Pochodzenie państwa.

W różnorodny sposób próbowano odpowiedzieć na pytanie jakie czynniki spowodowały, że państwo powstało. Niektórzy z badaczy objaśniali nie tyle historyczną genezę państwa, co genezę ideologii państwa, szukając koncepcji racjonalizujących fakt jego powstania (koncepcja teistyczna, koncepcja umowy społecznej, koncepcja podboju i przemocy). Inaczej przedstawia się wyjaśnienie genezy instytucji państwa oraz udzielenie odpowiedzi o charakterze historycznym, odpowiedzi, które mają odnosić się do określonych faktów historycznych.
Koncepcja teistyczna wiąże powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej. Św. Tomasz z Akwinu (1225 - 1274) wywodzi od boga samą zasadę władzy, natomiast istniejące konkretne państwa traktuje jako dzieła ludzi. Jedną z istotnych konsekwencji takiej koncepcji było dopuszczenie wniosku, że jeśli władza pochodzi od Boga tylko pośrednio, to poszczególne państwa mogą być oceniane jako "dobre" lub "złe", a z tymi można podjąć walkę.
Koncepcja umowy społecznej wyjaśnia powstanie państwa dojściem do skutku szczególnego rodzaju umowy zawarte bądź między członkami społeczeństwa, bądź między nimi i władzą. Np. J.J.Rousseau (1712-1788) twierdził, że treścią umowy społecznej, łączącej jednostki ze zbiorowością, jest całkowite podporządkowanie całej społeczności każdego człowieka i jego uprawnień. W rezultacie umowy lud staje się nosicielem wszelkich praw, naturalna wolność ludzi przetwarza się w wolność cywilizowaną , wolność doskonalszą , gdyż chroniona przez państwo. Według Rousseau , umowa społeczna zabezpiecza równość ludzi jako podstawę ich wolności.
W innej wersji koncepcja umowy społecznej występuje w pracach T. Hobbesa (1588-1679), który uznał, że następstwem umowy społecznej jest absolutna władza państwa nad jednostkami. Członkowie społeczeństwa przez umowę społeczną zrzekli się całkowicie i nieodwracalnie swej naturalnej wolności, a nie będący stroną umowy suweren otrzymywał pełnię władzy niejako w darze od ludzi. Racjonalnym motywem zawarcia umowy społecznej było niebezpieczeństwo anarchii i zagrożenie bezpieczeństwa jednostek. Hobbes dostrzegał jednocześnie dobrodziejstwa płynące z absolutnej władzy suwerena, np. ład i bezpieczeństwo, ochrona własności i troska o rozwój gospodarczy oraz umożliwienie jednostkom zaspokajania potrzeb i ambicji.
Koncepcję umowy społecznej spotykamy także w pracach J.Lockea (1632-1704), który inaczej niż Hobbes wyobrażał sobie okres przed państwowy - była to wg niego epoka pokoju, wolności i dobrobytu. W stanie naturalnym jednostka chroniona była przed złem przez odwieczny system moralny, a prawo natury dawało jej podstawowe prawa podmiotowe. Powoływane umowa społeczną państwo miało te doskonałe rozwiązania stosunków międzyludzkich ustabilizować i utrwalić. Według Lockea umowa społeczna zawierana jest w dwóch etapach - w pierwszym umawiają się jednostki powołując państwo. Społeczeństwo zachowuje więc podmiotowość, a umowa z władzą może rozwiązana. W tak rozumianej umowie społecznej jednostka nie rezygnuje ze swych naturalnych praw, a dąży do ich umocnienia autorytetem państwa.
Koncepcja umowy społecznej może więc wyrażać zasadę subsydiarności państwa wobec społeczeństwa, a społeczeństwa wobec jednostki. Jednostka rezygnuje ze swojej wolności na rzecz dobra wspólnego o tyle, ile jest to konieczne. Państwo nie ma więc samoistnych uprawnień, wolności jednostki nie tworzy, a jedynie potwierdza i chroni. Prawo tworzone przez państwo jest w rezultacie jedynie lepszym czy gorszym potwierdzeniem zasad naturalnego porządku rzeczy.
Inne zapatrywania na genezę państwa przedstawia się w koncepcji podboju i przemocy.. Miedzy innymi L. Gumplowicz (1838 - 1909 Uniwersytet w Grazu) wiązał powstanie państwa z podbojem rządzonych przez rządzących, z walkami niezorganizowanych hord. Przyjmując darwinowską teorię walki o byt(tzw. darwinizm społeczny), autor traktował walkę między grupami społecznymi jako podstawowy i niezmienny proces społeczny. Powstające w wyniku podboju państwo miało utrwalać podporządkowanie zwyciężonej większości, a podział na rządzących i rządzonych opierać się miał na odmienności pochodzenia i różnicy ras.
Koncepcja podboju i przemocy racjonalizuje fakt powstania i zasadność istnienia współczesnych państw niemożnością wprowadzenia w życie innego sposobu zorganizowania społeczeństwa. Przyjęto, że trwałą cechą procesów społecznych są różnorodne konflikty i antagonizmy. Państwo stało się koniecznością w rozwoju cywilizacji, wyłącznie organizacji państwowej jednostka zawdzięcza bezpieczeństwo oraz zakres wolności i uprawnień.
F. Engels (1820 - 1895) wywodził genezę instytucji państwa z rozpadu małej i nieskomplikowanej społeczności na antagonistyczne klasy społeczne. Państwo wyrastać miało z ustroju rodowo-plemiennego, który w pewnym momencie historycznym okazał się niewystarczający i przestarzały. Powstanie państwa wyprzedziły różnorodne przeobrażenia oraz procesy. Początkowa wspólna własność środków i narzędzi pracy ustąpiła prywatnej ich własności. O pozycji jednostki decydowało odtąd nie miejsce w hierarchii rodowej, a różnice majątkowe. Na dalszą stratyfikację społeczności wpływały także podziały oraz specjalizacja pracy. Dokonujący się rozwój sił wytwórczych zezwolił na prowadzenie gospodarki indywidualnej, a ta ostatnia umocniła się i rozszerzyła własność prywatną. Prywatna własność środków i narzędzi pracy umożliwiła wykorzystywanie czyjejś siły roboczej, a następnie zawłaszczenie wytworzonego produktu. Na plan pierwszy wysunął się podział społeczeństwa na dwie klasy społeczne: posiadaczy środków produkcji oraz uzależnionych od ich członków społeczności nie posiadających tych środków. W sposób zorganizowany podjęto eksploatację i ujarzmianie siły roboczej, a jedynym z podstawowych celów wojen międzyplemiennych stało się w tym okresie zdobywanie nowych niewolników. (podobnie jest obecnie)
Finałem wszystkich tych przeobrażeń było przekształcenie się wspólnoty rodowej w państwo, w którym miejsce więzi rodowych zajęła więź terytorialna. Ukształtował się właściwy państwu aparat władzy i przymusu, a organy państwowe wyodrębniły się z reszty społeczeństwa. Uformowała się także grupa ludzi zawodowo zajmujących zarządzaniem, pojawił się system świadczeń na rzecz ze strony członków grupy państwowej. Wraz z państwem powstało prawo, dla którego podstawy dały systemy normatywne wspólnot rodowych. Koncepcja ta opiera się na materiale etnograficznym nie w pełni potwierdzonym i przedstawia jedynie jedną a możliwych dróg powstania państwa w rozwoju cywilizacyjnym.