Bitwa namalowana przez Jana Matejke.

Najbardziej znanym dziełem ukazującym zmagania wojsk polsko –litewskich z zakonem krzyżackim jest namalowany w latach 1875 -1879 obraz „ Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki. Decydującą fazę starcia artysta przedstawił jednak w sposób znacznie odbiegający od znanej historykom prawdy. Jan Matejko długo przygotowywał się do rozpoczęcia prac nad płótnem, na którym chciał uwiecznić jedno z największych zwycięstw polskiego oręża –bitwę pod Grunwaldem. Artysta starał się zdobyć jak najwięcej informacji dotyczących tego starcia. W tym celu studiował kronikę Jana Długosza, który przedstawił przebieg walk na podstawie ustnej relacji swojego ojca. Ponadto malarz dokładnie zapoznał się z pozostawionym przez kronikarza opisem chorągwi krzyżackich zdobytych podczas bitwy. Rozmawiał także z historykami, od których uzyskał szczegółowe wiadomości na temat uzbrojenia i strojów z początku XV w. Pojechał też na pole grunwaldzkie, gdzie sporządził szkic terenu. Ostatecznie okazało się jednak, że mimo dobrej znajomości przebiegu bitwy Matejko na swoim obrazie nie odwzorował wiernie wydarzenia sprzed wieków. W ukazaniu końcowego fragmentu starcia nie zadbał o pełną wiarygodność –na płótnie umieścił bowiem obok siebie postacie rycerzy spod Grunwaldu, który w rzeczywistości walczyli w różnych fazach bitwy. Malarz wprowadził także inne elementy, niezgodne z prawdą historyczną. Co wobec tego skłoniło artystę o stworzenia takiej wizji? Badacze twórczości Jana Matejki uważają, że chciał on przede wszystkim pokazać triumfalne zwycięstwo wojsk polskich, aby pokrzepić serca rodaków w okresie rozbiorów. Malarz zawarł w swoim dziele ciekawych symboli. Nad polem bitwy widnieje postać św. Stanisława, patrona Polski, czuwającego nad polskim rycerstwem. Z kolei wielkiego mistrza atakuje Litwin lub Polak chłopskiego pochodzenia –ta symboliczna scena miała oznaczać wykonanie wyroku przez plebejuszy ma krzyżackim prześladowcy. Dodatkowo piechur zamierzający się na Ulricha von Jungingena używa szczególnej broni –włóczni św. Maurycego. W rękach nawróconego na chrześcijaństwo litewskiego wojownika nabiera ona ważnego znaczenia. Św. Maurycy był bowiem patronem Rzeszy Niemieckiej i opiekunem akcji misyjnych, a jego wizerunek widniał na jednej z krzyżackich chorągwi. Na obrazie zaś włócznię świętego wymierzono w mistrza krzyżackiego, uważanego przez Polaków za fałszywego misjonarza. Klęska zakonu została więc przedstawiona jako kara za sprzeniewierzenie się Krzyżaków prawdziwemu celowi ich działalności chrystianizacyjnej oraz za zbrodnie, których dokonali. Te symboliczne sceny umieszczone przez artystę na obrazie miały przekonać odbiorców, że nad przebiegiem bitwy grunwaldzkiej czuwała opatrzność. Matejko chciał również przekazać że –według niego –zwycięstwo odniesione przez Polaków nad zakonem krzyżackim było aktem wielkiej sprawiedliwości dziejowej. W czasie II wojny światowej Niemcy rozpoczęli poszukiwania słynnego dzieła Matejki. Uważali, że ten symbol wspaniałego zwycięstwa Słowian nad germańską potęgą musi zostać zniszczony. Wiedzieli też, że dla Polaków obraz miał dużą wartość artystyczną i istotne znaczenie w umacnianiu świadomości narodowej w okresie niewoli. Po ataku Hitlera na Polskę we wrześniu 1939 r. „ Bitwę pod Grunwaldem” wywieziono z Warszawy do Lublina. Tam pracownik muzeum profesor Władysław Woyda ukrył zwinięte w rulon płótno. Władze III Rzeszy wyznaczyły wówczas wysoką nagrodę za wskazanie miejsca przechowywania obrazu. Z kolei gestapo, aby zdobyć tę informację, próbowało przekupić profesora.