Powstanie nowoczesnych partii politycznych na ziemiach polskich

Rozwój przemysłu i kapitalistycznych stosunków na ziemiach polskich powodowały szybki wzrost klasy robotniczej. Robotnicy skupieni w dużych ośrodkach przemysłowych żyli i pracowali w bardzo trudnych warunkach. Ich dzień robotniczy trwał często 12 i 14 godzin, a wynagrodzenie nie starczało na zaspokojenie podstawowych potrzeb. W fabrykach zatrudniano także kobiety i dzieci. Robotnicy praktycznie pozbawienie byli pomocy lekarskiej i jakichkolwiek zasiłków w wypadku choroby, starości, czy kalectwa.
Robotnicy coraz częściej uświadamiali sobie, że mogą solidarnie występować przeciwko właścicielom zakładów, a wspólnie podjęta walka może przynieść poprawę ich położenia. W latach 70-tych XIX stulecia w Królestwie Polskim zaczęły wybuchać pierwsze strajki. Nie były one wówczas dobrze zorganizowane, więc policja i wojsko łatwo je tłumiły. Część robotników po spacyfikowaniu strajku straciła pracę, pozostające bez środków do życia.
Rozwój zorganizowanego ruchu robotniczego związany był z rosnącą świadomością robotników i ich liczebnością, oraz z coraz większą popularnością idei socjalistycznych. Organizatorem pierwszych kółek robotniczych był Ludwik Waryński. Zakładał on wraz z robotnikami kasy oporu, w których gromadzono fundusze wspomagające strajkujących. Za swoją działalność często tropiony był przez policję. W 1822roku Ludwik Waryński założył w Warszawie Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię „Proletariat”. Celem Proletariatu było zorganizowanie w walce przeciwko kapitalizmowi i o poprawę ich warunków ekonom.
Twórcy Proletariatu uważali, że obalenie ustroju kapitalistycznego dokona się w wyniku walki rewolucyjnej, która jednocześnie zniesie wszelki ucisk – społeczny i narodowy. Wykluczali ze swego programu walkę o niepodległość.
Aresztowanie w 1883 roku Ludwika Waryńskiego i innych działaczy Proletariatu spowodowało rozbicie partii. Rozwiązanie Proletariatu nie oznaczało jednak zaniku ruchu robotniczego na ziemiach polskich. Solidarność w walce o poprawę warunków życia manifestowano na wspólnych wiecach, odbywających się z okazji robotniczego święta majowego. Pierwszy raz obchodzono je na ziemiach polskich w 1890 roku. Do historii przeszedł powszechny pierwszomajowy strajk robotników łódzkich w 1892 roku przekształcony w ostre starcia z policją i wojskiem. Trwał od 2 do 11 maja. W „buncie łódzkim” wzięło udział ok. 7000 robotników. W wyniku starć z policją i wojskiem zginęło ok. 200 robotników, a blisko 1000 zostało aresztowanych. W 1892 roku w Paryżu grupa polskich działaczy demokratycznych założyła Związek Zagranicznych Socjalistów Polskich, a już w 1893 roku emisariusze z Paryża i działacze krajowi powołali do życia w Warszawie Polską Partię Socjalistyczną (PPS). PPS współpracował z partiami socjalistycznymi działającymi w innych zaborach z Polską Partią Socjalistyczno-Demokratyczną Galicji i Śląska (PPSD) i PPS zaboru pruskiego.
W odróżnieniu od socjalistów w zaborze pruskim i austriackim działacze PPS na ziemiach Królestwa Polskiego byli ścigani przez policję. Jednakże mimo represji udawało im się drukować i kolportować dwa pisma partyjne: „Robotnik” i „ Przedświt”. Pierwsza gazeta socjalistów polskich w zaborze pruskim – „Gazeta Robotnicza” ukazała się w 1891r.w Berlinie.
„Szkic programu PPS” zawierał podstawowe cele działalności PPS. Za największą sprawę uznano odzyskanie przez Polskę niepodległości. Był to warunek zbudowania demokratycznego ustroju, a w przyszłości przeprowadzenia reform społ. w duchu socjalistycznym. Wysuwano postulat demokratycznego parlamentu i samorządu oraz uspołecznienia ziemi i ośrodków produkcji. Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości socjaliści przewidywali utworzenie doborowej federacji z Litwą, Białorusią i Ukrainą.
Jednym ze współzałożycieli, aktywnym działaczem i ideologiem PPS był historyk, socjolog i publicysta Bolesław
Limanowski. Za działalność patriotyczną został aresztowany w 1861 roku i zesłany na Syberię gdzie przebywał do 1867 roku. Za najważniejszy cel działalności uważał walkę o wyzwolenie narodowe i społeczne. Innym wybitnym działaczem PPS był Józef Piłsudski, od wczesnej młodości związany a ruchem socjalistycznym. Za swoją patriotyczną i niepodległościową działalność kilka lat spędził na Syberii. Był wieloletnim redaktorem naczelnym „Robotnika”. Wśród galicyjski socjalistów wyróżniał się Ignacy Daszyński, współzałożyciel i przywódca PPSD Galicji i Śląska. Występował w obronie robotników, domagał się poprawy warunków ich życia.
W 1893 roku na tle różnych poglądów pomiędzy czołowymi działaczami w sprawie walki o niepodległość w PPS doszło do rozłamu. Działacze przekładający rewolucyjną walkę proletariatu nad walkę o niepodległość założyli własną organizację – Socjaldemokrację Królestwa Polskiego. W 1900 roku po przyłączeniu do PD KP socjalistów działających na Litwie, powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Jej czołowymi działaczami byli m.in.: Róża Lukemburg, Julian Marchlewski, Adolf Warski i Feliks Dzierżyński.
SDKPiL główny nacisk w swoim programie i działalności kładła na obalenie kapitalizmu drogą rewolucji proletariackiej we współdziałaniu z międzynarodowym rewolucyjnym ruchem robotniczym.. Odrzucając ideę odbudowy niepodległości Polski, działacze partii wierzyli w zwycięstwo powszechnej rewolucji socjalistycznej na świecie i uważali, że dążenie do przywrócenia, własnego państwa storpedują cele światowej rewolucji. Róża Luksemburg wzmacniał także stanowisko ekonomicznymi analizami, z których wynikało, że polskie ziemie w pełni zintegrowały się gospodarczo z Rosją, Prusami i Austrią, a robotnicy nie są zainteresowani wywalczeniem niepodległości.
Ruch ludowy na ziemiach polskich rozwinął się na przełomie XIX i XX wieku w Galicji. Jego celem było narodowe i społeczne wyzwolenie wsi. Trudne warunki bytu galicyjskiego włościan, połączonych z konfliktem pomiędzy wsią a dworem, rolnicy potrzebą zorganizowania chłopstwa i przystąpienia do legalnej walki o zmianę ich sytuacji. W ten sposób chłopi dążyli do realizacji postępowych reform w dziedzinie ustrojowej i gospodarczej, oświatowej i kulturalnej. Ważnym elementem działalności ruchu ludowego było umożliwienie chłopu aktywnego uczestnictwa w życiu państwa. Początkowo zorganizowana działalność na tym polu miała charakter samopomocowy. Powstały pierwsze kółka rolnicze i organizacje oświatowe. Duże zasługi w rozbudzeniu świadomości społecznej i politycznej chłopów w Galicji miał Ksiądz Stanisław Stojałowski.
W 1895 roku na zjeździe delegatów chłopskich w Rzeszowie powstało nowe Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Partia ta prowadziła ożywioną działalność polityczną i wkrótce wywalczyła sobie silną pozycję w życiu politycznym Galicji. PSL domagało się równouprawnienia chłopów, autonomii dla Galicji i demokratyzacji życia. W roku 1908 część działaczy chłopskich zawarła porozumienie z konserwatystami. W 1913 roku doszło do rozłamu w PSL. Powstały dwie odrębne partie: PSL – „Piast” z Jakubem Bojko i Wincentem Witosem na czele oraz PSL – Lewica pod przywództwem Jana Stapińskiego.
Ważnym nurtem kształtującego się na przełomie wieków polskiego życia politycznego był ruch narodowy. Jego idee były związane głównie z walką przeciwko nasilającej się wówczas germanizacji i rusyfikacji.: Do działań na rzecz zachowania i brony własnej tożsamości narodowej włączono program niepodległościowy, poszerzony o hasła solidaryzmu społecznego.
Program niepodległościowy ponownie zyskał na znaczeniu w latach 80-tych XIX stulecia. Zarówno w kraju jak i na emigracji dążono do utworzenia zorganizowanego ruchu narodowego. W 1887 roku Zygmunt Miłkowski powołał w Szwajcarii tajną organizacje – Ligę Polską. Jej zadaniem według Ustawy Ligi Polskiej miało być: przysposobienie i skupienie wszystkich sił narodowych w celu odzyskania niepodległości. Ważnym elementem działań Ligi Polskiej było utworzenie Skarbu Narodowego Polski, gromadzącego fundusze na cele przyszłego powstania. Swoją działalnością Liga Polska objęła również ziemie polskie pod zaborami. W Krakowie grupa młodych aktywistów utworzyła tajny Związek Młodej Polski „Zet”. Jednym z czołowych działaczu tej organizacji był Roman Dmowski, który w 1893 roku zainicjował przekształcenie Ligi Polskiej w Ligę Narodową. Był to istotny zwrot w kierunku skupienia wysiłków na rozbudzeniu świadomości narodowej w społeczeństwie. Realizowano to poprzez szerzenie oświaty w ramach tajnego nauczania, zwłaszcza na wsi i tu zasługi ruchu narodowego były ogromne. Idea walki o niepodległość, jako niemożliwa wówczas do urzeczywistnienia, ustąpiła miejscom takim hasłom jak: solidaryzm narodowy, zaprzestanie walki klasowej, czynny opór rusyfikacji i germanizacji. Liga Narodowa dążyła do skupienia wokół swojego programu drobnomieszczaństwa, inteligencji, chłopstwa i robotników.
Z czasem rozwinęły się w działalności Ligi Narodowej tendencje nacjonalistyczne. Na przełomie XIX i XX wieku Liga Narodowa zorganizowała swe komórki we wszystkich trzech zaborach. W 1897 roku utworzyły się w Królestwie Polskim Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne, które jawną działalność rozpoczęło w 1905 roku. W 1904 roku pod patronatem Ligi powstało w zaborze austriackim Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe, a w 1909 roku w zaborze pruskim Polskie Towarzystwo Demokratyczne. Swoje organizacje Liga Narodowa Tworzyła również w środowisku młodzieży i robotników