacu w Mari nad środkowym Eufratem. O istnieniu miasta Nahor położonego na północy od Charanu świadczą wzmianki w inskrypcjach kapadockich, późnoasyryjskich oraz tekstach z Mari. Dokumenty informują o wielu innych miastach leżących na tych terenach i właśnie w północnej części Mezopotamii, czyli tam, gdzie według świadectwa Starego Testamentu używa czasem nazw miejscowości jako imion ludzkich, np. Serug. Na ciągłość kulturalną pomiędzy Palestyną a terenami rozciągającymi się w północnej części Miedzyrzecza wskazują liczne kontakty obu krajów, dlatego w Mezopotamii należy szukac informacji potrzebnych do zrekonstruowania życia patriarchów.
Dziś już wiadomo, że taki imiona, jak Abraham, Izaak czy Jakub, były dość powszechne na ziemiach, o których mówi Stary Testament. Wielu wiadomości dostarczyła współczesna onomastyka (nauka o imionach, nazwach własnych), np. Amoryci najczęściej używali imion Jakub i Izaak, które są formami czasownikowymi.
DRZEWO GENEALOGICZNE ABRAHAMA
Terach był ojcem Abrahama, Nachora i Harana, a Haran był ojcem Lota. Haran zmarł jeszcze za życia Teracha, swego ojca, w kraju, w którym się urodził w Ur Chaldejskim (Rdz 11, 27-28).
Prawdopodobnie w wyniku zawirowań politycznych około 2000 lat p.n.e. Terach zabrał swoje dzieci i wywędrował z Ur do miasta Charan. Tam do 75-letniego Abrahama przemówił Bóg: Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, który ci ukażę. Uczynię bowiem z ciebie wielki naród, będę ci błogosławił i twoje imię rozsławię (Rdz 12, 1-2). Abraham usłuchał słów Pana i podążył z żoną Sarą i bratankiem Lotem w kierunku ziemi Kanaan (tereny dzisiejszej Palestyny); z woli Boga porzucił wygodne życie mieszkańca wielkiego miasta i rozpoczął żywot koczownika i pasterza. Podczas wędrówki przez ziemię Kanaan, w pobliżu Sychem, pod dębem More uważanym za drzewo święte, Abraham jeszcze raz otrzymał zapewnienie Stwórcy o szczególnym błogosławieństwie: Twojemu potomstwu oddaję właśnie tę ziemię (Rdz 12,7), które dotykało bolesnej dla niego kwestii – mimo podeszłego wieku nie miał jeszcze dzieci. Komu zatem miał przekazać ewentualną ziemię otrzymaną od Boga?
Egiptem władali faraonowie, Abram nakazał żonie, aby utrzymywała, że jest jego siostrą. Uczynił to ze strachu przed Egipcjanami, którzy chcąc zdobyć piękną Sarę, mogliby pozbawić go życia. Jego lęk okazał się uzasadniony, uroda Sary wzbudziła podziw – sam faraon zabrał ją jako swoją żonę (lub nałożnicę), zostawiając Abramowi sowitą zapłatę w złocie i zwierzętach. Ale Bóg srodze pokarał faraona za zabranie żony mężowi, dlatego egipski władca oddał Izraelicie Sarę i odesłał ich z całym dobytkiem daleko poza granice swojego państwa. Faraon podarował Sarze służącą, Egipcjankę (prawdopodobnie z pochodzenia Koptyjkę) o imieniu Hagar. Abram opuścił Egipt i znów podążył do Kanaanu. Zatrzymując się na postojach, zawędrował do Betel, miejsca, gdzie przedtem rozbił swoje namioty i zbudował ołtarz. A był już wówczas bardzo bogaty, posiadał złoto, srebro bydła i owiec. Lot, który towarzyszył mu w drodze powrotnej, również prowadził owce, woły oraz osły i wielbłądy dźwigające namioty. Ale w ziemi Kanaan nei było miejsca dla Abrama i jego bratanka, ponieważ mieli zbyt liczne trzody. Gdy doszło do sprzeczki pomiędzy pasterzami stad każdego z nich, Abram zaproponował, żeby się rozdzielili, Lot miał się udać ze swoimi stadami w lewo, a on sam w prawo (lub na odwrót – jeśli Lot uda się w prawo, wtedy Abram w lewo). Lot powędrował na wschód, ku urodzajnej dolinie Jordanu. Jego stryj podążył pod Hebron, gdzie rosły drzewa Mamre, tam ustawił namioty i wzniósł ołtarz dla Jahwe. Wtedy po raz kolejny został zapewniony przez Pana o wspaniałych planach wobec niego: (…) cały ten kraj, który widzisz, daję tobie i twemu potomstwu na zawsze. Twoje potomstwo uczynię licznym jak pył ziemi, policzone też będzie twoje potomstwo (Rdz 14, 15-16). Abram wiedział, że nie może się spierać z Bogiem, sądził zresztą, że obietnica była tylko snem.
Wciąż nie mogąc doczekać się dziecka, Sara ofiarowała małżonkowi swoją służącą, Egipcjankę Hagar, aby ta powiła Abrahamowi syna. W owym czasie wielożeństwo było powszechnie, chociaż niezgodnie z wolą Boga, który praojcu Adamowi dał tylko jedną żonę. Pierwszym synem Abrahama był Izrael. Chłopiec dorastał w miłości ojcowskiej i był typowany na dziedzica Abrahama, gdy nagle spełniła się wcześniejsza obietnica Boga i Sara – prawowita żona patriarchy – dała mu obiecanego przez Boga syna – Izaaka. Wtedy dla Abrahama zaczął się trudny czas – żona i niewolnica, które obdarzyły go synami, zaczęły się sprzeczać miedzy sobą i włączyć o to, który syn będzie prawowitym dziedzicem. W pewnym momencie Sara zażądała, aby Abraham odprawił Hagar z synkiem. Abraham, który jednakowo kochał Izmaela i Izaaka, znalazł się w rozpaczliwym położeniu. Poradził się Boga, co ma czynić, a ten za pośrednictwem swego wysłannika anioła nakazał mu uszanować wolę żony i odprawić pierworodnego wraz z jego matką.
Gdy Abraham miał 99 lat, Bóg postanowił zawrzeć z nim pzrymierze, które składało się z obietnic i obowiązków przynależnych Abrahamowi i jego potomkom. Obietnice dotyczyły potomstwa: Sprawię, że będziesz niezmiennie płodny, tak że staniesz się ojcem narodów i pochodzić będą od ciebie królowie; trwałości przymierza: będzie trwało przez pokolenia jako przymierze wieczne, abym był Bogiem twoim, a potem twego potomstwa. I oddaję tobie i twym przyszłym potomkom kraj, w którym przebywasz, cały kraj Kanaan, jako własność na wieki (Rdz 17, 6-8). Obowiązki, jakie spadały na Abrahama i jego potomków, dotyczyły relacji z Bogiem: Służ mi i bądź nieskazitelny, konieczności zachowania przymierza: Ty zaś, a po tobie twoje potomstwo przez wszystkie pokolenia, zachowajcie ze Mną i nadania rytuału obrzezania: wszyscy wasi mężczyźni mają być, obrzezani, będziecie obrzezywali ciało napletka na znak przymierza ze Mną. Z pokolenia w pokolenie każde wasze dziecko płci męskiej, gdy będzie miało osiem dni, ma być obrzezane (Rdz 17,1. 10-12).
Bogata w różnorodne wydarzenia historia Abrahama miała także dramatyczny moment – próbę wiary i posłuszeństwa. Pewnego razu, gdy Izaak był małym chłopcem, Pan przemówił do Abrahama: Weź twego syna jedynego (…), idź do kraju Moria i tam złóż go w ofierze na jednym z pagórków, jaki ci wskażę (Rdz 22,2). Zrozpaczony Abraham nie próbował negocjować z Bogiem (jak czynił to w przypadku ocalenia mieszkańców Sodomy i Gomory) ani tym bardziej sprzeciwiać się objawieniem woli.
Zwyczaj zabijania pierworodnego był prastarym obyczajem – ofiarą przebłagalną stosowaną przez Kananejczyków. Na wyżynach Gezer, w jednym z ośrodków kultu kananejskiego, w pobliżu prehistorycznych menhirów (głazów pełniących funkcję pomników nagrobnych), znaleziono liczne urny zawierające szkielety noworodków niemal wszystkie zmarły przed ósmym dniem życia. Gdy w którejś z osad Kanaanu rozpoczynała się budowa domu, często dokonywano najpierw zabicia dziecka, tzw. „ofiary fundamentów”. W tradycji biblijnej przyjmuje się, że ofiarowanie Izaaka Jahwe to zaowedź posłuszeństwa Jezusa Chrystusa, który z woli Boga Ojca sam wydał siebie na śmierć. Dla jego współczesnych jednak odstąpienie od ofiary z dziecka oznaczało rezygnację z tego okrutnego rytuału. Kiedy Abraham umierał jako 175-letni starzec, otaczał go wielki szacunek i przekonanie o towarzyszącym mu przez całe życie Bożym błogosławieństwie. Księga Rodzaju pisze wręcz, że Abraham: styl życia (…) połączył się ze swoimi przodkami (Rdz 25, 8). Mniej więcej w tym samym czasie dobiegało kresu władztwo królów babilońskich nad Kanaanem, wielkie państwo Hammurabiego upadało zniszczone przez najazd Hetytów, którzy wtargnęli przez łańcuch górski Antytaurus; stolica Babilon została złupiona. Niedługo potem Babilonię objęli w panowanie inni najeźdźcy, Kasyci. Egiptowi również nie udało się zawładnąć Palestyną – przez około 300 lat ziemian Kanaan była pozbawiona niezależnych izraelskich władców. Rządzili nią wtedy książęta o niewielkim znaczeniu – ich panowanie rozciągało się na własne miasto i zmienie uparwne dookoła niego. W owym czasie ludność Palestyny stanowiła barwną mozaikę. Żyły tam ludy, których początki sięgały odległych epok: Choryci, Anakici, przedstawiciele plemion sumeryjskich, np. Peryzzytowie, oraz plemiona semickie: Kananejczycy i Amoryci oraz Edomici, Moabici (oba ludy to owoc kazirodztwa, jekiego po pijanemu dopuścił się Lot ze swoimi córkami) i Ammonici. Wiadomo, że pewną część ludności stanowili Hetyci, Fenicjanie, krewni Kananejczyków (w jęz. Fenickim Bani Kan’an – „dzieci Kanaanu”), Kreteńczycy czy Filistyni.
4. MOJŻESZ – POSTAĆ HISTORYCZNA CZY WYMYSŁ IZRAELSKICH IDEOLOGÓW?
Mojżesz, żył w 1. poł. XIII w. p.n.e., prorok uznawany w 3 tradycjach rel.: judaizmie, chrześcijaństwie i islamie; przez tradycję żyd. i chrześc. uważany za twórcę judaizmu, zw. też religią mojżeszową; biblijny Pięcioksiąg (Tora) opisuje jego życie w Egipcie, pobyt u Madianitów, spotkanie z Jahwe, który objawił się w płonącym krzaku, cudowne okoliczności wyjścia niewolników izrael. z Egiptu z Mojżeszem na czele, 40 lat wędrówek po pustyni, przymierze z Jahwe na górze Synaj i nadanie Prawa (Dekalogu), oraz śmierć Mojżesza na górze Nebo, z której ujrzał Ziemię Obiecaną. Tradycje biblijna o Mojżeszu są niejednolite, obfitują w elementy legendarne i midrasze, były wielokrotnie opracowywane fabularnie i teologiczne; całe prawodawstwo zebrane w Pięcioksięgu przypisano umownie Mojżeszowi jako pierwszemu prawodawcy i na tej podstawie późniejsza tradycja żyd. i chrześc. przypisywała Mojżeszowi autorstwo całego Pięcioksięgu, choć faktycznie powstawał on stopniowo i znacznie później (od Mojżesza mogą pochodzić tylko niektóre wątki); Mojżesz był często przedstawiany w sztuce (np. słynna rzeźba Michała Anioła, w kościele San Pietro in Vincoli w Rzymie) .
Mojżesz to postać świetnie znana każdemu chrześcijaninowi, Żydowi czy muzułmaninowi, a tak naprawdę każdemu człowiekowi wychowanemu w kulturze Zachodu lub Bliskiego wschodu bez względu na poglądy religijne. Jest wszechobecny – poczynając od lekcji religii, na których dzieci mozolnie uczą się recytować nakazy Dekalogu, po opasłe akademickie traktaty etyczne, pisane przez ateistów. Jednak współcześni badacze wątpią w jego istnienie. Nie było Mojżesza, nie było dziesięciu przykazań na kamiennych tablicach – taki pogląd forsuje wielu biblistów i archeologów specjalizujących się w dziejach dawnego Izraela.
Jak wynika z Wj 2-7 Mojżesz był odpowiednio przygotowany przez Opatrzność do takiego dzieła jakim było założenie religii Starego Testamentu. Wykształcenie religijne i świeckie zdobył na dworze faraona. Dzięki swej kulturze duchowej łatwo mógł poddać się objawieniu Bożemu i podjąć posłannictwo, do którego został wezwany. Pod wpływem natchnienia Bożego charyzmatyczny wódz podejmuje się wyprowadzić swych współbraci z obcej ziemi. Na pustyni Synaj pełni funkcję wodza, sędziego i ojca swego ludu, któremu nadaje strukturę ludu Jahwe.
Podstawą działalności Mojżesza zmierzającej do uformowania ludu Bożego jest objawienie Boże. Jako interpretator woli Bożej Mojżesz staje się jakby źródłem całego życia narodu wybranego oraz jego instytucji.
W Pięcioksięgu są częste wzmianki o działalności pisarskiej Mojżesza np.: Wj 17,14; Wj 24,4; Wj 34, 27 nn; Lb 33,2. Również inne księgi Starego Testamentu mówią o pisanym Prawie Mojżesza np.: Joz 1, 1-8; Joz 8,31; Joz 23,6.
Późniejsza tradycja biblijna (2 Krn 23,18; 2 Krn 25,4; 2 Krn 30,16; 2 Krn 33,8; Ezd 6,18; Ne 8, 1-3; Ne 13,1; Syr 24,23), tradycja żydowska (m.in. Filon z Aleksandrii, Józef Flawiusz, Talmud) i tradycja chrześcijańska cały Pięcioksiąg uważają za dzieło pochodząca od Mojżesza.
Większość współczesnych historyków podważa nie tylko historyczność samego Mojżesza, lecz także niewolę egipską, przejście przez Morze Czerwone i trudy wędrówki do Ziemi Obiecanej. Biblijne dzieje przed panowaniem króla Dawida to jedynie mit propagandowy, zręcznie spreparowany na potrzeby wracających z niewoli Babilońskiej Żydów. Przypomnijmy. W 587 lub 586 r. p.n.e. po ponaddwuletnim oblężeniu wojska babilońskie zdobyły Jerozolimę. Nabuchodonozor II osiedlił Żydów w swoim państwie. Rozpoczęła się niewola babilońska. Dopiero władcy Persji Cyrus Wielki pozwolił wyznawcom Jahwe wrócić do domu. W 520 r. p.n.e. żydowscy przywódcy Zerobabel i Jozue poprowadzili do Palestyny ludność, która znała cel wędrówki jedynie z nostalgicznych wspomnień ojców i dziadków. „Repatrianci” byli pełni obaw, czy warto porzucić należące do babilońskiego ciemiężcy, ale jednocześnie bezpieczne tereny, na których dorastali, pracowali i umacniali swoją pozycję.
Przywódcy zdawali sobie sprawę, że potrzebują opowieści dającej otuchę i konsolidującej naród wokół wspólnych korzeni. I wokół charyzmatycznego lidera, który podtrzymałby i ożywił autorytet dawnych nakazów religijnych, nie do końca rozumianych i przestrzeganych po latach życia w mieszance kulturowej Babilonu. Kogoś, kto dałby przykład, bo sam przeżył już podobny Exodus z kraju wroga do ojczyzny. Według współczesnych historyków tak właśnie „narodził się” Mojżesz. A więc między Vi a V w. p.n.e. w społeczności żydowskiej doszło do prawdziwej inżynierii historycznej! (Najbardziej radykalni krytycy dziejów biblijnych uważają, że do manipulacji doszło w okresie machabejskim, czyli w II w. p.n.e., kiedy dynamiczna ekspansja dynastii Hasmodeuszów wręcz zachęcała do napisania historii na nowo).
Izraelscy ideolodzy zmienili wówczas znaczenie popularnego określenia „wyjście z Egiptu”. Od co najmniej dwustu lat oznaczało ono po prostu zmianę strefy wpływów. Izraelici „wyszli z Egiptu”, czytaj: pozbyli się obcej zwierzchności – tu, w Palestynie. Stało się tak np. po śmierci faraona Szeszonka I (945-924 p.n.e.), który był ostatnim władcą zdolnym do interwencji na Bliskim Wschodzie. Masowe przesiedlenia palestyńskich plemion, dokonane przez najeźdźców asyryjskich (ok. 740-640 p.n.e.) jeszcze przed najazdem Nabuchodonozora, mogły spowodować, że Żydzi zaczęli dosłownie interpretować ten zwrot. Ta dosłowna interpretacja, przeniesiona na karty Biblii, połączyła dwie wielkie obietnice, które dał Bóg pod postacią gorejącego krzewu (Wj 3, 7-8): wyzwolenie spod obcego panowania i powierzenie Ziemi Obiecanej. Pradawne obietnice zaś usprawiedliwiły zajmowanie ziemi po powrocie z Babilonii, niekiedy przy użyciu siły wobec ludności miejscowej. Powołanie się na stocznie kilkaset lat temu „walki” i „zadawniona” wrogość pomagało Żydom zachować izolację wobec innych ludów.
Mozaika plemion zamieszkujących Kanaan, które spotykają uczestnicy Mojżeszowego exodusu, przypominają galimatias, który powstał po wspomnianych przesiedleniach asyryjskich. Autor biblijnej narracji o powrocie z niewoli egipskiej mógł więc – po drobnych zmianach – opisywać znacznie bliższe wydarzenia z VIII-VII wieku p.n.e. Cuda Mojżesza też są dość stereotypowe, np. odnalezienie wody na pustyni (Wj 17, 1-6) zapożyczono z wcześniejszych opisów działalności proroków, zabieranych na wyprawy wojenne przez dawnych monarchów (2 Krl 3, 16-17).
Mit o exodusie posłużył również do wyjaśnienia zagadek związanych z niektórymi tajemniczymi obiektami w Palestynie, m.in. dolmenami [grobowiec megalityczny], tumulusami [stożkowate nasypy, często nad grobowcami] czy kamiennymi kręgami, pozostawionymi przez przedstawicieli wcześniejszych cywilizacji. I tak przyciągające wzrok ruiny potężnych murów Jerycha to świadectwo ataku uciekinierów z Egiptu pod wodzą Jozuego. Dziś wiemy, że w XIII w. p.n.e. miasto już dawno było opuszczone – Jozue nie mógł więc go zodbyć! Opatrzone taką legendą mury stawały się jednak namacalnym dowodem „wiarygodności” mitu podboju Ziemi Obiecanej.
Niektórzy historycy (np. William Albright) starali się jednak wykazywać, że w historii Mojżesza może tkwić ziarno prawdy. Choćby z tego powodu, że o pewnym Mojżeszu nieśmiało wspomina przedwygnaniową księga Micheasza (Mi 6,4 – choć trzeba zaznaczyć, że datę powstania końcowych rozdziałów uznaje się za późniejszą).
Zacznijmy po kolei. Zgodnie z kardynalną zasadą kryminalistyki, że kluczowym dowodem w sprawie są zawsze zwłoki, rozpocznijmy śledztwo od grobu Mojżesza. Wydawałoby się, że gdyby tak znana osobistość istniała, zasłużyłaby na pokaźny grobowiec, otaczany powsechnym szacunkiem. Najlepiej w stolicy państwa. Nic bardziej mylnego! Biblia mówi jasno: Mojżesz nie wszedł do Ziemi Obiecanej, ponieważ nie dochował pełnej wierności Bogu podczas trudów marszu przez pustynię Sin. W pobliżu Jerycha dojrzał tylko cel wędrówki ze szczytu góry Nebo. Umarł jeszcze po wschodniej stronie Morza Martwego. W Księdze Powtórzonego Prawa czytamy: I pochowano go w dolinie krainy Moabu naprzeciw Bet-Peor, a nikt nie zna jego grobu az po dziś dzień (Pwt34, 5-6).
Dziś nie możemy określić położenia Bet-Peor, a i nazwy w tym rejonie wielokrotnie się zmieniały. Być może powinniśmy ja identyfikować ze współczesną Chirbat asz-Szajch-Dżial, położoną w odległości 9 km od Tall ar-Rama.
Mahometanie mają odmienną teorię. W okolicy Jerycha, ale już po zachodniej stronie Jordanu (dokąd Mojżesz nigdy nie dotarł) znajduje się pustynna miejscowość zwana Nabu Musa. Słynie ze skał bitumicznych, nazwanych skałami Mojżesza. Okoliczni mieszkańcy produkowali z nich łatwopalny płyn, a także amulety i talizmany. Przyciągało ich tam coś jeszcze. Już w okresie wypraw krzyżowych miejscowość odwiedzali muzułmańscy pielgrzymi, po prostu takie miejsce, z którego widać górę Nebo – miejsce śmierci prawodawcy. W początku XIX wieku byli już przeświadczeni, że grób znajduje się w samej Nabi Musa. Ewidentną niespójność, wynikająca z różnicy między lokalizacją miejscowości a biblijnym miejscem śmierci, udało się złagodzić dzięki opowiastce, w której sam Mahomet miał cudownie przenieść grób zza Jordanu, żeby ulżyć wyznawcom islamu w trudach przeprawy przez rzekę…
Zupełnie inne zabiegi podejmowało wielu archeologów, którym egipska przeszłość Mojżesza spędzała sen z powiek. Próbowali szukać potwierdzenia historyczności patriarchy w latach jego młodości. Wg Biblii niemowlę odnalezione w trzcinowym koszyku adoptowała córka faraona. Wygłodniali sensacji egiptolodzy podjęli ten trop. Niecierpliwie przeglądali rejestry faraońskich zauszników. Nie trzeba było długo czekać, az wyciągane z pustynnych grobów, pokryte misternymi znakami stele, rzuciły nowe światło na historię Mojżesza.
Naukowcy wpadli na trop w nekropoli w Sakkarze. W jednym z grobowców miasta umarłych znaleźli szczątki człowieka zwanego Ramsesemperre. Z tablic wewnątrz grobowca odczytano, że zmarły piastował stanowisko bliskiego współpracownika i zaufanego dyplomaty Ramzesa II i … był Semitą, pochodzącym z krainy Baszanu na wschód od Jeziora Galilejskiego! Jego imię zawierało element –mses-, który budził skojarzenia z Mojżeszem. Sporo szczegółów okazało się jednak nie do pogodzenia w biografiach obu postaci. Ramsesemperre do końca życia pozostał wierny faraonowi, a nawet służył jego następcom –Merenptahowi i Ramzesowi III. Nigdy nie opuścił Egiptu, a co dopiero mówić o przewodzeniu Narodowi Wybranemu. Zbudował sobie również klasyczny grób egipski, całkowicie akceptował lokalną religię i kulturę. W końcu spoczął w kraju swoich władców – nigdy nawet nie myślał o poprowadzeniu kogokolwiek przez Morze Czerwone. Wniosek może być tylko jeden. Nie był to biblijny Mojżesz.
Tożsamości Mojżesza i Ramsesemperre nie dało się obronić, popularność zdobyła natomiast teza, że egipski dostojnik mógł mieć realny wpływ na literacką kreację postaci znanej Biblii – Żyda piastującego ważne stanowisko na królewskim dworze. Idąc tym tropem, badacze Egiptu wysunęli następnych kandydatów nie tyle do roli Mojżesza, ile do wzorców dla schematu, który wykorzystali autorzy Księgi Wyjścia. Szukano osób, które nosiły imiona przypominające imię żydowskiego prawodawcy i doświadczyły (mniej lub bardziej) podobnego losu. Szwajcarski egiptolog Ernst Axel Knauf wskazywał na konkurencyjny wobec Ramsesemperre prototyp Mojżesza. Za panowania Setiego II, faraona z XIX dynastii, na dworze królewskim zawrotną karierę zrobił dostojnik o imieniu Beja. Prawdopodobnie był kuzynem kananejskiej konkubiny władcy. Knauf sugerował, że takie imię może mieć korzenie semickie i oznaczać „w Jahwe (moja nadzieja)” lub stanowić zniekształconą wersję Abi-ja, czyli „Jahwe ojciec. Nic nie stało na pzreszkodzie, aby uznać, że człowiek o takim imieniu był z pochodzenia Żydem. Oliwy do ognia dolała inskrypcja z Elefantyny, która wspomina, że tenże Beja stanął na czele powstania bliżej nieokreślonych „Azjatów” przeciw faraonowi. Bunt został stłumiony, a pozostali powstańcy zbiegli z kraju…
Niemiecki egiptolog Rolf Krauss poświęcił natomiast całą książkę zatytułowaną „Zagadka Mojżesza” tajemniczej postaci zwanej Amun-Masesa. Druga część imienia brzmi znajomo. Niestety. Wiemy o nim tylko tyle, że u schyłku XIII w. p.n.e. na cztery lata zdobył władzę w Egipcie. A może był tylko uzurpatorem na terenie Górnego Egiptu i kraju Kusz (obecna Nubia)? W tym przypadku ciągle stawiamy coraz więcej pytań bez odpowiedzi.
5. ZAKOŃCZENIE
Wiemy, że przeszło połowa ludzkości – ponad trzy miliardy ludzi – czci go jako ojca, patriarchę i duchowego przodka swoich religii. Dwa miliardy z nich to chrześcijanie, 1,2 miliarda – muzułmanie, a około 15 milionów – żydzi. Nie wiemy jednak na pewno, czy Abraham w ogóle istniał. Czy naprawdę rozmawiał z Bogiem i zawarł z nim przymierza, które stały się fundamentem tych religii? Zarys życia Abrahama pojawia się po raz pierwszy, ale i w sposób najpełniejszy, w starotestamentowej Księdze Rodzaju, jego imię znajdujemy także w Talmudzie i Nowym Testamencie, jest wielokrotnie wspominany w Koranie – świętej księdze islamu.
Dlaczego Abraham jest nadal dziś aktualny? Odpowiedzią jest renesans religii – judaistycznej, chrześcijańskiej i muzułmańskiej, lecz najbardziej wymownego wyjaśnienia udzielił rabin Menachem Froman. Dla mnie Abraham jest kulturą – rzekł. – Abraham mógł być psotacia historyczną i mógł nią nie być. Abraham jest przesłaniem kochającej dobroci. Abraham jest pojęciem, jest wszystkim. Nie trzeba mi żadnych namacalnych dowodów.
Mojżesz to postać świetnie znana każdemu chrześcijaninowi, Żydowi czy muzułmaninowi, a tak naprawdę każdemu człowiekowi wychowanemu w kulturze Zachodu lub Bliskiego wschodu bez względu na poglądy religijne. Jest wszechobecny – poczynając od lekcji religii, na których dzieci mozolnie uczą się recytować nakazy Dekalogu, po opasłe akademickie traktaty etyczne, pisane przez ateistów. Jednak współcześni badacze wątpią w jego istnienie. Nie było Mojżesza, nie było dziesięciu przykazań na kamiennych tablicach – taki pogląd forsuje wielu biblistów i archeologów specjalizujących się w dziejach dawnego Izraela.
6. DODATKI:
6.1. ABRAHAM
ABRAHAM
Hebron, meczet Abrahama
Pinsel Jan Jerzy: Ofiara Abrahama, rzeźby z kościoła Misjonarzy w Horodence — Muzeum J.J. Pinsla, Lwów
Rawenna, San Vitale, kościół Św. Witalisa — fragment mozaiki Gościnność Abrahama oraz Ofiarowanie Izaaka, ok. 540 (Włochy)
Gustaw Doré , Abraham i Trzej aniołowie, rycina z Biblii wydanej w 1885 r. przez paryskie wydawnictwo Alfreda Mame
Gustaw Doré, Wydalenie Izmaela wraz z matką, rycina z Biblii wydanej w 1885 r. przez paryskie wydawnictwo Alfreda Mame
Gustaw Doré, Bóg wystawia Abrahama na próbę, rycina z Biblii wydanej w 1885 r. przez paryskie wydawnictwo Alfreda Mame
Gustaw Doré, Bóg wystawia Abrahama na próbę, rycina z Biblii wydanej w 1885 r. przez paryskie wydawnictwo Alfreda Mame
6. 2. MOJŻESZ
Mojżesz otrzymuje od Boga kamienne tablice Dekalogu, miniatura żydowska, ok. 1320
Sluter Claus: Mojżesz, rzeźba zdobiąca tzw. Studnię Mojżesza, kartuzja Champmol koło Dijon, 1395–1402
Michał Anioł, Mojżesz
Gustaw Doré, Mojżesz z tablicami Dekalogu, rycina z Biblii wydanej w 1885 r. przez paryskie wydawnictwo Alfreda Mame
Gustaw Doré , Mały Mojżesz na Nilu, rycina z Biblii wydanej w 1885 r. przez paryskie wydawnictwo Alfreda Mame
