Przewrót praski 1948

Czechosłowacja, powołana do życia 28 X 1918. Jesienią 1938 na skutek żądań niemieckich na konferencji monachijskiej pozbawiona przez Niemcy granicznych Sudetów, potem przez Węgry Ukrainy Zakarpackiej i Polskę Zaolzia.
Po usamodzielnieniu się Słowacji 14 III 1939, 15 III 1939 Niemcy zajęły resztę kraju, tworząc Protektorat Czech i Moraw.
Odtworzona w 1945 jako republika parlamentarno-demokratyczna, po przewrocie 1948 państwo tzw. demokracji ludowej, w 1968 nieudana próba reform zwana “praską wiosną” zakończona w sierpniu zbrojną interwencją państw Układu Warszawskiego.
W 1993 podzielona na Republikę Czeską i Republikę Słowacką.
Przewrót Lutowy Praga 1948
Na początku 1945, za cenę oddania ZSRR Rusi Zakarpackiej, Stalin uznał za legalny rząd przebywający na emigracji w Londynie i wyraził zgodę na objęcie przez Benesza urzędu prezydenta. Utworzono rząd, w którym kluczowe resorty objęli komuniści. Funkcje premiera piastował socjaldemokrata Zdenek Fierlinger, a wicepremiera Klement Gottwald, przywódca partii komunistycznej. Wydawało się, że w Czechosłowacji doszło do porozumienia wszystkich nurtów politycznych i utrwali się typowa demokracja parlamentarna. Tymczasowe ustępstwo sowieckie na rzecz partii niekomunistycznych było posunięciem taktycznym, obliczonym głównie na zdezorientowanie opinii światowej. Komuniści czechosłowaccy byli systematycznie instruowani przez Moskwę i mieli zadanie wyeliminowanie z życia politycznego innych ugrupowań oraz przejęcie całkowitej władzy. Przygotowując się do tego prowadzili agresywną propagandę, obiecując ludności dostatnie życie, sprawiedliwość społeczną i pokój, czego nie mogła zapewnić żadna inna partia.
26.V.’46 odbyły się pierwsze po wojnie wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Miały one demokratyczny charakter, a zwyciężyli w nich komuniści, którzy w czasie kampanii przedwyborczej zgrabnie łączyli frazeologię demokratyczna i radykalne hasła społeczno-gospodarcze. Zdobywając 38% głosów (114/300), komuniści stali się najsilniejszą partią, ale sami nie mieli możliwości powołania rządu. Premierem koalicyjnego rządu został komunista Klement Gottwald, a w 26-osobowym rządzie zasiadło 9 komunistów. Ministrem spraw wewnętrznych został także komunista Vaclav Nosek. W rezultacie komuniści opanowali policję, służbę bezpieczeństwa, związki zawodowe i wojsko.
Zwycięstwo KPCz w wyborach majowych spowodowało, że komuniści coraz wyraźniej zaczęli zmierzać do zaprowadzenia w Czechosłowacji ustroju wzorowanego na modelu radzieckim. Pomiędzy komunistami, a pozostałymi partiami koalicji dochodziło do konfliktów i rozbieżności w kwestiach gospodarczo-społecznych, nacjonalizacji, obsadzania stanowisk w administracji, kształtu przyszłej konstytucji, przyszłego modelu ustrojowego państwa oraz stosunku do planu Marshalla. KPCz była stale ponaglana przez Stalina domagającego się odsunięcia od władzy innych ugrupowań. Przy czym dbano o to, aby zamachowi na demokrację nadać pozory legalności.
Początkowo Czechosłowacja przyjęła propozycję uczestniczenia w planie Marshalla, lecz ostatecznie w lipcu 1947 odrzuciła ją pod naciskiem Moskwy.
Jesienią 1947 uformowały się nad Wełtawą dwa przeciwstawne obozy polityczne: komunistyczny, energicznie dążący do przejęcia pełni władzy w kraju oraz opozycyjny obóz niepodległościowo-demokratyczny, usiłujący powstrzymać sowietyzację Czechosłowacji.
Podczas narady 9 europejskich partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie we wrześniu ‘47 roku komuniści czechosłowaccy zostali skrytykowani za zbyt powolne przejmowanie władzy. Po powrocie z narady rozpoczęły się aresztowania działaczy opozycji pod pozorem przygotowywania spisku antypaństwowego.
Na początku 1948 umiarkowani ministrowie domagali się, by policjanci nie byli nadal rekrutowani niemal wyłącznie spośród komunistów. Minister spraw wew. Vaclav Nosek (komunista) wzmocnił kryterium doboru.
W lutym ‘48 z inspiracji komunistów wywołano zamieszki uliczne w Pradze. Antykomunistyczna demonstracja, w której wzięło udział 15 tys. studentów, została rozproszona przez policję przy użyciu broni.
13 II miała miejsce burzliwa debata w parlamencie, która nie przyniosła pozytywnych skutków.
Opozycja dążyła przede wszystkim do uzyskania kontroli nad działaniami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, którym kierował komunista Vaclav Nosek. Ponieważ jednak Nosek odmówił wprowadzenia do resortu przedstawicieli partii demokratycznych, w dodatku zaś odrzucił propozycję dalszych rozmów, 20 II ‘48 podało się do dymisji 12 ministrów reprezentujących pozostałe partie koalicji rządzącej. Sądzili, że w ten sposób zmuszą cały gabinet do rezygnacji, wywołają kryzys rządowy i zostanie utworzona nowa, pozbawiona komunistów oparta w pełni na demokratycznej większości w parlamencie Rada Ministrów. Plan ten jednak nie udał się, gdyż kierownictwo KPCz nie przyjęło do wiadomości upadku rządu pod pretekstem, iż większość jego członków pozostała na swoich stanowiskach.
Ministrowie przedstawili swoje rezygnacje prezydentowi Beneszowi, licząc, że szef rządu – Gottwald ustąpi. Natomiast komuniści zażądali od Benesza przyjęcia dymisji, a równocześnie zmobilizowali własne siły grożąc rozpoczęciem powszechnych strajków, zajęciem przedsiębiorstw i redakcji czasopism. Minister spraw wew. zamknął granicę z Austrią. Siły bezpieczeństwa przeprowadziły rewizje w siedzibach i rozbiła wszystkie partie opozycyjne. Milicja rewolucyjna przejmowała kontrolę nad ulicami i fabrykami.
Pod naciskiem wydarzeń, socjaldemokraci sprzymierzyli się z komunistami i opracowali plan współpracy.
Gottwald skłonił wahającego się Benesza do utworzenia „rządu robotników”.
Prezydent Benesz wraz z parlamentem zachowali całkowitą bierność.
25 II prezydent przyjął zbiorową dymisję umiarkowanych ministrów i równocześnie zatwierdził skład nowego gabinetu z premierem Gottwaldem, w którym było 11 komunistów. Pozostałych 13 członków rządu reprezentowało małe lewicowe partie podporządkowane całkowicie Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz).
Ministrem spraw zagranicznych pozostał niekomunista Masaryk.
Benesz, który wbrew swej woli zaakceptował ustanowienie nowego rządu, praktycznie wycofał się z życia politycznego, schronił się do letniej rezydencji i nie miał żadnego wpływu na bieg wydarzeń. Komunistyczny rząd drastycznie ograniczył wolności obywatelskie. Gottwald zapowiedział zmiany w konstytucji, w celu usunięcia „zdrajców” czystkę w instytutach publicznych, partiach i stowarzyszeniach. Przewodniczącym komisji odpowiedzialnej za czystki został sekretarz generalny KPCz Rudolf Slansky. Trwały aresztowania ludzi całkowicie niewinnych, jedynie o poglądach odmiennych od komunistycznych. W wyniku tych wydarzeń wielu działaczy opozycyjnych zbiegło za granicę, część znalazła się w więzieniu, a niektórych zamordowano, np. „burżuazyjny” minister sprawiedliwości Prokop Drtina popełnił samobójstwo. 10.III.’48 w podejrzanych okolicznościach popełnił samobójstwo minister spraw zagranicznych J. Masaryk ( syn Tomasza Masaryka, pierwszego prezydenta Czechosłowacji). Znaleziono go martwego na dziedzińcu Pałacu Czernińskiego, siedziby MSZ, a w jego gabinecie pozostało otwarte okno. Był to prawdopodobnie mord polityczny zorganizowany przez Gottwalda, ponieważ jak głosiły plotki, stał na drodze realizacji planów komunistów. Tydzień przed jego śmiercią, ambasadorowie CSR akredytowani w USA i Kanadzie, z powodu przejęcia władzy przez komunistów złożyli dymisje.
8.V.’48 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję na wzorach radzieckich.
30.V.’48 odbyły się niewątpliwie sfałszowane wybory. Front Narodowy opanowany przez komunistów uzyskał 89% głosów. Do wyborów nie dopuszczono opozycji, a lista Frontu Narodowego była jedyną, na którą głosowano. Dało to komunistom większość konieczną do sprawowania władzy.
Dożywotni prezydent, Edward Benesz, odmówił podpisania nowej konstytucji przygotowanej przez komunistów i 6.VI.’48 podał się do dymisji. W tej sytuacji 14.VI.’48 jego miejsce zajął Klement Gottwald i podpisał konstytucję, a nowym premierem został Antonin Zapotocky, również komunista.
27.VI.’48 na zjeździe Partii, do KPCz zostały wchłonięte partie socjaldemokracji.
Czechosłowacja dołączyła do coraz bardziej jednolitego bloku państw pozostających pod wpływem ZSRR.
Przejmowaniu władzy przez komunistów towarzyszyły nie tylko przemoc i zakłamanie, ale i obłuda. Oto na życzenie Gottwalda arcybiskup Anton Beran towarzyszył mu podczas uroczystości dziękczynnych po zwycięstwie.
Dojście komunistów w Czechosłowacji do władzy w ‘48 r. rozpoczęło w tym kraju czas terroru i bezwzględnego zwalczania opozycji. Tysiące ludzi znalazło się w więzieniach. Wielu zamęczono podczas śledztwa lub zgładzono w egzekucjach. Dziesiątki tysięcy osób z różnych środowisk społecznych zamknięto w obozach pracy. Wrogów doszukiwano się także wśród członów partii komunistycznej; ponad 60 tyś uwięziono. Wytoczono procesy kilkunastu czołowym przywódcom partyjnym i państwowym. Dziesiątki z nich, oskarżonych o współpracę z ”imperialistami” lub wysługiwanie się Josipowi Ticie, skazano na karę śmierci. Wśród nich znalazł się także Rudolf Slansky – wicepremier i były sekretarz generalny KC KPCz.

Dopiero w styczniu ‘68 wobec narastającego kryzysu wewnętrznego zwanego Praską Wiosną, próbowano zreformować system komunistyczny i osiągnąć w nieco większym stopniu niezależność państwową. Za początek procesu uznaje się wybór na stanowisko I sekretarza Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz) A. Dubeka w dniu 5 I ’68. Rządy państw członkowskich Układu Warszawskiego mocno zaniepokojone wydarzeniami w Czechosłowacji doprowadziły do interwencji. W nocy z 20 na 21 sierpnia wojska Bułgarii, NRD, Polski, Węgier i ZSRR, w sile 200 tys. żołnierzy, wkroczyły do Czechosłowacji. A. Dubek i O. ernik w Moskwie, 26 sierpnia podpisali tzw. protokół moskiewski, który sankcjonował obecność wojsk „sojuszniczych” na terenie Czechosłowacji. W kraju A. Dubek musiał realizować politykę Moskwy, co spotkało się z licznymi protestami.
Interwencja wojsk Układu Warszawskiego w sierpniu ‘68 udaremniła próbę postawienia byłego prezydenta przed sądem za aktywny udział w czystkach stalinowskich.
Po tzw. rozruchach hokejowych w marcu ‘69, będących skutkiem zwycięstwa hokeistów czechosłowackich nad ekipą ZSRR, władze radzieckie doprowadziły do zmiany na stanowisku I sekretarza KPCz. 17 IV ‘69 A. Dubeka zastąpił G. Husak i przystąpił do „normalizacji”, czyli do zniesienia dotychczasowych reform (powrót do sytuacji z lat 1948-‘68).

Bene Edvard (26.V.1884-3.IX.1948), polityk, prawnik i socjolog. W utworzonej po I wojnie światowej Republice Czechosłowacji minister spraw zagranicznych do 1935, a w latach 1935-’38 prezydent. Zwolennik współpracy z państwami Europy Zachodniej. W okresie okupacji został prezydentem rządu czeskiego na emigracji. W lipcu 1941 podpisał z rządem radzieckim umowę o współpracy, na mocy której utworzono Korpus Czechosłowacki w ZSRR. W grudniu 1943 podpisał w Moskwie układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR.
W 1945 został dożywotnim prezydentem Czechosłowacji uznawanym przez ZSRR. Pozostał na tym stanowisku do czerwca 1948, kiedy odmówił podpisania nowej konstytucji. Po tzw. rewolucji lutowej ustąpił ze stanowiska.
Gottwald Klement (1896-1953), działacz czechosłowackiego i międzynarodowego ruchu komunistycznego, polityk i mąż stanu. Od 1921 w Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz), od 1929 sekretarz generalny tej partii. W tym samym roku deputowany do parlamentu. Członek Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej, w latach 1935-’43 jej sekretarz. Po układzie monachijskim 1938 i zajęciu Czechosłowacji przez Niemcy emigrował do Związku Radzieckiego, gdzie kierował zagranicznym ośrodkiem KPCz.
W 1945 przewodniczący Komitetu Centralnego KPCz oraz wicepremier, a w latach 1946-’48 premier rządu koalicyjnego. Po rewolucji lutowej 1948 premier “rządu robotników”, utworzonego przez prezydenta Edwarda Benesza, po dymisji umiarkowanych ministrów “burżuazyjnych”. Od 7 czerwca 1948, po dymisji dożywotniego prezydenta E. Benesza, objął jego stanowisko, które piastował do śmierci. Po jego śmierci zniesiono funkcję przewodniczącego KPCz.

Bibliografia:
Marek Borucki „Historia Powszechna 45-95”
Praca zbiorowa „Historia najnowsza Świata” 45-63 tom I
Kronika XX wieku