Teoretyczne podstawy analizy finansowej

Rozdział I
Teoretyczne podstawy analizy finansowej

1.1. Istota i cel analizy finansowej w zarządzaniu przedsiębiorstwem
W najszerszym ujęciu finanse to zjawiska finansowe, których „tworzywem” jest pieniądz. Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa można traktować jako składową część szerzej pojmowanych finansów przedsiębiorstwa. Finanse przedsiębiorstwa to „opis i analiza mechanizmu finansowego przedsiębiorstwa, zarządzanie zaś to sfera decyzji – tak bieżących, jak i rozwojowych podejmowanych przy użyciu odpowiednich, sformalizowanych narzędzi”.
Analiza jest pojęciem wieloznacznym. Ma ona bardzo szerokie zastosowanie, posługuje się nią wiele dziedzin nauki, co sprawia iż w pojęciu tym mieści się system różnorodnych metod badania naukowego. Zadaniem analizy jest rozłożenie danej całości na elementy i oddzielne przebadanie każdego z nich.
Pojęcie analizy ekonomicznej czepie swoje początki jeszcze z czasów starożytności, chociaż za jej ojca przyjmuje się F. Quesnay'a, który był osobistym lekarzem króla Francji Ludwika XV.

Tabela 1. Podział analizy ekonomicznej przedsiębiorstwa.
Analiza ekonomiczna
Analiza techniczno-ekonomiczna

Analiza finansowa
analiza produkcji
analiza zatrudnienia i wydajności pracy
analiza środków trwałych
analiza gospodarki materiałowej
analiza postępu technicznego

analiza sytuacji finansowej
analiza sytuacji majątkowej
analiza wyniku finansowego
analiza przychodów
analiza kosztów
analiza przepływów pieniężnych
Źródło: W. Gabrusewicz, Podstawy analizy finansowej, PWE, Warszawa 2002, s.16.

Analiza finansowa jest historycznie najstarszym działem analizy ekonomicznej. Początkowo opierała się jedynie na analizie bilansu oraz rachunku wyników, jednak zauważono, iż wymaga ona szerszego zastosowania by wspierać podejmowanie bieżących i strategicznych decyzji.
Pierwsze próby dokonania oceny wskaźników finansowych firmy zostały przeprowadzone już w drugiej połowie XIX stulecia. W 1870 r. porównanie bilansu rozpoczął twórca dziennikarskiej krytyki bilansu L. Cohstaedt.
Analiza finansowa jest stosowana w życiu gospodarczym ponieważ pozwala na systematyczne dostarczanie zrozumiałych i względnie porównywalnych informacji finansowych.
W analizie wskazane jest dążenie do poznania badanej rzeczywistości w przyszłości i obecnie. Aby tego dokonać należy korzystać z celowo dopasowanych metod i modeli. Trudno jest zarządzać przedsiębiorstwem bez oceny finansowych skutków podjętych decyzji, czy też bez wglądu w rachunkowość i zarządzanie finansami przedsiębiorstwa.
Słowo „metoda”, z języka greckiego „methodos” czyli działanie, oznacza „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu, oraz sposób naukowego badania rzeczy i zjawisk”. Można zatem uznać, iż metoda jest formą zrozumienia rzeczywistości. Metody dzieli się na uniwersalne i podstawowe.
Modele natomiast są pewnym uproszczeniem i odzwierciedleniem rzeczywistości. Znajdują zastosowanie zarówno w praktyce jak i w dyscyplinach nauki. Dzięki modelom można odzwierciedlić problem lub system o rozmaitych stopniach skomplikowania rozważań. Modelami można manipulować o wiele łatwiej niż realnym systemem. Co więcej testowanie modelu daje możliwość uniknięcia zbytecznych kosztów, jakie zostałyby poniesione podczas rzeczywistych nieudanych prób. W finansach szczególne znaczenie mają modele oparte na dorobku teorii, np. CAPM.
Analiza finansowa stanowi jedną z funkcji zarządzania i zawiera działania analityczne bez których zamiary danego podmiotu i jego ogniw nie mogą być realizowane, a które należy wykonywać na każdym ze szczebli zarządzania. Tego typu działania obejmują w szczególności sporządzenie informacji analitycznych, a następnie zastosowanie ich w procesie decyzyjnym, powiązanym z kierowaniem i normowaniem działalności przedsiębiorstwa. Dane analityczne są konieczne do podejmowania racjonalnych decyzji.
Zależnie od potrzeb odbiorcy analiza finansowa wypełnia poniższe role:
jako część finansów przedsiębiorstwa pomaga zrozumieć zasady zarządzania finansami firmy i wykształcenie umiejętności do ich zastosowania w praktyce gospodarczej,
jako część składowa analizy ekonomicznej funkcjonuje obok analizy techniczno-ekonomicznej,
jest źródłem informacji dla inwestorów, którzy korzystają z nich w procesie inwestowania w akcje spółek giełdowych,
jako element due dilligence w procesie inwestycji private equity lub venture capital w przejęciach i fuzjach uzasadnia stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału,
jako część składowa systemu informacji wewnętrznej firmy jest istotna w łączności między właścicielami a kadrą zarządzającą firmy (na bazie analizy finansowej badane są i zatwierdzane plany rozwoju przedsiębiorstwa prezentowane przez jego zarząd oraz analizowane są i akceptowane uzyskane wyniki),
jako część systemu informacji zewnętrznej jest elementem składowym oceny zdolności kredytowej, przegotowywanej przez banki w trakcie trwania umowy kredytowej lub przy udzielaniu kredytu,
jako dokument informacji zewnętrznej jest elementem ocen przeprowadzanych przez kontrahentów i jest ważną podstawą podejmowania decyzji przy udzielaniu kredytu kupieckiego lub przed akceptacją większego zlecenia,
jako element biznesplanu jest wykorzystywana w planowaniu działalności gospodarczej,
pomaga w operacyjnym i strategicznym zarządzaniu firmą.

1.2. Przedmiot i zakres analizy finansowej
Przedmiotem analizy finansowej w przedsiębiorstwie jest jego działalność gospodarcza bazująca na angażowanych zasobach ludzkich i majątkowo-kapitałowych. W gospodarce rynkowej głównym zamierzeniem działalności jest zwiększenie kapitałów własnych właścicieli, udziałowców czy akcjonariuszy oraz uzyskiwanie zysków. Właściciele, dysponując określonymi zasobami materialnymi, mają możliwość podjęcia decyzji obejmujących:
produkcyjne użytkowanie aktywów,
podział nadwyżki na część konsumowaną i akumulowaną,
przekształcenie kapitałowej formy aktywów,
zmiany podmiotu uprawnień do aktywów i podejmowania decyzji.
Badanie w analizie finansowej może być przeprowadzone w ujęciu rocznym, kilkuletnim i w krótszych okresach, oraz w ujęciu retrospektywnym czy prospektywnym. Ponadto może badać dynamikę majątku, wyniku finansowego, kapitału czy przepływów pieniężnych oraz różne relacje między nimi, w tym rentowność, płynność finansową, zdolność do obsługi długu, finansowy wymiar wartości przedsiębiorstwa, a także związki przyczynowe formujące wymienione kategorie finansowe.
Przedmiot i zakres analizy finansowej obejmuje zjawiska i procesy gospodarcze we wszystkich obszarach działalności gospodarczej organizacji, istnieje zarazem w jej obrębie, jak i w jej otoczeniu. W gospodarce rynkowej nie posiadają one jednorodnego charakteru, gdyż jest to zależne między innymi od:
podmiotu przygotowującego analizę i celu prowadzonych badań,
statusu prawnego jednostki,
aktualnie obowiązujących w danym czasie i kraju zasad rachunkowości, wykonywania inwentaryzacji, przeprowadzania weryfikacji rocznej sprawozdawczości finansowej jednostki.

Najczęstszym podziałem przedmiotu analizy ekonomicznej jest podział na dwa ujęcia:
ogólne, które można sprowadzić do:
analizy wyników działalności,
analizy stanu ekonomicznego,
analizy organizacji.
szczegółowe, w którym wyróżnia się:
analizę przychodów za sprzedaży, w tym analizę kosztów własnych,
analizę wyników finansowych,
analizę sytuacji majątkowej,
analizę sytuacji finansowej.
Prawie wszyscy autorzy są zgodni, iż przedmiotem analizy finansowej są przychody, koszty, efektywność gospodarowania, wynik finansowy, płynność finansowa oraz rentowność. W taki sposób charakteryzuje się przedmiot analizy od strony problemowej, wykazany przy pomocy bilansu, rachunku przepływu środków pieniężnych czy rachunku zysków i strat.
Przedsiębiorstwo może dokonywać analizy finansowej dla własnych potrzeb i celów oraz mogą to robić podmioty spoza przedsiębiorstwa. Z tego względu można wyszczególnić analizę wewnętrzną i zewnętrzną.
Analizy wewnętrznej dokonuje kierownictwo przedsiębiorstwa dla potrzeb zarządzania strategicznego i bieżącego. Analiza ta zapewnia firmie informacje niezbędne do korekty decyzji i wyznaczenia działań na przyszłość. Badania są przeprowadzane z zastosowaniem danych o różnym poziomie szczegółowości, co daje podstawy do bezzwłocznego działania prowadzącego procesy zgodnie z wytyczonymi celami. Analiza wewnętrzna bazuje na sprawozdaniu finansowym, rachunku kosztów oraz ewidencji księgowej. Wyniki z niej uzyskane służą usprawnieniu działalności firmy, dlatego analiza musi być gruntowna, otwarta i pokazująca problemy jednostki w rzeczywistym wymiarze.
Zewnętrzna analiza wiąże się z potrzebą uzyskiwania perspektywicznych danych odnoszących się do sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Przeprowadza się ją w oparciu o opublikowany bilans, rachunek zysków i strat oraz stosując ogóle informacje o branży czy koniunkturze. Oceny tej dokonuje się na podstawie kryteriów finansowych, tj.:
płynności,
rentowności,
pewności i niezależności finansowej.

Rozpatrując przedmiot analizy finansowej w danym podmiocie jako złożoną całość, można wyodrębnić dwa zasadnicze elementy:
stan finansowy,
wyniki finansowe.
Stan finansowy jest statycznym ujęciem przedmiotu analizy, określanym na dany moment. Jego zakres obejmuje środki zaangażowane w inwestycje i wartości niematerialne, stan wyposażenia firmy w składniki majątku obrotowego i trwałego oraz finansowe pokrycie tych elementów z kapitałów obcych i własnych. Łączy się to z formowaniem się sytuacji finansowej firmy, jej zdolnością kredytową i płatniczą, wydajnym lokowaniem wolnych środków pieniężnych, w tym także zarządzaniem osiągniętymi nadwyżkami finansowymi.
Wyniki finansowe są dynamicznym ujęciem przedmiotu analizy finansowej. Określa się je za jakiś okres czasu i wyraża za pomocą sumy wyników narastających w czasie miesiąca, kwartału czy roku. Opisywane wyniki finansowe to starty i zyski wyrażone w wielkościach netto i brutto. Wpływają na nie takie czynniki, jak koszty własne, przychody ze sprzedaży, rozliczenia w postaci dotacji, podatków, dywidend itp. Charakteryzują je wskaźniki rentowności jako stosunek wyniku finansowego do obrotu, zaangażowanych zasobów kapitałowych, majątkowych czy osobowych.
Uzyskane wyniki finansowe mogą prowadzić do ujemnych bądź dodatnich zmian stanu finansowego firmy. Tworzy to ścisłą zależność między ujęciem statycznym a dynamicznym przedmiotem analizy.

Tabela 2. Zakres przedmiotowy, podmiotowy, przestrzenny i czasowy analizy
finansowej

Zakres analizy finansowej

Przedmiotowy
- przychody
- koszty
- płynność
finansowa
- wynik finansowy
- majątek firmy
Podmiotowy
- firma jako całość
- samodzielne
jednostki
wewnętrzne firmy
Przestrzenny
- rozwiązania
systemowe
- konkurenci
- pozycja firmy na
rynku
- uwarunkowania
rynkowe
Czasowy
- przeszła
działalność
- bieżąca działalność
- przyszła
działalność
Źródło: W. Gabrusewicz, Podstawy analizy finansowej, PWE, Warszawa 2002, s.26.
1.3. Rodzaje analizy finansowej
Zależnie od zapotrzebowania danego podmiotu, w firmie wykonuje się różne rodzaje analizy finansowej oraz korzysta się z rozmaitych kryteriów jej podziału. Najważniejsze z tych kryteriów stanowią:
forma badań,
zakres czasu objętego analizą,
przyjęte metody badań,
szczegółowość badania,
przestrzenny zakres badań.

Zgodnie z powyższymi kryteriami podziały analizy finansowej można przedstawić przy pomocy tabeli.

Tabela 3. Klasyfikacja analizy finansowej.

KRYTERIUM
RODZAJE ANALIZ
Forma badań
Analiza wskaźnikowa
Analiza rozliczeniowa
Czas, którego dotyczy analiza
Analiza retrospektywna
Analiza operatywna
Analiza prospektywna
Zastosowane metody badawcze
Analiza funkcjonalna
Analiza kompleksowa
Analiza decyzyjna
Szczegółowość opracowania
Analiza ogólna
Analiza szczegółowa
Zakres przestrzenny
Analiza pojedynczej firmy
Analiza międzyzakładowa

Źródło: K. Stępień, Rentowność a wypłacalność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008, s. 79.

Analiza wskaźnikowa zapewnia informacje dotyczące sytuacji finansowej firmy i wynikach jej działalności, bazując na zbiorze logicznie ze sobą powiązanych wskaźników. Zmiany w wartościach wskaźników i powiązania między nimi dają możliwość oceny działania przedsiębiorstwa, a także są podstawą do wyciągnięcia wniosków obejmujących przeszłość. Analiza ta tylko identyfikuje zmiany, bez możliwości poznania ich przyczyn.
Analiza rozliczeniowa ma na celu badania, ocenę związków i zależności funkcjonujących między poszczególnymi zjawiskami. Pozwala na rozpoznanie czynników kształtujących analizowane zjawisko oraz umożliwia dokładniejszą ocenę ich wpływu na rezultaty działalności podmiotu.
Wyróżniona ze względu na czas analiza retrospektywna obejmuje ocenę rezultatów działań podjętych w przeszłości. Analiza ta jest podstawą kontroli słuszności wyborów podjętych w przeszłości i jest punktem wyjścia do zamiarów bieżących i przyszłościowych. Ten rodzaj analizy może być przeprowadzany na każdym szczeblu zarządzania i należy do najlepiej z przygotowanych rodzajów analiz finansowych. Wynik ex post daje możliwość nie tylko wyjaśnienia zmian jakie wystąpiły w przedsiębiorstwie jako całości, ale także w poszczególnych częściach jego działalności gospodarczej.
Celem analizy operatywnej jest sporządzenie informacji analitycznych mówiących o procesach i zjawiskach gospodarczych w stosunkowo krótkich przedziałach czasu. Najważniejszą cechę tej analizy stanowi bezpośrednie zastosowanie jej wyników do korygowania powstałych odchyleń od założonych parametrów i do eliminacji zaistniałych zakłóceń w przebiegu procesów produkcyjnych i gospodarczych. Z tej analizy korzysta się w tych ogniwach firmy, w których poprawny przebieg procesów jest kluczowy z punktu widzenia finalnych wyników pracy przedsiębiorstwa.
Analiza prospektywna, jednakowo jak analiza ex post, może być wykonywana na każdym z poziomów zarządzania. Pozwala na ustalenie wyniku oczekiwanych procesów gospodarczych we wszystkich płaszczyznach działalności firmy. Ten rodzaj analizy bierze pod uwagę te czynniki, które działały wcześniej, jak również te które mogą wystąpić w przyszłości. Analizy ex ante używa się w procesach planistycznych i decyzyjnych. Pozwala na ustalenie szczegółowych skutków rozpatrywanych możliwości planistycznych i na naszkicowanie obrazu gospodarczego przedsiębiorstwa dla wszystkich wariantów działań.

Ponadto analiza prospektywna dzieli się na analizę:
taktyczną, która charakteryzuje się szczegółowością i wysokim prawdopodobieństwem uzyskanych wyników analitycznych; obejmuje ona horyzont czasowy nie dłuższy niż 1 rok i jest ukierunkowana na rozwiązywanie bieżących problemów z koncepcji przyszłości; zorientowana jest bardziej na wnętrze przedsiębiorstwa niż jego otoczenie.
strategiczną, która jest mniej szczegółowa ale obejmuje większy niż 1 rok horyzont czasowy; jej zadaniem jest rozwiązywanie problemów firmy przez jej związek z otoczeniem; dzieli się ona na:
analizę wewnętrzną obejmującą słabe i moce strony firmy w zakresie zasobów technicznych, ludzkich, finansowych czy handlowych,
analizę zewnętrzną obejmującą szanse i zagrożenia płynące z otoczenia,
analizę synergii przedsiębiorstwa z otoczeniem.

Biorąc pod uwagę kryterium jakim jest metoda badań możemy rozróżnić analizę funkcjonalną, kompleksową i decyzyjną.
Pierwsza z nich tj. analiza funkcjonalna skupia się na badaniu odcinkowych zjawisk zachodzących w firmie, nierzadko bez dostatecznego ich powiązania z odmiennymi zjawiskami. Taki rodzaj analizy są w stanie przeprowadzić osoby, które są odpowiedzialne za dane zjawiska w firmie, czyli osoby doskonale je znające.
Wadami tej analizy jest:
subiektywność uzyskanych ocen,
brak właściwej hierarchii istotności rozpatrywanych zjawisk,
brak właściwej selekcji informacji, co skutkuje tym, iż informacje o kluczowym znaczeniu przeplatają się z mało istotnymi danymi,
odcinkowość prowadzonych badań, bez należytego uwzględnienia wzajemnych powiązań i zależności analizowanego zjawiska z innymi procesami i zjawiskami gospodarczymi.

Drugą jest analiza kompleksowa, która obejmuje całość zjawisk zachodzących w przedsiębiorstwie w oznaczonym czasie we wzajemnych związkach i okolicznościach. W tej analizie wszystkie zjawiska są należycie zhierarchizowane według istotności przez co jest możliwe odseparowanie zjawisk głównych od ubocznych, skutków od przyczyn. Poszczególne zjawiska należy rozpatrywać z punktu widzenia finalnego celu przedsiębiorstwa.
Ostatnią, z trzech analiz rozpatrywanych względem metod badań, jest analiza decyzyjna. Koncentruje się ona na dostarczaniu informacji, które ułatwiają podejmowanie określonej decyzji. Badania dokonuje się zarazem z układzie chronologicznym jak i przyczynowo-skutkowym. Zakres tej analizy jest zależny od charakteru i stopnia złożoności rozważanego problemu.
Analiza ogólna wyróżniona w kryterium szczegółowości obejmuje całą działalność firmy i bazuje na zestawie wskaźników syntetycznych. Prezentuje całościową ocenę działalności podmiotu, nie biorąc pod uwagę zależności pomiędzy zjawiskami. Ma niewielką wartość w procesie podejmowania decyzji.
Analiza szczegółowa natomiast jest poszerzeniem i uszczegółowieniem analizy ogólnej. Skupia się na badaniu określonych odcinków działalności oraz rozpoznaniu czynników, które kształtują i wpływają na badane zjawisko. Pokazuje szczegółowy sposób polepszenia działalności przedsiębiorstwa i poprawy stanu ekonomicznego, dzięki uchwyceniu zależności przyczynowo-skutkowych.
Biorąc pod uwagę zakres przestrzenny można wyróżnić analizę pojedynczego przedsiębiorstwa i analizę międzyzakładową.
W analizie pojedynczego przedsiębiorstwa bazą porównań wyników przedsiębiorstwa stanowią wyniki osiągnięte w poprzednim okresie lub założone w planie.
Analiza międzyzakładowa wiąże się ze starannym wyborem przedsiębiorstwa do porównań. Firmy muszą być podobne pod względem rozmiaru, przedmiotu działalności i warunków w jakich działają. Analiza ta pozwala na dokonanie oceny pozycji podmiotu na rynku i na kształtowanie się uzyskanych wyników badanego przedsiębiorstwa. Może być stosowana do porównywania działalności wewnętrznej podmiotu, jeżeli występuje w strukturze organizacyjnej jednostki.
1.4. Źródła informacji analizy finansowej
W pracach analitycznych można wyróżnić następujące etapy:
przygotowanie materiałów źródłowych,
właściwe prace analityczne (analiza porównawcza i przyczynowa),
opracowanie i prezentacja wyników.
Etap pierwszy, czyli prace przygotowawcze zmierzają do doboru i weryfikacji materiałów źródłowych. Jest bardzo istotny, gdyż determinuje o jakości wykonanej analizy. Materiały niekompletne lub niedokładnie zweryfikowane mogą się stać przyczyną błędów i uniemożliwią wysunięcie właściwych wniosków oraz podjęcie efektywnych działań.
Istnieją różnorodne źródła zapewniające informacje do analizy finansowej:
1)w przypadku informacji finansowej:
sprawozdania finansowe i raporty roczne,
sprawozdania miesięczne, kwartalne i półroczne,
opublikowane informacje,
prospekty emisyjne i inne dokumenty,
zagregowane dane finansowe,
sprecyzowane dane giełdowe,
prognozy finansowe,
prognozy zarządzających,
2)w przypadku informacji skwantyfikowanych (ilościowych) niefinansowych:
produkcja, popyt, podaż, statystyka zatrudnionych,
oficjalna statystyka ekonomiczna (GUS, WUS),
3)w przypadku informacji nieskwantyfikowanych (jakościowych):
opinie dyrektorów i audytorów sprawozdań
opinie pracowników,
doświadczenie,
zalecenia analityków finansowych,
zlecenia finansowe i kontrakty handlowe,
niezależne oszacowania kredytowe,
niezależne wyceny,
kontakty personalne,
zarządzenia dyrekcji,
4)badania niezależnych grup i instytucji badawczych.

Materiały źródłowe można zaklasyfikować także w inny sposób tj. na ewidencyjne i pozaewidencyjne.
Zasadnicze znaczenie mają materiały źródłowe, które dotyczą ewidencji ekonomicznej. Odpowiednio skonstruowana i prowadzona ewidencja, we właściwych urządzeniach ewidencyjnych, bazująca na precyzyjnie ustalonych zasadach, gwarantuje uzyskanie danych liczbowych, które kompleksowo prezentują tok procesów gospodarczych w przedsiębiorstwie.
Wśród materiałów ewidencyjnych można wyróżnić:
dokumentację pierwotną bądź wtórną, która jest podstawą zapisów w urządzeniach ewidencyjnych,
zapisy stworzone w syntetycznych i analitycznych urządzeniach ewidencyjnych (konta, tabulogramy, rejestry ),
sprawozdawczość bazująca na tych zapisach, która jest uogólnieniem ich treści.

Materiały źródłowe pozaewidencyjne są materiałami pomocniczymi, ale ich brak lub niekompletność jest w stanie w istotnym stopniu skomplikować przeprowadzenie analizy w wyznaczonym zakresie.
Do materiałów źródłowych pozaewidencyjnych należą przede wszystkim:
opracowane dane postulowane, a w szczególności plan finansowy i inne plany gospodarcze krótko- i długoterminowe, kalkulacje wstępne, kosztorysy itp.,
wyniki poprzednio przeprowadzonych analiz, a zwłaszcza analizy roku ubiegłego,
materiały z dokonanych kontroli i rewizji,
pozyskane materiały i informacje odnoszące się do przedsiębiorstw krajowych
i zagranicznych.

Rozwiązania ewidencji mogą być formowane zarówno przez władze centralne (ministerstwa, GUS), jak i przez przedsiębiorstwo. Niezbędne jest zachowanie zgodności rozwiązań ewidencji z obowiązującym prawem, które jest obecnie zawarte w ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości.
Wiarygodnym źródłem informacji o sytuacji gospodarczej firmy jest system rachunkowości, a szczególnie jego „produkt” czyli sprawozdanie finansowe. Na bazie informacji czerpanych ze sprawozdań finansowych wykonywany jest pomiar i ocena wypłacalności oraz rentowności jednostek gospodarczych przez odbiorców zewnętrznych.
Sprawozdania finansowe sporządza się w głównej mierze dla użytkowników zewnętrznych, lecz również kierownictwo jednostki, które jest odpowiedzialne za poprawne sporządzenie i przedstawienie sprawozdań finansowych, jest zainteresowane ujętymi w nich danymi dla potrzeb kontrolnych i zarządczych. Zadaniem sprawozdań jest zaspokojenie potrzeb informacyjnych o sytuacji finansowej oraz wynikach działalności podmiotów gospodarczych.
Zakres przedmiotowy jest uzależniony od charakteru prowadzonej działalności, struktury organizacyjnej podmiotu i jego powiązań kapitałowych.
Charakter generowanej informacji jest związany z rodzajem ewidencji i sprawozdawczości. Informacje mogą pochodzić z rachunkowości finansowej lub statystyki ekonomicznej.
Częstotliwość sporządzania sprawozdawczości jest konsekwencją wymagań zewnętrznych i wewnętrznych odbiorców sprawozdań. Można wyróżnić sprawozdania miesięczne, kwartalne i roczne.
Stopień agregacji danych w sprawozdaniach jest konsekwencją potrzeb zarządzania i organizacji rachunkowości. Stosuje się sprawozdania o cechach syntetycznych, które ujmują dane pogrupowane w pożądanych przekrojach lub właściwie uszczegółowione.
Ze względu na charakter odbiorcy różnicujemy ujęcia sprawozdawcze od sformalizowanych zestawień i tablic, zdefiniowanych przez Główny Urząd Statystyczny czy inne instytucje państwowe, do sprawozdań wedle ujęć użytecznych dla kierownictwa podmiotu lub jego komórek organizacyjnych.
W zależności od treści danych, sprawozdawczość dzielimy na:
sprawozdawczość rzeczową, która dostarcza materiałów źródłowych do analizy techniczno-ekonomicznej,
sprawozdawczość finansową, która zawiera dane liczbowe określone w jednostkach pieniężnych. Jest tworzona na bazie ewidencji księgowej i kalkulacji oraz służy szczególnie potrzebom analizy finansowej.

Sprawozdania finansowe sporządza się w ujęciu memoriałowym. Wyjątkiem jest rachunek przepływów pieniężnych, który przygotowuje się korzystając z zasady kasowej. Zwykle sprawozdania finansowe wykonuje się przy założeniu, że podmiot gospodarczy będzie prowadzić w przyszłości działalność w niezmniejszonej skali, innymi słowy zgodnie z zasadą kontynuacji działania. Jeżeli jednak zachodzi potrzeba albo zamiar likwidacji jednostki lub zmniejszenia skali jej działania, wtedy sprawozdania są przygotowywane według innych zasad. Ujęcie memoriałowe determinuje formę bieżącej rejestracji większości zdarzeń lub transakcji w księgach i wywiera przez to wpływ na sprawozdanie finansowe.
Do podstawowych zasad sporządzania sprawozdania finansowego należą:
zasada memoriałowa – w księgach rachunkowych pomiotu należy ujmować koszty i przychody odnoszące się do danego roku obrotowego, niezależnie od terminu ich zapłaty;
zasada współmierności – do aktywów lub pasywów powinno się zaliczać przychody lub koszty dotyczące przyszłych okresów oraz przypadające na ten okres sprawozdawczy koszty, które jeszcze nie zostały poniesione;
zasada kontynuacji działania – wcześniej już wspomniana, zakładająca iż jednostka będzie kontynuować działalność w przyszłości istotnie niezmienionym zakresie;
zasada ostrożnej wyceny – polega na takiej wycenie zasobów majątkowych jednostki i ich źródeł, by nie wywoływały zniekształcenia wyniku finansowego;
zasada ciągłości (porównywalności) - zakłada stałe zastosowanie z okresu na okres, raz wybranych zasad w celu zapewnienia porównywalności danych;
zasada istotności - w sprawozdaniu należy wykazywać wszystkie pozycje, które mają istotne znaczenie dla oceny jednostki i zdarzeń gospodarczych, a także dla podejmowania decyzji;
zasada indywidualnej wyceny (niekompensowania) - wymagająca oddzielnej wyceny każdego składnika aktywów i pasywów, przychodów i związanych z nimi kosztów.

Ponadto jednostki tworzące odpowiednio powiązaną grupę kapitałową np. holding muszą przygotowywać, na bazie sprawozdań jednostkowych, dla całości grupy skonsolidowane sprawozdanie finansowe. Konsolidacja sprowadza się do sumowania poszczególnych składników odpowiednich sprawozdań finansowych jednostki dominującej i należących do grupy kapitałowej jednostek zależnych oraz stowarzyszonych.
Przedsiębiorstwa emitujące papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu lub do obrotu na jednym z rynków regulowanych krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a także emitenci starający się o dopuszczenie do obrotu na wcześniej wymienionych rynkach, mają możliwość sporządzania sprawozdania zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (MSR).
Sprawozdania finansowe mają duże znaczenie dla społeczeństwa oraz gospodarki danego kraju i poza jego granicami, skutkiem tego przygotowywanie sprawozdań finansowych regulują przepisy prawa.W świetle wymogów art. 45 ustawy o rachunkowości, sprawozdanie finansowe podmiotów gospodarczych składa się z:
bilansu obejmującego aktywa i pasywa zgodnie ze stanem na początek i koniec roku, a także dane uzupełniające,
rachunku zysków i strat, określanego także rachunkiem wyników, który prezentuje przychody i koszty, zyski i straty nadzwyczajne, obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego oraz zysk albo stratę netto łącznie z danymi uzupełniającymi,
informacji dodatkowej, obejmującej wyjaśnienia dotyczące składników bilansu oraz rachunku zysków i strat, zastosowanych metod wyceny, proponowanych podziałów zysków lub pokryciu strat, a ponadto charakterystykę organów zarządzających i składu osobowego przedsiębiorstwa.

Sprawozdania finansowe przedsiębiorstw, które mają obowiązek dokonywania corocznego ich badania przez biegłego rewidenta, obejmują dodatkowo zestawienie zmian w kapitale własnym oraz rachunek przepływów pieniężnych.
Biegły rewident jest zobowiązany do sporządzenia pisemnej opinii na temat prawidłowości i rzetelności analizowanego sprawozdania finansowego. Przedsiębiorstwa (najczęściej spółki akcyjne) publikujące swoje sprawozdania finansowe muszą dołączać do nich opinię biegłego rewidenta. Taka opinia jest doskonałym źródłem weryfikacji prawidłowości i wiarygodności danych do analizy finansowej podmiotu.
Wszystkie wyżej wymienione części sprawozdania finansowego są ze sobą ściśle powiązane co do treści. Bilans jest podstawową częścią sprawozdania finansowego, łączącą w sobie syntetycznie dane ujęte w pozostałych składnikach sprawozdania finansowego. Rachunek wyników dostarcza danych o strukturze i źródłach powstania wyniku finansowego netto. Wynik finansowy netto, prezentowany w bilansie jako syntetyczna informacja, w rachunku zysków i strat jest ukazany w postaci rozwiniętej. Natomiast rachunek przepływów pieniężnych jest rozszerzeniem zobrazowanych w bilansie informacji o zmianie stanu środków pieniężnych zrealizowanej w okresie sprawozdawczym. Tymczasem zestawienie zmian w kapitale własnym stanowi analityczne rozwinięcie informacji o kształtowaniu się indywidualnych pozycji kapitału własnego, ukazanych syntetycznie w pasywach bilansu.
Bilans zawiera zestawienie stanu aktywów i źródeł ich finansowania w określonym czasie. W bilansie istnieje równość pomiędzy aktywami a pasywami. Aktywa są usystematyzowane zgodnie z kryterium płynności, natomiast pasywa według kryterium wymagalności. Na podstawie klasyfikacji źródeł finansowania aktywów można określić skalę ryzyka finansowego, związanego z działalnością firmy, a także skutecznością gospodarowania kapitałami własnymi i obcymi.
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne są zobligowane do dołączania do sprawozdania finansowego sprawozdanie z działalności. Sprawozdanie z działalności zawiera informacje o:
sytuacji finansowej i gospodarczej spółki,
prognozowanych kierunkach rozwoju,
stanie i kierunkach zmian aktywów trwałych,
rodzaju i wielkości kapitałów własnych i udziałów,
sytuacji kadrowej,
możliwościach płatniczych.

Ze względu na rolę jaką pełnią w życiu gospodarczym, sprawozdania finansowe muszą spełniać pewne standardy jakościowe, czyli właściwości pozwalające zapewnić ich użytkownikom przydatność.
Cechami jakościowymi sprawozdania finansowego są:
zrozumiałość (understandability): informacje znajdujące się w sprawozdaniach finansowych muszą być zrozumiałe dla ich odbiorców przy założeniu, że wykazują oni chęć zapoznania się z tymi danymi oraz dysponują dostateczną wiedzą o działalności gospodarczej i rachunkowości,
istotność (relevance): informacje zawarte w sprawozdaniach finansowych są użyteczne przy podejmowaniu decyzji zarządczych,
wiarygodność (reliability): informacje są wiarygodne, gdy są wolne od istotnych błędów, są bezstronne i wiernie odzwierciedlają rzeczywistość gospodarczą,
porównywalność (comparability): pozwala na ustalenie trendów w działalności jednostki i wykonywanie analiz w przestrzeni, tj. sporządzanie porównań jednostek działających w otoczeniu przedsiębiorstwa.

Ustawowy obowiązek badania rocznego sprawozdania finansowego obejmuje m.in banki, zakłady ubezpieczeń,a także przedsiębiorstwa, w których w roku poprzedzającym rok sprawozdawczy zaistniały dwie z poniższych okoliczności:
średnie roczne zatrudnienie wyniosło więcej niż 50 osób,
suma bilansowa wyniosła co najmniej 2,5 mln euro,
przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i usług oraz przychody z operacji finansowych wyniosły co najmniej 5 mln euro.