Motyw wsi w literaturze

W literaturze polskiej temat wsi poruszany był bardzo wiele razy przez różnych pisarzy i poetów. Znajduje on swoje odbicie w wielu epokach literackich, które odmiennie przedstawiały obraz wsi polskiej. Nie sposób omówić wszystkich dzieł ukazujących obraz wsi, dlatego w dalszej części mojej pracy postaram się przedstawić kilka najważniejszych, moim zdaniem, pozycji odzwierciedlających życie mieszkańców wsi w okresie od antyku do Młodej Polski.

Po raz pierwszy tematyka rustykalna pojawiła się w antyku, a pierwszym pisarzem, który ją zapoczątkował był Teokryt. Stworzył on gatunek zwany sielanką. Ów gatunek literacki obejmował tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego – życie rolników, pasterzy, chłopów. Pisarz idealizował wieś, ukazywał ją jako arkadię. Był on tym samym mistrzem w oddawaniu nastroju. W scenach rodzajowych i idyllicznych wiernie kreślił uroki natury.

Drugim pisarzem uprawiającym sielankę był Wergiliusz. Wydał on zbiór 10 sielanek – Bukoliki. Opisywał w nich obraz wsi jako arkadii – baśniowej i mitycznej krainy. Napisał on również Georgiki, które były swoistą pochwałą życia wiejskiego, a także poematem o pasterzach i rolnikach.

Kolejnym utworem, tym razem średniowiecznym, w którym poruszana jest tematyka wsi to "Satyra na leniwych chłopów". Utwór ten powstał w XV wieku, a jego autorem jest prawdopodobnie szlachcic – niestety nie znamy jego nazwiska, ani imienia. Wiersz jest świadectwem na to, że atmosfera XV-wiecznej wsi nie była sielankowa. Autor narzeka na opieszałe wypełnianie pańszczyzny przez chłopów. Tym samym daje wyraz ich leniwości, a także tego, iż oszukiwali pana. Chłop w "Satyrze..." jest pokazany jako człowiek, który udaje nieświadomość i prostotę, a w rzeczywistości potrafi sobie świetnie radzić. Umie udawać pracę, wie jak popsuć narzędzia, aby je potem jak najdłużej naprawiać:
"...Mniemać każdy człowiek prawie,
By był prostak na postawie,
Boć się zda jak prawy wołek,
Aleć jest chytry pachołek".

Okresowi renesansu charakteryzującemu się poczuciem piękna i harmonii towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański jest stanem szczęśliwym, zapewniającym człowiekowi prawdziwe powodzenie i radość. Radości płynące z życia człowieka na wsi mocno podkreślili w swojej twórczości: Szymon Szymonowic, Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.

Mikołaj Rej w utworze pt. "Żywot człowieka poczciwego" propaguje wzór poczciwego ziemianina, który umiejętnie korzysta z dóbr wsi. Utwór wydaje się być podzielony na pory roku i zgodnie z nimi toczy się życie mieszkańców wsi. Prace w gospodarstwie takie jak oranie, sianie, przycinanie gałęzi wykonywane są wtedy, gdy przyjdzie na to pora. Rej przedstawia szlachcica jako osobę pracowitą i dumną ze swojej pracy. Rej jest również autorem "Rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Utwór ten ma formę dialogu, w którym uczestniczą przedstawiciele trzech stanów. Wytykają oni sobie nawzajem błędy, które popełniają poszczególne stany. Dzieło to oddawało wiernie obraz rzeczywistości.

Kolejnym autorem, który skupił swą twórczość na tematyce rustykalnej był z pewnością Szymon Szymonowicz. Był on propagatorem sielanki realistycznej - wypływającej z trafnej i celnej obserwacji i oceny życia. Przykładem takich sielanek mogą być "Kołacze" i "Żeńcy". "Żeńcy" ukazują życie i pracę chłopa. W utworze tym poeta zrywa zupełnie z konwencjonalnym, sielankowym obrazem-snem. Miejsce beztroskich pasterzy zajmują spracowane wiejskie kobiety, narzekające na swój los. Autor tworzył również sielanki konwencjonalne, w których przedstawiał życie proste i nieskomplikowane, wiedzione w obcowaniu w z naturą przez pasterzy, wieśniaków, rybaków, doświadczających uczuć smutku i żalu. Niestety obrazy malowane w sielankach konwencjonalnych w niczym nie przypominają prawdziwego życia wsi.

Jan Kochanowski również był autorem, który w swych utworach podejmował tematykę wsi. We fraszce "Na lipę" poeta próbuje ukazać wartości, jakie lipa- pospolite drzewo może dać człowiekowi. Są to między innymi: miód, szept liści, cień, śpiew ptaków. W kolejnym utworze-"Pieśń świętojańska o sobótce", Kochanowski daje wyraz swojemu podziwowi dla zwyczajów ludowych. Chwali wieś i życie wiejskie. W utworze rozbrzmiewają nuty radości. Jest mowa o miłości, tańcu i śpiewie. Poeta tworzy w ten sposób wieś arkadyjską- sielankową.

W romantyzmie również mamy do czynienia z ukazywaniem obrazów wsi przez ówczesnych autorów. Przykładem tego mogą być chociażby "Ballady i romanse" Adama Mickiewicza. Widzimy w nich romantyczne zafascynowanie autora ludowością. Mickiewicz ukazuje świat wewnętrznych przeżyć bohaterów, a także związek człowieka z przyrodą. Przykładem ballady utrzymanej w konwencji sielankowej może być " Kurhanek Maryli". Ukazuje ona historię miłości Maryli i Jasia. Autor osadził akcję utworu w nadniemeńskiej okolicy, co jest cechą charakterystyczną dla sielanki. Ludowy charakter utworu możemy także obserwować w "Dziadach cz.II". Podobnie, jak "Ballady i romanse", Dziady wyrosły z romantycznego zafascynowania ludową kulturą, literaturą i światem wartości. Charakterystyczny dla utworu był podział na dobre i złe duchy, oraz przywoływanie magicznych formuł i zaklęć przez Guślarza.

Mickiewicz ukazuje również urokliwy obraz wsi w epopei narodowej- "Pan Tadeusz". Jest to utwór zawierający mnóstwo pięknych opisów przyrody, pięknych lasów, wiejskiego ogrodu, cudownych wschodów i zachodów słońca. Mickiewicz ukazuje sielankową codzienność mieszkańców dworku. Ogród pełen jest różnorodnych ziół domowego ptactwa, lasy bogate są w dziką zwierzynę i grzyby. Obraz wsi przypomina sielski krajobraz, a poeta ukazuje rzeczywistość doskonałą, idylliczną.

Z pewnością można stwierdzić, iż epoka pozytywizmu również przyczyniła się do kształtowania obrazu polskiej wsi. Czołowym tego przykładem może być powieść realizmu krytycznego"Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej. W utworze autorka uświadamia, iż kryterium oceny człowieka powinna być praca i patriotyzm. Powieść opisuje codzienne życie ludzi z nadniemeńskich wsi. Autorka w powieści chwali pracę organiczną i pracę u podstaw, natomiast krytykuje takie postawy, jak: dekadentyzm, kosmopolityzm, lenistwo, czy warcholstwo. W utworze mamy również do czynienia z ogromną ilość opisów przyrody, które są nieodłączną częścią tematyki wiejskiej.

Również Maria Konopnicka poruszała w swych utworach tematykę wsi. Przykładem tego może być wiersz pt. "Wolny najmita", w którym autorka opisuje ciężką sytuację chłopów po nieudolnej reformie uwłaszczeniowej ogłoszonej w 1864 roku przez rząd carski. Mimo, iż reforma dawała chłopom wolność, to pozbawiała ich środków dożycia i prawa do ziemi. Konopnicka udowadnia, iż tak naprawdę wolność oznacza brak możliwości wyboru.

W nowelistyce pozytywistycznej także poruszana jest tematyka rustykalna. Uwidacznia się to w noweli pt. "Antek" Bolesława Prusa. Bohaterem noweli jest biedne wiejskie dziecko, które nie może się odnaleźć w realiach życia wiejskiego. Chłopiec bardzo lubi marzyć, niestety nie jest rozumiany przez wiejską społeczność. Realia okazują się być zupełnie inne, niż wyobrażałby je sobie Antek. Henryk Sienkiewicz w noweli pod tytułem "Janko Muzykant" ukazał wieś jako miejsce zacofane, gdzie nikt nie interesuje się sztuką ani literaturą. Chłopi po prostu nie mają na to czasu. Cały dzień zajmuje im oporządzanie zagrody i ciężka praca na polu. Jednak nie zawsze ciężka praca na polu owocuje obfitymi plonami. Na wsi nie ma możliwości rozwoju żadnych talentów. Tak właśnie zmarnowany został talent Janka, chłopca pięknie grającego na skrzypcach.

W epoce Młodej Polski poglądy pisarzy na temat wsi znacznie się od siebie różniły. Władysław Reymont w epopei pt. "Chłopi" chciał ukazać pełny obraz życia wsi i jej mieszkańców. Chciał on wykazać, iż dla chłopów najwyższą wartością była ziemia. Walka o ziemię bywa brutalna, bezwzględna, ponad zasadami etyki. Bohaterami "Chłopów" nie są określeni przedstawiciele wsi, lecz cała zbiorowość lipecka. W obliczu zagrożenia chłopi potrafią się zjednoczyć w walce, lecz na co dzień zwyciężają w nich instynkty biologiczne, które doprowadzają do ciągłych kłótni między mieszkańcami wsi. Obraz życia wsi pokazany został przez pryzmat zależności od cyklu pór roku, oraz w ścisłym związku z cyklem obrzędów.

Z pewnością inny obraz wsi próbował kreować Stefan Żeromski. Pisarz ukazuje wieś, jako miejsce nędzy, zaciemnienia, a także ubóstwa. Mimo, iż obraz ten jest bardzo jednostronny, z pewnością można go uznać za prawdziwy. Pojawia się on bardzo często w opowiadaniach Żeromskiego – "Siłaczka", "Doktor Piotr", "Zmierzch". W "Zmierzchu" chłop Gibała wyrzucony z pracy za kradzież owsa zostaje ponownie zatrudniony na zupełnie innych, gorszych warunkach. Najmuje się do wydobywania torfu, a jest to praca ponad siły człowieka, można powiedzieć, że wykonuje pracę konia pociągowego, ciągnie taczki ze szlamem. Za pracę otrzymuje 30 kopiejek od kubełka, ale zarządca uznał, że bieda musiała go mocno przycisnąć I obniża stawkę do 20 kopiejek, co pozwala zaledwie na wegetację. Chłopi w utworach Żeromskiego to istoty wynędzniałe, zniszczone przez głód, choroby i nędzę. W utworach tych czytelnika szczególnie uderza ich pesymizm. Autor dokonuje także oceny sytuacji społeczno-ekonomicznej wsi po powstaniu styczniowym i po wprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej.

Inaczej przedstawił wieś Stanisław Wyspiański w "Weselu". Ukazał on tam stan chłopski będący głęboko zainteresowany sytuacją polityczną i ekonomiczną państwa. Chłopi są gotowi do zrywu niepodległościowego, lecz nie mają przywódcy który mógłby pokierować ich poczynaniami.

Reasumując moją wypowiedź, chciałbym jeszcze raz zauważyć, iż motyw wsi obecny był na przestrzeni wieków w bardzo wielu utworach. Nie pomylę się chyba, jeśli powiem, iż tematyka rustykalna była jednym z głównych motywów literatury polskiej na przestrzeni wieków. Wieś była opisywana bardzo różnie. Czasem jako kraina mityczna, pełna szczęścia, czasem doceniane były jej uroki – bujna przyroda, a czasem była skupiskiem nędzy i ubóstwa. Warto zauważyć, iż poszczególne różnice w prezentowaniu wsi wynikały głównie z bieżącej epoki, a także wydarzeń z nią związanych. Niekiedy również opisy stanu chłopskiego były moim zdaniem zbyt wyjaskrawione. Uważam, iż w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego chłopi z pewnością nie byli aż tak ochoczo nastawieni do walki, gdyż byli świadomi, iż ich szanse na odzyskanie niepodległości są raczej nikłe. Niemniej jednak poczucie patriotyzmu z pewnością było dla nich istotną wartością, gdyż dzisiaj żyjemy w państwie, które zdecydowanie można określić jako niepodległe.