Osiągnięcia polskiego renesansu

Odrodzenie, renesans, ważna epoka literacka i kulturalna w Europie i w Polsce między średniowieczem i barokiem. Odrodzenie zrodziło się we Włoszech w XIV w. i trwało do XVI w., w XV w. rozpowszechniając się w wielu krajach Europy. W Polsce rozkwit odrodzenia przypada na XVI w. Tzw. okres prerenesansowy (XV w.) współtworzyli dyplomaci dworu Jagiellonów i magnaci podróżujący na Zachód oraz przybysze stamtąd, jak F. Buonacorsi zwany Kallimachem, który został wychowawcą królewskich synów. Przeszczepiali oni na grunt polski nowy styl życia oraz renesansową literaturę.

Coraz większe znaczenie miał w piśmiennictwie język polski, choć posługiwano się nadal łaciną, jako międzynarodowym językiem pisarzy i uczonych, np. A. Frycz Modrzewski używał jej w całej swojej twórczości. Duży wpływ na życie literackie i umysłowe wywarła reformacja, a także kontrreformacja, w związku z czym ukazało się m.in. wiele przekładów Starego i Nowego Testamentu (Pismo Święte) oraz mnóstwo pism polemicznych, nierzadko podważających ustalone autorytety i dogmaty. W twórczości literackiej pojawili się przedstawiciele mieszczaństwa, jak Biernat z Lublina, autor Żywota Ezopa, Jan z Koszyczek czy Jan z Sącza. Pisarze tacy jak M. Rej wprowadzili aktualną tematykę społeczną i obyczajową (Krótka rozprawa między...Panem, Wójtem a Plebanem, Żywot człowieka poczciwego), przenieśli też na polski grunt na wysokim poziomie artystycznym doświadczenia kultury antycznej i śródziemnomorskiej, np. J. Kochanowski.Rozwijała się historiografia (M. Bielski, B. Paprocki - autor herbarzy, M. Stryjkowski i in.). Łukasz Górnicki, posługując się dziełem B. Castiglionego, uczył w Dworzaninie polskim (1565) dobrych manier. Na dworze Zygmunta I Starego, po poślubieniu Bony, zaznaczyły się silne wpływy włoskiego renesansu. W ostatniej fazie odrodzenia pojawili się wybitni twórcy zwiastujący nadejście baroku, jak Sz. Szymonowic czy wcześniej M. Sęp Szarzyński. W okresie odrodzenia literatura polska uczyniła ogromny postęp, stając się twórczością nowoczesną i w najlepszych swoich przejawach w pełni europejską.

Formy renesansowe przenikały do środkowej i północnej Europy dzięki wędrówkom artystów włoskich sprowadzanych na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej (1490) renesans dotarł na Węgry, na dwór Macieja Korwina (kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu, 1507). Artystów włoskich sprowadzono też do Polski. Byli to m.in. architekci Franciszek Florentczyk i B. Berrecci, których dziełem (wspólnie z mistrzem Benedyktem) jest przebudowa zamku na Wawelu (ok. 1504-1536). Autorstwa Berrecciego jest kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej (1517-1533). W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie (architekt z kręgu S. Gucciego, 1591-1606), Brzegu (J. Parr, XVI w.), Krasiczynie (m.in. G. Appiani, 1592-1614) oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Renesansowy charakter ma urbanistyczne założenie Zamościa (B. Morando, od 1578). Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe (arkada).

W rzeźbie dominował typ nagrobka niszowego, także piętrowego (G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa, S. Gucci). W malarstwie duże znaczenie miała działalność S. Samostrzelnika (miniatura i polichromia) oraz kształtowanie się rodzimego typu portretu renesansowego przy dużym udziale M. Kobera. W zachodniej części Europy najważniejszymi ośrodkami łączącymi wpływy włoskie z miejscową silną tradycją gotycką były: Niderlandy (architektoniczna i rzeźbiarska twórczość C. Florisa, malarstwo P. Bruegela Starszego), Francja (architekci P. Lescot i Ph. Delorme, rzeźbiarze J. Goujon i G. Pillon, w malarstwie J. Clouet i F. Clouet, szkoła z Fontainebleau), Niemcy (największe znaczenie miało tu malarstwo i grafika dzięki indywidualności A. Drera, H. Holbeina Młodszego, A. Altdorfera, L.

Humanizm renesansu, renesans nie widząc przejawów humanizmu w średniowieczu, sięgnął po nie aż do antyku. W tym okresie należy jednak wyróżnić trzy grupy humanistów:
1) filologów, czyli tych, którzy badali i starali się przekazać współczesnym myśl humanistyczną zawartą tak w dorobku filozoficznym, jak i literackim starożytności. Zajmowali się więc wytworami człowieka, jego literaturą, filozofią, sztuką, umiejętnościami praktycznymi.
2) psychologów i moralistów. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był M. de Montaigne. Humanizm Montaigne\'a miał charakter przyrodocentryczny (naturalistyczny). Ujmował człowieka jako część przyrody. W poglądach etycznych podkreślał, że zadaniem filozofii i wszelkiej nauki jest znajdowanie miejsca dla dobra, cieszenie się życiem - uczenie się "sztuki życia".
3) teologów. Humanizm chrześcijański był przeciwieństwem humanizmu filologów i psychologów. Wyłonił się z religijnej koncepcji świata. Głównym przedstawicielem tego nurtu był F. Salezy. Twierdził on, że Bóg chce uczynić wszystkie rzeczy dobrymi i pięknymi, a życie doczesne nie powinno być cierpieniem, lecz radością. Sprzeciwiał się traktowaniu życia ludzkiego i człowieka w sposób przedmiotowy, jako środka, za pośrednictwem którego dusza osiąga żywot wieczny, a tym samym rygorystycznej religii, domagającej się poświęceń, pokuty i ascezy.

Literackie ujęcie teorii F. Salezego odnajdujemy w pieśni J. Kochanowskiego: Czego chcesz od nas, Panie.. W niej też, jak i w innych utworach literackich okresu odrodzenia obecne są inspiracje humanistyczną filozofią przyrody G. Bruna. Przyrodę, w tym i człowieka, pojmował on jako byt jednorodny, dynamiczny, harmonijny, doskonały i piękny. Harmonijność świata według niego wynikała z uduchowienia i wolności. Zdecydowanie opowiadał się przeciwko narzucaniu jakichkolwiek ograniczeń, czy to materialnych, czy duchowych, w szczególności za niedopuszczalny uważał wszelki przymus religijny. Za swoje poglądy Bruno został oskarżony, wyklęty i spalony na stosie przez Inkwizycję w 1600.