Ogólne wiadomości o roślinach zbożowych

Rośliny zbożowe mają decydujące znaczenie w całości produkcji roślinnej. Zarówno wielkości produkcji, jak i jej poziom świadczą o rozwoju rolnictwa i jego możliwości zaopatrzenia ludzkości w odpowiednią ilość środków odżywczych, a produkcję zwierzęcą w wystarczająca ilość pasz. Ta specjalna pozycja roślin zbożowych wynika przede wszystkim z powierzchni ich upraw.

W skali światowej zboża zajmują około 71% całości gatunków uprawnych, a pozostała powierzchnia 29% przeznaczona jest pod rośliny okopowe, pastewne oraz inne uprawy. (27Hersego).

Zboża nalezą do klasy roślin jednoliściennych, do rodziny traw. Jednak wyjątek stanowi gryka, należąca do rodziny rdestowatych, a która ze względu na sposób uprawy, jak i użytkowania a także skład chemiczny nasion, zalicza się ze względów gospodarczych i organizacyjnych do grupy roślin zbożowych.

Najbardziej charakterystycznymi cechami morfologicznymi zbóż są> system korzeniowy wiązkowy źdźbło składające się z kilku odcinków, zwanych międzywęzłami, połączony węzłami. Międzywęźla większości gatunków pszenicy (twarda, polska, angielska) a także kukurydzy i prosa, których międzywęźla wypełnione są miękiszem gąbczastym. Z węzłów wyrastają liście, składają się one z blaszki liściowej i pochwy, która obejmuje źdźbło. Na granicy blaszki liściowej i pochwy znajduje się uszka i języczek, kształt ich jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków.(28 Hersy).

Kwiaty u zbóż zebrane są w kwiatostany - kłosy (u pszenicy, żyta i jęczmienia ) lub wiechy u owsa i prosa, osadzone są one na zakończeniu źdźbła. Kwiat zabudowany jest z dwu plewek-górnej i dolnej oraz słupka i trzech pręcików. U form ościstych zbóż plewka dolna zakończona jest ością. Kwiaty kukurydzy są rodzielnopłciowe-kwiaty męskie zebrane w wiechy występują na zakończeniu źdźbła, a kwiaty żeńskie zebrane w kolby osadzone są w kątach liści. Wspólną cechą wymienionych kwiatostanów jest budowa kłoska. Składa się on z dwu plew i jednego- u jęczmienia lub kilku kwiatków -u pozostałych gatunków zbóż.

Owocem jest ziarniak, którego podstawowymi częściami są >okrywa owocowo-nasienna, bielmo i zarodek. W zarodku można wyróżnić krótką łodyżkę okrytą pochewką korzeniową

Na przeciwległym w stosunku do zarodka końcu do ziarniaka, jak również ościstość plewki dolnej lub brak ości są istotnymi cechami taksonomicznymi, pozwalającymi określić przynależność roślin do poszczególnych odmian botanicznych.

Tak wielka rola roślin zbożowych jako podstawowego surowca służącego do wytworzenia środków spożywczych i pasz treściwych polega przede wszystkim na specyficznym składzie chemicznym ziarna zbóż, zawierającym wszystkie niezbędne składniki do prawidłowego odżywiania organizmów żywych, tak zwierząt jak i ludzi.

Wspomniany wcześniej skład chemiczny w dużym stopniu decyduje o znaczeniu gospodarczym poszczególnych gatunków zbóż, jak również wartość biologiczna ziarna, wysokość uzyskiwanych plonów i możliwość wykorzystania w przemyśle spożywczym. Wszystkie te czynniki są bardzo ważne w doborze określonego gatunku pszenicy uwzględniając jego przeznaczenie.

Najważniejszym składnikiem ziarna z grupy węglowodanów jest skrobia. Zawartość jej w przeliczeniu na suchą masę wynosi w ziarnie pszenicy około 75%, żyta za-do 65%. Skrobia, występująca w postaci ziarenek wypełniających komórki bielma, składa się z amylazy i amylopektyny. Zawartość amylazy w skrobi pszenicznej lub żytniej wynosi około 24%, reszta tj. około 76% przypada na amylopektynę. Oprócz skrobi w ziarnie zbóż chlebowych występują w niedużych ilościach dekstryny oraz cukry. Oprócz wyżej wymienionych węglowodanów, ważnych dla przemysłu piekarniczego, w ziarnach zbóż chlebowych występuje celuloza (w ilości około 2,5 %), hemiceluloza (10%), gumy roślinne i śluzy ( do 2,8%). Śluzy żytnie biorą istotny udział w tworzeni ciasta z mąki żytniej, ponieważ powstaje wówczas zawiesina napenczniałych ziarenek skrobiowych w stężonym roztworze wysokocząsteczkowych białek i śluzów.

Zawartość związków białkowych w ziarnie zbóż chlebowych wynosi od 10 % do 20%. W piekarnictwie największe znaczenie mają gluteniany i prolaminy. Do prolamin należy gliadyna występująca w ziarnie pszenicy i żyta. Glutamina wraz z gliadyną wchodzą w skład glutenu.

Tłuszcze występujące przede wszystkim w komórkach zarodka i warstwy okleinowej, to przeważnie glicerydy nienasyconych kwasów, jak olejowego i linolowego.

Wzrost i rozwój roślin zbożowych.

W cyklu życiowym rośliny zbożowe nie tylko powiększają swoje rozmiary i masę, co określa się jako wzrost, ale zachodzą w nich procesy fizjologiczne i chemiczne, w wyniku których wytwarzane są organy generatywne. Różnicowanie się tych organów nazywa się rozwojem.

Do prawidłowego rozwoju zboża wymagają ponadto odpowiedniej długotrwałości naświetlenia i ciemności w ciągu doby. Cztery podstawowe zboża w tym pszenica są roślinami dnia długiego, tzn. w określonej fazie wegetacji wymaga naświetlenia co najmniej 14 godzin, w ciągu doby.

U zbóż wyróżnia się kilka faz rozwojowych>
1. kiełkowanie i wschody
2. krzewienie
3. strzelanie w źdźbło
4. kłoszenie i kwitnienie
5. kształtowanie się ziarna i dojrzewanie.

Każdej z wymienionych faz odpowiada określony wygląd zewnętrzny rośliny. Przejście z jednej fazy do drugiej jest stopniowe. Za początek fazy przyjmuje się okres w którym 10% roślin osiągnęło daną fazę, a za pełnię - gdy 50% roślin jest w określonej fazie.

Kiełkowanie może zacząć się, gdy ziarniaki przeszły stan spoczynku i będą miały odpowiednie warunki wilgotnościowe, cieplne oraz odpowiedni dostęp powietrza. Minimalna temperatura kiełkowania dla uprawianych u nas gatunków zbóż waha się w granicach 1-4 C. Jedynie kukurydza, proso i gryka mają wyższe wymagania termiczne w tej fazie, gdyż minimalna temperatura kiełkowania wynosi dla nich 8-10 C. Szybkość kiełkowania zależna jest także od temperatury. Najszybciej kiełkowanie zachodzi w optymalnej temperaturze (12-20), przy wyższej wolniej, a całkowicie zanika w temperaturze powyżej 37 C.
Pierwszy etap kiełkowania to pęcznienie. Ziarniaki pobierają 45-60% wody w stosunku do swej suchej masy, większe ilości wody pobiera owies i odmiany pszenicy o szklistym ziarnie. Pod wpływem pobieranej wody następuje uruchomienie enzymów, które rozkładają substancje zapasowe zgromadzone w bielmie do związków prostych.

Wcześniej rozpoczynają wzrost komórki korzonka zarodkowego i on też pierwszy przebija okrywę owocowo-nasienną. W kilka do kilkunastu godzin po ukazaniu się korzonka zarodkowego wydostaje się poza okrywę kiełek. Korzonek jest początkowo jeden, ale szybko rosną korzonki następne, których liczba jest cechą gatunkową. Kiełek okryty jest pochewką liściową, której zabarwienie także jest cechą charakterystyczną dla każdego gatunku.

Pojawienie się pierwszego zielonego liścia przyjmuje się za fazę wschodów. W tej fazie rośliny rozpoczynają asymilację dwutlenku węgla. Następne liście pojawiają się w odstępach 6-9 dniowych.

Faza krzewienia się roślin zbożowych rozpoczyna się najczęściej z chwilą pojawienia się trzeciego liścia. Polega ona na wytworzeniu pędów bocznych z pączków umieszczonych
w kątach pierwszych liści oraz koleoplitu. Dane międzywęźla są bardzo skrócone i tworzą tzw. węzeł krzewienia, który umieszczony jest zwykle na 1-3 cm pod powierzchnią gleby. Głębokość zalegania węzła krzewienia jest wyraźnie związana z odpornością na wymrażanie. Odmiany odporne na wymrażanie mają zwykle głębiej umieszczony węzeł krzewienia.

Liczba wytworzonych pędów bocznych jest cechą gatunkową i odmianową, modyfikowana jest jednak zabiegami agrotechnicznymi ( termin, gęstość i głębokość siewu ), czynnikami pogodowymi ( temperatura, opady ) oraz zasobnością gleby w składniki pokarmowe i wodę.

Termin krzewienia się zbóż ozimych jest różny, jęczmień i żyto krzewią się głównie jesienią, pszenica przy optymalnym terminie siewu i korzystnym układzie pogody rozpoczyna krzewienie jesienią i kończy się wiosna. Jesienne krzewienie się pszenicy jest bardzo korzystne, wpływa ono na dobre przezimowanie roślin.

W czasie krzewienia rozpoczyna się wzrost korzeni przybyszowych. Korzenie te wyrastają z podstawy każdego pędu i razem z korzeniami zarodkowymi tworzą związkowy system korzeniowy. W tej fazie korzenie sięgają do 50 cm w głąb gleby.

Fazę strzelania w źdźbło, poznaje się po ukazaniu się pierwszego węzła na pędzie głównym nad powierzchnią gleby. Do osiągnięcia tej fazy konieczne jest przejście przez rośliny stadium jarowizacji. Ze zbóż ozimych żyto i jęczmień przechodzą w fazę strzelania w źdźbło
w niedługim czasie po ruszeniu wiosennej wegetacji, wykorzystują zatem dobrze zgromadzoną
w glebie wodę z opadów zimowych i wczesnowiosennych i stąd wynikają możliwości uprawy tych roślin na glebach lżejszych. Pszenica strzela w źdźbło później, gdyż krzewi się wiosną. W tej fazie wzrost źdźbeł jest bardzo szybki, duże są przyrosty masy roślin. Pociąga to za sobą duże zapotrzebowanie na wodę i składniki pokarmowe. Jest to okres krytyczny, gdyż brak wody
i składników pokarmowych wpływa ujemnie na wzrost roślin, przyrosty masy, a w konsekwencji na wysokość otrzymywanych plonów.

Wzrost źdźbła jest bardzo charakterystyczny, międzywęźla rosną w określonej kolejności, najpierw rozpoczyna wzrost pierwsze międzywęźle, drugie rozpoczyna wzrost po zakończeniu wzrostu międzywęźla pierwszego, trzecie natomiast dopiero po zakończeniu wzrostu międzywęźla pierwszego, czwarte po zakończeniu wzrostu drugiego itd.
Równolegle ze wzrostem źdźbła pojawiają się liście. Długość życia poszczególnych liści jest różna, dolne liście żyją krócej, górne dłużej. Ostatni liść zwany flagowym, odgrywa dużą rolę w zapotrzebowaniu ziarna w produkty fotosyntezy.
Różnicowanie się elementów kłosa na stożku wzrostu u zbóż jarych rozpoczyna się zwykle na początku fazy krzewienia, natomiast u zbóż ozimych proces ten przebiega w fazie pełni lub końca krzewienia.

Za początek fazy kłoszenia uważa się wysunięcie do połowy z pochwy liścia flagowego kłosa wytworzonego na źdźble głównym. W tym okresie wzrost dolnych międzywęźli jest już zakończony, wydłużają się górne a zwłaszcza ostatnie międzywęźla, stopniowo ustaje wzrost korzeni i powoli rozpoczyna się proces zasychania dolnych liści.

Kwitnienie roślin zbożowych następuje równolegle z kłoszeniem (jęczmień, owies), na początku fazy kłoszenia (pszenica) lub w kilka do kilkunastu dni po wykłoszeniu (żyto). Kwitnienie kwiatostanów na jednej roślinie jest równoczesne, pierwsze kwitną kwiatostany pędu górnego, następnie pędów bocznych. Okres ten trwa ok. 2-5 dni.
Przebieg pogody ma duży wpływ na kwitnienie i zapylanie kwiatów. Umiarkowanie sucha i ciepła pogoda sprzyja tym procesom, natomiast chłodna i deszczowa wpływa ujemnie, zwłaszcza na zapylenie żyta. Po zapłodnieniu, które następuje w ciągu 1-1,5 dnia po kwitnieniu rozpoczyna się ostatnia faza rozwojowa> wykształcenie i dojrzewanie ziarniaków. Ziarniak jest już całkowicie wykształcony w ciągu 8-16 dni po zapłodnieniu i rozpoczyna się jego dojrzewanie. W okresie tym następuje szybki wzrost suchej masy ziarniaka przy jednoczesnym spadku suchej masy pozostałych części roślin.

W dojrzałości mlecznej ziarniaki są> zielone, miękkie, zawierają ok. 50% wody i łatwo rozgniatają się w palcach. Dolne liście na roślinie są żółte, rozpoczyna się żółknięcie dolnych części źdźbła.
W dojrzałości woskowej kończy się gromadzenie substancji zapasowych, okrywa owocowo-nasienna przybiera charakterystyczne zabarwienie dla danego gatunku, a ziarniaki zawierają ok. 20-25 % wody. Źdźbła i liście zasychają.
W dojrzałości pełnej ziarniaki są twarde zawierają poniżej 20 % wody i odłączają się od rośliny macierzystej. Roślina jest całkiem żółta i zaczyna ciemnieć co jest dowodem jej obumierania.

Zagadnienia agrotechniki roślin zbożowych.

Pszenica jest szczególnie wrażliwa na odpowiednią wilgotność roli w okresie siewu i wschodów, a także na zakwaszenie, w mniejszym natomiast stopniu, w porównaniu z żytem, reaguje ujemnie na siew w role nieodleżałą. Po przedplonach wcześniej schodzących z pola, a więc rzepaku ozimym, grochu, owsie i w wyjątkowych przypadkach po innych zbożowych przeprowadza się pełny zespół upraw pożniwnych, który rozpoczyna się od podorywki i natychmiastowego jej zabronowania. W wypadku pojawienia się chwastów bronowanie należy powtórzyć. Na glebach bardziej zwięzłych może zaistnieć konieczność zastosowania kultywatora, a po nim brony, w celu wyrównania gleby. Orka siewna powinna być wykonana na głębokości około 20 cm, 4-5 tygodni przed siewem w warunkach optymalnych, nie później jednak niż 3 tygodnie przed siewem na glebach bardziej zwięzłych, a na 2 tygodnie na glebach lżejszych. Po przedplonach później zchodzących z pola, jak bobik, koniczyna, ziemniaki średnio późne, kukurydza czy buraki - konieczne jest zastosowanie uproszczeń uprawnych w takim zakresie, aby umożliwić terminowe wykonanie siewu, co ma decydujące znaczenie dla osiągnięcia wysokich plonów ziarna.

Najtrudniejsza jest uprawa pola pod pszenicę po wieloletnich roślinach motylkowych i ich mieszankach z trawami, zwłaszcza na glebach bardziej zwięzłych i w latach suchych. W tym przypadku najlepiej jest po stalerzowaniu pola wykonać orkę pługiem z przedpłużkiem na głębokości 22-25 cm. Prawidłowe tego zabiegu wymaga ciągników o dużej mocy, przy braku odpowiedniej siły pociągowej lepiej stanowisko takie przeznaczyć na uprawę roślin jarych. Przy uprawie roli pod pszenice należy pamiętać, że wzrastająca moc ciągników rolniczych pozwala na znaczne przyśpieszenie wykonania czynności uprawnych, a także umożliwia łączenie ze sobą wielu z nich. Jednocześnie jednak wzrasta ciężar ciągników, co zwiększa nacisk wywierany na glebę i powoduje niszczenie prawidłowej jej struktury. Wiele doświadczeń uprawnych w Polsce, jak i za granicą, wykazało istotne zmniejszenie plonów pszenicy przy wzroście ciężaru objętościowego gleby, jednak po bliższym zbadaniu tego zagadnienia stwierdzono w wielu wypadkach, że ostateczne wyniki zależą w znacznej mierze od rodzaju gleby i jej właściwości fizycznych [ J.Hersy].

Dotychczasowe wyniki badań nad zastosowaniem czynnych narzędzi uprawnych i uproszczeniem uprawy pod pszenicę ozimą wskazują na potrzebę dalszych badań nad wprowadzeniem nowych rozwiązań technicznych, aby zmniejszyć koszty upraw, jak i ograniczyć przejazdy po polu ciężkich ciągników.

Nawożenie.

Celem nawożenia jest dostarczenie roślinom składników pokarmowych w ilościach niezbędnych do uzyskania dużego i pożądanej jakości plonu oraz utrzymanie lub zwiększenie żyzności gleby. Jednocześnie jednak trzeba pamiętać, że zachodzące zależności między nawożeniem a efektem końcowym, jakim jest zebrany plon, są bardzo złożone. Przede wszystkim warunkiem efektywnego wykorzystania nawożenia jest dobór zarówno odpowiednich gatunków, jak i w - ramach gatunków odpowiednich odmian do określonych warunków glebowych i klimatycznych. Ponadto poziom plonów uzależniony jest również od uwarunkowanej genetycznie zdolności przystosowania się odmian do warunków środowiska. Wreszcie efektywność nawożenia zależy również od zastosowania odpowiedniej dla danej odmiany agrotechniki, tj. wyboru właściwego stanowiska, sposobu uprawy roli, terminu i gęstości siewu, terminu i sposobów wprowadzenia do gleby nawozów we właściwych proporcjach poszczególnych składników pokarmowych, a także od stosowanych zabiegów pielęgnacyjnych i takiego przeprowadzenia zbiorów, które pozwoli na maksymalne zmniejszenie strat i nie dopuści do pogorszenia się jakości zebranego ziarna wskutek wadliwych warunków przechowywania.

Największy wpływ na plony zbóż ma nawożenie azotowe, przy czym efektywność nawożenia jest z zasady większa na glebach lżejszych niż mocniejszych.
Działanie azotu zależne jest również od przedplonu. Po dobrych przedplonach, np. po roślinach motylkowych, strączkowych czy rzepaku efektywność na nawożenie jest mniejsza niż po gorszych przedplonach, jakimi są rośliny zbożowe. Dlatego po dobrych przedplonach zaleca się stosowanie niższych dawek azotu. Znaczenie ma również sposób i termin stosowania nawożenia azotowego, przy czym należy w każdym okresie wegetacji zapewnić roślinie wystarczające ilości tego składnika, nie wolno go jednak przedawkować, gdyż może to powodować, straty w wyniku wypłukiwania nadmiaru składników, pogorszenia warunków wzrostu przez przejściowe zbyt wysokie stężenie roztworu glebowego, a także może wpłynąć na zwiększenie podatności rośliny na zaatakowanie przez choroby oraz niebezpieczeństwo wylegania. Wyższe dawki azotu przedłużają okres wypełniania ziarna i powodują przy normalnym przebiegu warunków klimatycznych opóźnienie terminu zbiorów przy jednoczesnym wzroście zawartości w ziarnie związków azotowych, które częściowo mogą być związkami nie białkowymi. Prowadzi się więc coraz częściej badania nad możliwie wczesnym zastosowaniem przynajmniej części nawożenia azotowego zimą lub wczesną wiosną przed ruszeniem wegetacji, zamiast stosowania go w późniejszych okresach, co jest znacznie trudniejsze technicznie do przeprowadzenia i ma mniejszy wpływ na efekt końcowy, jakim jest plon ziarna. Zalecane dawki azotu pod rośliny zbożowe w Polsce wahają się w dość szerokich granicach >od 30 kg/ ha N przy jęczmieniu browarnym, gdzie można dopuścić do nadmiernej zawartości białka w ziarnie, obniżającej wartość technologiczną do 150kg/ ha N przy odmianach pszenicy ozimej, wykorzystując
w sposób ekonomicznie efektywny wysokie dawki nawozów azotowych.

Stosując azot umiejętnie w dawkach podzielnych wpływa on korzystnie na wszystkie elementy struktury plonu pszenicy ozimej, to znaczy liczbę kłosów na jednostce powierzchni, liczbę ziaren w kłosie, masę 1000 ziaren i na stosunek ilościowy ziarna do słomy. W późniejszych fazach wzrostu pszenicy azot wpływa na wypełnianie ziarna oraz zwiększa zawartość białka w ziarnie.

Rośliny w okresie jesiennym po dobrych przedplonach znajdują w glebie potrzebną ilość azotu. Na lżejszych glebach i po słabych przedplonach można stosować przed siewem pszenicy 30 kg na ha we wschodniej części kraju oraz 30 40 kg na ha w części zachodniej. Jesienna wegetacja w zachodniej części kraju trwa dłużej, a pszenica pobiera składniki pokarmowe w cieplejszych okresach występujących w tych rejonach również w zimie. Rośliny, które są przekarmione azotem gorzej zimują.

Wiosenne stosowanie azotu jest istotnym czynnikiem regulującym łan pszenicy. Na glebach zasobnych w azot, przy optymalnym terminie siewu ( rośliny osiągają jesienią fazę 23/25 wg Zadoksa/ pęd główny i trzy do pięciu pędów bocznych) i dobrej obsadzie roślin azot należy zastosować do końca generatywnego różnicowania się stożka wzrostu w fazie 30/31. Jeśli natomiast w jesieni rośliny uzyskają tylko fazę 13/21(od fazy trzech liści do fazy pędu głównego i jednego pędu bocznego ) lub obsada roślin po przezimowaniu jest niska, czy też zawartość azotu wiosną w glebie jest mała, aby uzyskać zadowalający plon ziarna należy stosować dużą dawkę azotu w granicach 70_90 kg/ ha a nawet 120 kg/ ha podczas ruszenia wegetacji wraz z bronowaniem.

Drugą część dawki azotu należy uzależnić od stopnia odżywienia rośliny azotem i zastosowania w okresie wydłużania są źdźbła miedzy stadium 32-34 wg skali Zadoksa (dwa do czterech wyczuwalnych węzłów).

W uprawie pszenicy konsumpcyjnej pożądane jest zastosowanie również niewielkiej dawki azotu w okresie początku kłoszenia (stadium 49-50 wg skali Zadoksa ), która podnosi procentową zawartość białka w ziarnie, ale może także powodować zwiększenie rozpływalności glutenu, szczególnie w warunkach dużej ilości opadów. Aby więc rozpływalność glutenu nie była duża, dostępność azotu od dojrzałości mlecznej ziarna nie może być nadmierna.

Nawożenie fosforem i potasem stosuje się jednorazowo pod orkę siewną. Nawozy te muszą być dobrze wymieszane z glebą, wówczas są w lepszym stopniu wykorzystywane przez rośliny. Taki sposób stosowania nawozów fosforowych i potasowych zapewnia największą efektywność ich działania. Przeciętna efektywność nawożenia tymi składnikowych wyrażana jest jako przyrost plonu ziarna pszenicy na 1 kg fosforu i na 1kg potasu zastosowany w nawozach. Efektywność nawożenia pszenicy ozimej oblicz się na podstawie wyników polowych doświadczeń IUNG wynosiła >dla fosforu (w zakresie dawek 0-80kg/ha)- 4kg ziarna pszenicy, a dla potasu (w zakresie dawek 0-90kg/ha)-3,5kg pszenicy na 1kg czystego składnika. Uwzględniając przyrost plonu ziarna pszenicy pod wpływem nawożenia fosforem i potasu oraz koszt jednostkowy ziarna obliczono, że 1zł wydany na nawozy fosforowe uzyskuje się przyrost plonu ziarna o wartości ok.1,2zł przynosi przyrost plonu ziarna wartość 2zł.
Obliczono, że pszenica ozima do wytworzenia 1 tony ziarna wraz z odpowiednią ilością słomy potrzebuje następujących ilości składników pokarmowych ; 24 kg azotu (N), 10 kg P2O5, 20 kg K2O oraz ok. 5 kg Mg0 [ ]

Wapnowanie ma duży wpływ na wysokość plonów i wysokiej efektywności nawożenia pszenicy azotem jest doprowadzenie gleb do pH zbliżonego do obojętnego. Wzrost zakwaszenia gleby wyraźnie obniża plon ziarna a także jego jakość. Optymalny odczyn gleby dla pszenicy wynosi 6-6,5 pH. Nawozy wapniowe wykazują co najmniej jednoroczne "opóźnienie" działania w stosunku do terminu wniesienia do gleby, dlatego wapno należy stosować pod przedplon pszenicy. W przypadku wapnowania bezpośredniego pod pszenicę należy go stosować nie później niż pod orkę siewną.

Odmiany pszenicy

Aktualnie w Rejestrze odmian znajduje się 37 odmian w tym>
• w grupie A-pszenica jakościowa(6 odmian)>Berga, Zyta, Korweta, Turnia, Sukces, Pegassos
• w grupie B pszenica chlebowa(14 odmian )>Rysa, Mobela, Juma, Mewa, Roma, Nutka, Tonacja, Soraja, Clever, Sława, Salwa, Tortija, Kobra
w grupie C pszenica paszowa(17 odmian)>Kris, Almari, Symfonia, Elena, Maltanka, Kaja, Wilga, Liryka, Wanda, Izolda, Zorza, Emika, Aleta, Kamila, Jawa, Jubilatka, Mikula.
Nadal w formie pszenicy ozimej brak jest odmian w grupie E- pszenica elitarna oraz w grupie K- pszenica na ciastka.

Nutka-wyhodowana w Hodowli Roślin Strzelce(wpisana do RO 2001 r.) Odmiana jakościowa w grupie B. Mrozoodporność mała (2 w skali 9-cio stopniowej). Zróżnicowana odporność na choroby >na septoriozę liści-dość duża, na rdzę brunatną-dość mała, na pozostałe średnia. Wysokość roślin średnia natomiast duża odporność na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania średni (na poziomie odmian Elena i Korweta). Odporność na porastanie ziarna w kłosie dość mała. Masa 1000 ziarn, wyrównanie i gęstość w stanie zsypnym -średnia. Liczba opadania duża. Plenność w skali kraju i większości rejonów bardzo dobra. Mała mrozoodporność decyduje o ograniczonym zasięgu uprawy, do rejonów klimatycznie łagodniejszych. Średnia tolerancja na zakwaszanie gleb.

Sława- wyhodowana w Poznańska Hodowla Roślin O/ Tulce (wpisana do RO w 2001 r.). Odmiana chlebowa w grupie B. Mrozoodporność duża(6.0). Odporność na choroby zróżnicowana, na rdzę brunatną dużą, na mączniaka dość duża, na septoriozę liści i plew-średnia. Termin kłoszenia dość wczesny, dojrzewania średni (zbliżony do odmian Berga i Tortija). Zawartość glutenu dość duża, a jego jakość wyrażana jest indeksem -dobra. Ziarno mączyste o dobrej wydajności mąki. Plenność w skali kraju średnia do dość dużej.

Turnia- Małopolska Hodowla Roślin HBP Sp. z o. o. O/ Kraków SHR Polanowice (wpisano do RO 2001 r.). Odmiana jakościowa w grupie A. Mrozoodporność mała (3.0). Odporność na choroby zróżnicowana na septoriozę plew-dość duża, na septoriozę liści- śrenia, na choroby podstaw źdźbła- nieco poniżej średniej, na mączniaka i rdzę brunatną dość mała. Rośliny wysokie o dość małej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia średni dojrzewania- dość późny (poziom odmiany Wanda). Masa 1000 ziarn dość duża cecha ta wyróżnia tą odmianę tą w śród innych. Zawartość białka jest średnia, zaś glutenu duża. Wydajność ogólna mąki dość dobra. Mała mrozoodporność ogranicza zasięg uprawy do rejonów klimatycznie łagodniejszych. Tolerancja na zakwaszenie gleby średnia.

Sukces-Hodowla Roślin Strzelce(wpisana do RO 20001 r.). Odmiana jakościowa w grupie A, ma małą mrozoodporność(2,5). Zdrowotność dobra, duża odporność na septoriozę liści. Wysokość roślin średnia co pozytywnie wpływa na dużą odporność na wyleganie. Termin kłoszenia ii dojrzewania -późny (zbliżony do odmiany Kris). Odporność na porastanie ziarna w kłosach średnia. Masa 1000 ziarn dość duża (ok. 50g),wyrównane dość dobre (jedno z lepszych), gęstość w stanie zsypu średnia. Liczba opadania duża do dość dużej. Zawartość glutenu duża, a jego jakość wyrażana indeksem- dobra do bardzo dobrej. Szklistość ziarna duża do bardzo dużej. Wydajność ogólna mąki średnia. Plenność w skali kraju dobra, na Nizinie Śląskiej plonuje ok.105% w stosunku do wzorca. Mała mrozoodporność ogranicza zasięg uprawy do rejonów klimatycznie łagodniejszych. Tolerancja na zakwaszenie średnia.

Tonacja-Hodowla Roślin Strzelce( wpisana do RO w 2001 r.). Odmiana w grupie pszenic chlebowych- B o dużej mrozoodporności (7,5). Odporność na choroby zróżnicowana< na choroby podstawy źdźbła średnia, na septoriozę liści -duża do bardzo dużej, na rdzę brunatną i septoriozę plew-średnia, na mączniaka -mała. Rośliny średniej wysokości o dużej odporności na wyleganie. Termin kłoszenia i dojrzewania późny (w granicach odmiany Wandy). Odporność na porastanie ziarna w kłosach dość duża. Masa 1000 ziarn duża (ok. 48,4g).

Płodozmiany

Obserwując zespoły roślin w naturalnym środowisku wykazują że skład ich ulega zmianom zachodzącym samorzutnie szybciej lub wolniej, zależnie od układu wielu różnych czynników siedliska. W miarę upływu czasu pewna liczba gatunków roślin wypada z dotychczasowego zespołu, ustępując miejsca innym, które znów po pewnym czasie giną, i w ich miejsca pojawiają się nowe. Przyczyną tych zmian jest często pogorszenie się warunków siedliskowych, głównie edaficznych, dla dotychczas rosnących roślin, wskutek czego ustępują one z danego terenu. Nowe warunki stają się korzystniejsze dla innych gatunków roślin, które masowo zaczynają się pojawiać i tworzą nowy zespół.

Występowanie różnych zespołów zachodzi według określonej kolejności, co oznacza, że rządzą nim pewne naturalne prawo. Takie kolejne następstwo zespołów w tym samym siedlisku nazywane jest sukcesją. Najszybciej zmiany zespołów zachodzą na polu, na którym zaniechano uprawy i pozostawiono je własnemu losowi. Pojawiają się tam najpierw chwasty jednoroczne i dwuletnie, np. chwastnica jednostronna, włośnica sina, rdest, tasznik pospolity i inne. Następnie rośliny jednoroczne giną, a teren opanowują rośliny wieloletnie takie jak perz, osty, ostrożenie, kostrzewa owcza, śmiałek darniowy, a następnie teren pokrywa się krzewami i drzewami, w przyrodzie bowiem istnieje stała dążność do zapanowania w danym siedlisku takiego zespołu, który jest z nim najbardziej zharmonizowany.

Następstwo roślin na gruntach ornych zależy od gospodarki człowieka. Już dawno temu stwierdzono, że rośliny uprawiane po sobie nie znajdują najlepszych warunków w danym siedlisku i że inne rośliny są dla nich znacznie lepszym przedplonem.

Przyczyny niekorzystnego oddziaływania na glebę roślin uprawianych przez kilka lat na tym samym polu były przedmiotem badań wielu wybitnych uczonych.

Reakcja roślin uprawianych przez kilka lat po sobie, czyli w monokulturze jest zawsze niekorzystna, jednak wystąpienie widocznych objawów i ich nasilenie przebiega różnie u różnych roślin. Jedne z nich (np. koniczyna lucerna, len, słonecznik) często już przy drugim kolejnym obsiewie znacznie obniżają plony. Inne, np. owies, rzepak, kukurydza- dopiero po kilku a nawet kilkunastu latach uprawy po sobie reagują spadkiem plonów. Nawożenie organiczne i mineralne może opóźnić lub zmniejszyć niekorzystne efekty uprawy roślin w monokulturze, jednak nie jest w stanie usunąć ich całkowicie, dlatego stosujemy zmianowanie.

Zmianowaniem (płodozmianem) nazywa się następstwo roślin, które uwzględnia ich wymagania warunki przyrodnicze siedliska oraz jest gospodarczo uzasadnione. Zatem nie będzie zmianowaniem następstwo roślin> żyto, pszenica jara, pszenica ozima, jęczmień jary, buraki cukrowe itd., gdyż ani z punktu widzenia przyrodniczego, ani gospodarczego nie ma ono uzasadnienia. Jest to po prostu zupełnie przypadkowe, nieracjonalne następstwo roślin, które nie uwzględnia ich przyrodniczych wymagań ani nie umożliwia uprawianym roślinom optymalnego wykorzystania czynników siedliska. Przy układaniu zmianowania konieczna jest znajomość wymagań poszczególnych roślin oraz warunków, jakie pozostawiają po sobie.

Zmianowanie może dotyczyć jednego tylko pola, na którym jest przestrzegana ustalona kolejność roślin, lub wszystkich pól w jakimś gospodarstwie lub całym rejonie.

Jeśli zmianowanie obejmie się określoną liczbę pól w gospodarstwie będzie się na każdym z nich kolejno uprawiać zaplanowane rośliny uzyskują corocznie zbiory wszystkich roślin, będzie to płodozmian. Inaczej mówiąc płodozmian jest to zmianowanie zaplanowane z góry na szereg lat dla określonego obszaru gospodarstwa. Zatem płodozmian uwzględnia i lata, w którym uprawiane są kolejno rośliny określone zmianowaniem i pola na których to zmianowanie jest stosowane. Zamknięty cykl uprawy, po którym następuje powtórzenie zmianowania, nazywa się rotacją.
Układając zmianowanie wygodniej jest posługiwać się nie poszczególnymi gatunkami roślin, lecz tzw. elementami zmianowania, czyli grupami obejmującymi rośliny o podobnych wymaganiach co do agrotechniki i stanowiska oraz o podobnej wartości przedplonowej (np. rośliny okopowe, zbożowe jare strączkowe itp.).

Jednym z warunków zmianowania jest ustalenie takiej kolejności roślin, stanowiących plony główne, aby okres ich wegetacji wzajemnie się nie zazębiał. Zarazem musi być zapewniony odpowiednio długi okres między zbiorami przedplonu a siewem rośliny następczej, który pozwoli na przygotowanie roli i wykonanie siewu w optymalnym terminie. Na ogół im okres ten jest dłuższy, tym korzystniejsze będą warunki dla rośliny następczej, gdyż starannie można wykonać uprawę i więcej jest czasu na naturalne wydobrzenie roli i magazynowanie wody. Na długość tego okresu wpływa nie tylko dobór gatunków roślin, ale i ich odmian. Na przykład po zbiorze wczesnych odmian ziemniaków jest dość czasu na uprawę roli oraz siew żyta i pszenicy ozimej, natomiast po zbiorze późnych odmian siew żyta jest już nie możliwy. Również rzepak ozimy po wcześniejszych odmianach grochu znajduje dobre warunki i może dać wysokie plony, zaś po odmianach późnych nie zdąży się przygotować roli i zasiać rzepaku w optymalnym terminie.

Inaczej ma się sprawa, gdy plon główny wysiewany jest w roślinę ochronną (np. koniczyna czerwona w jęczmień jary) lub gdy uprawia się wsiewkę poplonową (np. seradelę
w życie ozimym ). Siew wykonywany jest wówczas wiosną w łan rosnącej rośliny ozimej, więc musi być na tyle wczesny, aby ozimina nie utrudniała siewu i sama od niego nie ucierpiała, bądź sieje się wsiewkę w tym samym czasie co jarą roślinę ochronną. Wczesny zbiór rośliny ochronnej stwarza korzystniejsze warunki dla wzrostu wsiewki, więc na rośliny ochronne należy dobierać gatunki i odmiany schodzące z pola.

Poplony ścierniskowe i plony wtóre (po poplonach ozimych) muszą być zasiane w możliwie najkrótszym czasie od zbioru przedplonu. W tym przypadku stosuje się bardzo skróconą przedsiewną uprawę roli tak oby siew nastąpił najpóźniej w ciągu 1-2 dni. Pośpiech towarzyszący uprawie polonów i plonów wtórych ma na celu jak najlepsze wykorzystanie skróconego okresu wegetacyjnego, w którym układ czynników klimatycznych jest odpowiedni dla wzrostu i rozwoju roślin. Ponadto siew bezpośrednio po zbiorze przedplonu pozwala skorzystać z bardzo krótkotrwałej sprawności roli. Długość okresu między zbiorem przedplonu i siewem rośliny następczej w dużym stopniu zależy też od czynników klimatycznych i glebowych, ponieważ ich układ może znacznie przyspieszyć lub opóźnić zarówno termin zbioru jak i siewu.

Zabiegi agrotechniczne jak również nowoczesne technologie uprawy wielu roślin, zwłaszcza na dużych polach gospodarstw wielkoobszarowych, w znacznym stopniu wpływają na długość tego okresu. Na przykład jednoetapowy zbiór zbóż kombajnem przebiega szybciej niż zbiór innymi maszynami, jednak wykonywany jest w późniejszym terminie, gdy ziarno osiągnie pełną dojrzałość i odpowiednią wilgotność. Wymaga to stosowania osobnych maszyn do zbioru słomy pozostawionej przez kombajn. Mimo to przy dobrej organizacji pracy, okres zbioru słomy znacznie się skraca, a tym samym wzrasta powierzchnia pod uprawę poplonów ścierniskowych lub przedłuża się czas na uprawki pożniwne. Jest to szczególnie ważne w północnych rejonach kraju, w których okres wegetacji jest krótszy niż w rejonach południowych.

Niewłaściwe następstwo roślin, w którym pewne gatunki uprawiane są przez kilka lat po sobie lub zbyt często powracają na to samo pole, prowadzi wcześniej czy później do zniżki plonów. Zjawiska takie, występujące mimo poprawnej uprawy roli i nawożenia, nazywane są ogólnie chorobami płodozmianowymi albo zmęczeniem gleby.
Najbardziej prawdopodobną i współcześnie powszechnie uznawaną jest teoria głosząca, że różne formy zmęczenia gleby powodowane są przez masowe występowanie chorób pochodzenia grzybowego, bakteryjnego czy wirusowego i różnych składników (Jelinowski 1977, Lange de la cCamp 1964). Nazwa jakiejś formy zmęczenia gleby jest zwykle związana nie z przyczyną choroby, lecz z rośliną, na której się objawia. Na przykład mówi się o wykoniczynieniu, wylnieniu, wyburaczeniu itd.

W płodozmianie nie zawsze przez cały okres wegetacyjny pole jest zajęte przez uprawiane rośliny. Często pozostaje jeszcze dużo czasu między zbiorem przedplonu a siewem rośliny następczej. Takie okresy są przeznaczone na uprawę poplonów wykorzystywanych na paszę zieloną lub surowiec na kiszonkę, a niekiedy na zielony nawóz.

Planując uprawę poplonów należy uwzględnić układ warunków przyrodniczych w okresie wegetacyjnym. Wilgotność gleby warunkuje wysokość produkcji roślinnej a zależy od ilości i rozkładu opadów, parowania, transpiracji oraz niedosytów wilgotności powietrza, będących funkcjami temperatury.

Poplony mogą być siane w różnym czasie i w skutek tego są w różnych porach zbierane. Wsiewki poplonowe sieje się je na ogół wcześnie wiosną w roślinę główną (zboża), w której rosną stosunkowo wolno, a po jej zborze rozwijają się bujnie, jeśli jest odpowiednia pogoda. Zbiera się je przed zimą na paszę lub przeoruje jako nawóz zielony.
Wsiewki udają się jedynie w warunkach dostatecznej wilgotności. Najczęściej stosowane i najpewniejsza na gleby piaszczyste, przy słabym nawożeniu azotem, jest seradela. Na wsiewki poplonowe nadają się też koniczyny. Są one wprawdzie kosztownym poplonem, ale spełniają jednocześnie rolę fitosanitarną i poprawiają stanowisko dla roślin następczych. Jest to szczególnie ważne w specjalistycznych płodozmianach zbożowych.

Roślinami nadającymi się na wsiewki poplonowe są też trawy, które po zbiorze rośliny ochronnej trzeba intensywnie nawozić nawozami azotowymi. Wysokie plony wsiewek uzyskano dopiero stosując 100-150kgN na 1ha. Przeciętne plony ziarna jęczmienia jarego stanowiącego roślinę ochronną dla wsiewek wynosiły 3.2t z 1ha.

Poplony ścierniskowe, siane są po wcześnie zbieranych plonach głównych i koszone w jesieni tego samego roku. Dobór roślin do uprawy w poplonie ścierniskowym zależy od tego, po jakiej roślinie poplon jest wysiewany. Ogólną zasadą, którą należy się kierować jest> im później przedplon schodzi z pola, tym większą dynamiką wzrostu powinny się charakteryzować rośliny poplonowe. Najwcześniej powinny być siane poplonowa kukurydza i kapusta pastewna, nieco później łubin żółty, słonecznik pastewny, wyka, owies, jęczmień, peluszka, łubin wąskolistny najpóźniej można siać gorczycę białą i facelię.

Poplon ścierniskowy przeznaczony na zielony nawóz ma wartość równą połowie dawki obornika. Nawet słaby poplon pozostawia dużo masy organicznej. Zbierany na zieloną paszę również jest dobrym przedplonem dla innych roślin, jeśli pole nie jest zachwaszczone. Na polach zaniedbanych, zachwaszczonych, zwłaszcza chwastami rozłogowymi nie należy stosować przedplonów, gdyż zachwaszczenie potęguje się, a uzyskany plon jest niższy i mniej wartościowy.

W ostatnich latach wobec zmian w technologii zbioru zbóż i niektórych przemysłowych (późniejszy zbiór kombajnem i zwózka słomy) obszar poplonów ścierniskowych nieco się zmniejszył. Wydaje się, że to jest jednak stan przejściowy.

Poplony ozime zapewniają na wiosnę najwcześniejszą paszę zieloną (koniec kwietnia, maj) i surowiec na kiszonki. Sieje się je od 15 sierpnia do 15 września, po zbożach ozimych i jarych oraz po roślinach strączkowych. Na poplon ozimy nadaje się wiele roślin ozimych uprawianych w czystym siewie lub mieszankach. Są nimi (w kolejności pory zbioru ) następujące rośliny >rzepik ozimy, rzepak ozimy, żyto, mieszanki żyta albo pszenicy ozimej z wyką kosmatą oraz życicy trwałej z koniczyną krwisto czerwoną (inkarnatką) i wyką kosmatą.

Wartość stanowiska po poplonie ozimym dla rośliny następczej zależy miedzy innymi od pory zbioru. Na przykład wcześnie skoszony rzepak ozimy jest znacznie lepszym przedplonem niż mieszanki zbierane później, po których gleba jest bardziej wyczerpana z wody. Jeśli jednak rok jest mokry, również mieszanki są dobrym przedplonem dla roślin później sianych.
W naszych warunkach klimatycznych poplony ozime dają wysokie plony i rzadko zawodzą. Następstwo roślin po poplonach będzie różne, uzależnione od rodzaju poplonu, terminu zbioru i sposobu jego użytkowania (koszenie, wypasanie, przeoranie na zielony nawóz). Po poplonie ścierniskowym sianym po roślinach wcześnie schodzących z pola na przełomie czerwca i lipca. Po późno zebranym poplonie ścierniskowym i wsiewce poplonowej najczęściej sieje się zboża jare, kukurydzę i ziemniaki a rzadziej buraki cukrowe.

Plon wtóry jest plonem głównym roślin zasianych po poplonie ozimym i zbieranych w tym samym roku. Siew roślin uprawianych w plonie wtórnym jest z konieczności późny i tylko niektóre gatunki są wysiewane w terminie zbliżonym do optymalnego (np. kukurydza na kiszonkę, rośliny prosowate).

Wszystkie rośliny uprawiane w plonie wtórym wymagają silnego nawożenia, zwłaszcza azotem. Pod ziemniaki daje się z reguły nawozy ogrodnicze, przy czym powstaje kwestia racjonalnego umieszczania tego nawozu. Jeśli zastosuje się go bezpośrednio przed sadzeniem, brak będzie czasu na przygotowanie roli, a sadzenie ziemniaków jeszcze bardziej się opóźni. Można więc obornik dać pod poplon ozimy, a pod plon wtóry tylko pełne nawożenie mineralne. Doświadczenia wykonane pod kierunkiem prof. B. Świętochowskiego w Swojcu i Czechnicy pod Wrocławiem wykazały, że taki sposób nawożenia ziemniaków uprawianych w plonie wtórym jest korzystniejszy.

Pszenicę w porównaniu z żytem charakteryzuje w okresie jesieni i wczesnej wiosny znacznie słabszy wzrost, a tym samym i słabszy rozwój systemu korzeniowego, szczególnie więc ważny jest dobór przedplonu, który nie wyczerpuje nadmiernie ani jednostronnie gleby z przyswajalnych składników pokarmowych oraz pozostawia rolę czystą od chwastów. Wszystkie w tym zakresie wykonane doświadczenia wskazują, że w równych warunkach glebowych ii klimatycznych, uzyskuje się znacznie wyższe plony po tzw. dobrych przedplonach, z tym zastrzeżeniem, że różnice w plonowaniu na korzyść tych stanowisk są znacznie większe na glebach kompleksu pszenno-żytniego lub pszennego w niższej kulturze.

Dobrymi przedplonami są rośliny motylkowe wieloletnie (koniczyna, lucerna), jednakże ze względu na często występujące po nich silne zachwaszczenie i brak czasu na odpowiednie doprawienie roli nie zawsze zapewniają uzyskanie wysokich plonów ziarna. W przypadku wykorzystania takiego przedplonu pod pszenicę ozimą należałoby zrezygnować z ostatniego pokosu, zwłaszcza w rejonach o stosunkowo małej ilości opadów w okresie późno letnim. Rośliny zbożowe są na ogół gorszymi przedplonami.

Uprawa pszenicy po pszenicy jest szczególnie nie pożądana ze względu na zwiększone niebezpieczeństwo pojawienia się chorób i szkodników. Stosunkowo najlepsze efekty produkcyjne uzyskuje się przy uprawie po owsie. Jęczmień jest najgorszym przedplonem ze wszystkich roślin zbożowych. Dotychczas nie wyjaśniono w pełni jego ujemnego wpływu dla pszenicy. Na ogół uważa się, że w stanowisku po jęczmieniu częściej pszenica jest porażona przez zgorzel i łamliwość podstawy źdźbła.

Rzepak ozimy, mieszanki roślin strączkowych i zbożowych, groch, owies, ziemniaki wczesne, średnio późne oraz koniczyna (jedynie po wczesnym zbiorze drugiego plonu) mogą być wykorzystane jako przedplon pod zasiewy większości odmian w rejonach wschodnich, środkowych i południowo-wschodnich, z tą różnicą, że w przypadku ziemniaków średnio późnych należy stosować uproszczoną uprawę. (133)