Charakterystyka Zbiornika Czorsztyńskiego

Charakterystyka zaporowego Zbiornika Czorsztyńskiego
na rzece Dunajec

1. Podstawowe dane zbiornika
Jezioro Czorsztyńskie umiejscowione jest na rzece Dunajec, w Kotlinie Nowotarskiej pomiędzy Gorcami a Pieninami(49°26'44″N, 20°15'45″E). Jest to zbiornik zaporowy, który powstał poprzez zbudowanie zapory wodnej w Niedzicy między Pieninami Spiskimi a Właściwymi. Zapora ma wysokość 56 metrów, przez co umożliwia piętrzenie wód Dunajca do wysokości 534.5 m n.p.m, przy czym minimalna wysokość to 510 m n.p.m. Natomiast normalny poziom piętrzenia wynosi 529m n.p.m.
W zależności od poziomu piętrzenia w zbiorniku można zretencjonować od 36,5 mln m³ do 234,5 mln m³ wody..Pojemność martwa zbiornika przy minimalnym poziomie piętrzenia) wynosi 36,5 mln m³.Pojemność użytkowa zbiornika (przy maksymalnym poziomie piętrzenia) to 198,0 mln m³. Pojemność wyrównawcza (przy normalnym poziomie piętrzenia) wynosi 133,5 mln m³, a pojemność powodziowa stała powodziowa obliczona dla maksymalnego poziomu piętrzenia wynosi 64,5 mln m³. Pojemność całkowita zbiornika Czorsztyn wynosi 234,5 mln m³. W zależności od ilości wody zgromadzonej w misie zbiornika zmienia się jego powierzchnia (od 4,15 km² do 13,35 km²), która zazwyczaj wynosi około 11 km², przy długości 9 km i szerokości 1,5 km. Głębokość zbiornika w okolicach zapory w Niedzicy osiąga nawet 50 metrów. Głębokość średnia przy maksymalnym poziomie piętrzenia wynosi ok. 17,6 m. Długość linii brzegowej wynosi 29,7 km2.
Poniżej zapory Zbiornika Czorsztyńskiego znajduje się drugi, znacznie mniejszy Zbiornik Sromowski pełniący rolę zbiornika wyrównawczego dla zbiornika Czorsztyńskiego.
2. Historia budowy
 1964 r. – Uchwała Komitetu Rady Ministrów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w sprawie gospodarki wodnej w dorzeczu Dunajca.
 1968 r. – Zatwierdzenie projektu wstępnego ZZW Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne przez Komisję Planowania przy Radzie Ministrów.
 1969 r. – Rozpoczęcie inwestycji.
 1970 r. – Podział inwestycji na zadania:
 I – zagospodarowanie otoczenia zbiornika i budowa dróg.
 II – obiekty podstawowe. Zatwierdzenie ZTE (Założeń Techniczno-Ekonomicznych) zadania I.
 1971 r. – Rozpoczęcie realizacji Zadania I.
 1974 r. – Zatwierdzenia ZTE zadania II.
 1975 r. – Rozpoczęcie realizacji Zadania II.
 1986 r. – Decyzja rządowa o rozszerzeniu zadania ZZW Czorsztyn o budowę oczyszczalni w zlewni Dunajca powyżej przekroju zapory Sromowce Wyżne.
 1988 r. – Przełożenie koryta rz. Dunajec przez sztolnie energetyczno-spustowe dla umożliwienia budowy zapory głównej.
 1994 r. – Oddanie do użytku zapory, zbiornika i EW (Elektrowni Wodnej) Sromowce Wyżne.
 1995 r. – Zakończenie sypania korpusu zapory i rozpoczęcie robót wykończeniowych (droga po koronie, zagospodarowanie skarpy odpowietrznej). Napełnienie zbiornika Czorsztyn-Niedzica do rzędnej 512.00 m n.p.m. zgodnie
z decyzją Wydziału Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych Urzędu Wojewódzkiego w Nowym Sączu dla prowadzenia rozruchu elektrowni. Przygotowanie czaszy zbiornika Czorsztyn-Niedzica powyżej rzędnej 512,00 do napełnienia. Dokończenie obwałowań ochronnych dla miejscowości Frydman, Dębno i Kluszkowce wraz z urządzeniami.
Zakończenie budowy oczyszczalni ścieków w miejscowościach leżących wokół zbiornika czorsztyńskiego
i w Nowym Targu. Rozpoczęcie zabudowy technicznej i biologicznej brzegów zbiornika głównego. Rozpoczęcie realizacji zieleni ochronnej i uzupełniającej. Kontynuacja regulacji dopływów do zbiornika. Zakończenie renowacji Zamku Niedzickiego. Zakończenie rozbiórki obiektów zabytkowych z przygotowaniem
do przeniesienia do muzeum-skansenu. Zakończenie badań archeologicznych. Prowadzenie rozruchów obiektów.
 1996 r. – Zakończenie budowy zapory niedzickiej. Napełnienie zbiornika Czorsztyn-Niedzica powyżej rzędnej 512,00 m n.p.m. Kontynuacja budowy oczyszczalni ścieków i sieci kanalizacyjnych w miejscowościach leżących
w zlewni zbiornika czorsztyńskiego. Zakończenie zabudowy biologicznej
i technicznej brzegów zbiornika głównego. Kontynuacja realizacji zieleni. Kontynuacja robót regulacyjnych na dopływach do zbiorników. Budowa skansenu. Zakończenie prac przy utrwaleniu ruin zamku Czorsztyn. Prowadzenie rozruchów
i przygotowanie do eksploatacji obiektów zadania ZZW Czorsztyn.
 1997 r. – Zakończenie budowy systemów kanalizacji i oczyszczalni ścieków
w miejscowościach leżących w zlewni zbiornika czorsztyńskiego. Zakończenie robót regulacyjnych. Zakończenie wykonania zieleni. Przekazanie obiektów
do eksploatacji. Prace wykończeniowe i estetyzacyjne.
Ryc. 1. Położenie Zbiornik Czorsztyńskiego i Sromowieckiego na tle karpackich regionów fizyczno-geograficznych: 1 – zbiorniki
wodne, 2 – rzeki i potoki, 3 – granica państwowa, 4 – ważniejsze miejscowości.

Do utworzenia zbiorników, a ściślej lokalizacji ich zapór wykorzystano zwężenie doliny Dunajca stanowiące Przełom Czorsztyński przez Pieniny. Przełom ten, wraz z Przełomem Pienińskim Dunajca oraz przełomem Leśnickiego Potoku, wyznaczają granice podziału Pienin na mniejsze jednostki fizyczno-geograficzne (Ryc. 1): Pieniny Spiskie, Pieniny Właściwe, Małe Pieniny oraz Grupę Golicy i Haligowskich Skał . Południową granicę Pienin stanowią doliny Łapszanki, Niedziczanki, Dunajca i Lipnika. Zapora Zbiornika Czorsztyńskiego została zlokalizowana w odcinku doliny oddzielającym Pieniny Spiskie od Pienin Właściwych, pomiędzy wzniesieniami Groby (604 m n.p.m.) oraz Piekiełko(661 m n.p.m.). Z kolei zapora Zbiornika Sromowieckiego opiera się o „spisko-gubałowskie” oraz „pienińskie” zbocza doliny Dunajca – po stronie zachodniej (spiskiej) zbocza przechodzą w stoki wzniesienia Sosny (632 m n.p.m.), a po stronie wschodniej (pienińskiej) wzniesienia Pulsztyn (613 m n.p.m.).

Pod względem administracyjnym zbiorniki są położone w powiecie nowotarskim na obszarze trzech gmin: Czorsztyn, Łapsze Niżne i Nowy Targ, przy czym w obrębie gminy Nowy Targ znajduje się tylko niewielki fragment strefy cofkowej Zbiornika Czorsztyńskiego.
W uogólnieniu można stwierdzić, że hydrograficznie lewostronne części obu zbiorników należą do gminy Czorsztyn, natomiast prawostronne do gminy Łapsze Niżne, a granica przebiega w obrębie powierzchni wodnej (Ryc. 2). W otoczeniu
zbiorników znajdują się miejscowości będące zarówno dziedzictwem krain historyczno-etnograficznych (Podhala i Spisza), jak i ukształtowane w wyniku przenikania kultur regionalnych.
Typową miejscowością związaną z krainą Podhala jest Dębno, z kolei miejscowości zlokalizowane po południowej stronie zbiorników (Frydman, Falsztyn, Niedzica) należą
do Spisza. Miejscowości położone po północnej stronie zbiorników (Maniowy, Mizerna, Kluszkowce, Czorsztyn, Sromowce Wyżne) zamieszkuje ludność wykazująca wpływy wielokulturowości, w tym górale pienińscy. Budowa zbiorników wymagała wykupu lub pozyskania w zarząd ponad 1500 ha gruntów prywatnych, w tym likwidacji około 500 zagród gospodarskich. Dla ich mieszkańców terenami osiedleńczymi stały się nowe Maniowy (nowa miejscowość zlokalizowana powyżej zlikwidowanej wioski Maniowy), Kluszkowce, Czorsztyn- Nadzamcze oraz Sromowce-Wygon.


Ryc. 2. Szkic administracyjno- sytuacyjny otoczenia Zbiorników Czorsztyńskiego
i Sromowieckiego: 1 – zbiorniki wodne, 2 –rzeki i potoki, 3 – zapory i obwałowania,
4 – granice obszarów prawnej ochrony przyrody, 5 – miejscowości, 6 – granice gmin, 7 – przystanie rekreacyjnego i sportowego sprzętu pływającego.



3.Funkcje i zagrożenia

Zespół zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne został
zaprojektowany jako obiekt wielozadaniowy i pełni funkcje:
– przeciwpowodziową, wykorzystując możliwość wyrównania fal wezbraniowych
przez Zbiornik Czorsztyn-Niedzica,
– wyrównawczą poprzez zwiększenie przepływów minimalnych poniżej Zbiornika
Sromowce Wyżne,
– energetyczną poprzez produkcję energii elektrycznej (przepompowywanie części
wody ze zbiornika wyrównawczego do zbiornika głównego w godzinach nocnych,
w celu ponownego jej wykorzystania dla zwiększonej produkcji energii w godzinach
szczytowego zapotrzebowania systemu) i sprzedaż jej do zakładu energetycznego
ENION S.A. w Krakowie (3% energii z elektrowni wodnych w Polsce),
– turystyczną.
Zagrożenia
Zespół zbiorników ulega zamuleniu w części cofkowej. Konsekwencją jest
zmniejszanie się kubatury zbiornika o 0,6-0,7 mln m3 rocznie2. Zanieczyszczany jest
on rumowiskiem unoszonym, wleczonym oraz biogenami i metalami ciężkimi. Zbiornik
Czorsztyński jest młodym obiektem, z tego też względu nie podjęto jeszcze prób oczyszczania z nanosów.
Dostępność komunikacyjna
Zespół zbiorników położony jest w pobliżu drogi państwowej nr 969 Nowy Sącz-
-Nowy Targ. W Nowy Targu łączy się ona z drogami głównymi nr 47 na trasie Zakopane-
Chabówka oraz nr 49 Nowy Targ-Podspády na Słowacji. Od strony wschodniej
zbiornika biegnie droga lokalna na odcinku Wygon (Sromowe Wyżne)-Kąty (przystań
flisacka). Wzdłuż zachodniego brzegu zbiornika przebiega droga lokalna łącząca Dębno
z Niedzicą przez Frydman i Falsztyn. Trasy obsługiwane są przez linie autobusowe
PKS oraz linie prywatne. Miejscowości położone nad zbiornikami mają bezpośrednie
połączenia z Nowym Targiem, Szczawnicą, Krościenkiem, Krośnicą, Łapszami Niżnymi
oraz Kacwinem. Najbliższa stacja kolejowa znajduje się w Nowym Targu.

4. Turystyka w rejonie Zbiornika Czorsztyn-Niedzica

Zagospodarowanie specjalistyczne dla głównych form turystyki
Otoczenie zespołu zbiorników Czorsztyn-Niedzica-Sromowe Wyżne należy do
obszarów o wyjątkowych wartościach przyrodniczych. Rejon ma charakter rolniczo-
-rekreacyjny, ze słabo rozwiniętym przemysłem. Baza noclegowa w znacznej części
przystosowana jest dla turystyki pobytowej. Ze względu na walory środowiska przyrodniczego
ta grupa turystów może uprawiać turystykę pieszą, rowerową, kajakarstwo,
żeglarstwo, narciarstwo oraz wspinaczki.
Otoczenie zespołu zbiorników stwarza warunki do uprawiania turystyki pieszej
letniej i zimowej dzięki rozwiniętej sieci szlaków turystycznych o różnym poziomie
trudności. Wokół zbiorników wyznaczone zostały górskie trasy rowerowe:
– Niedzica-Łapsze Wyżne- Grandeus-Dursztyn-Niedzica (40 km),
– trasa Spiskiego Maratonu Rowerowego (Niedzica-Góra Żar-Bursztyn-Trybsz-
-Rzepińska-Góra Holowiec-Paskowy Wierch-Kacwin-Góra Serwoniec-Niedzica)
(55 km),
– Niedzica (Hotel Pieniny)-Łapszanka-Rzepiska-Trybsz-Niedzica (40 km),
– Niedzica (Hotel Pieniny)-przejście graniczne-Czerwony Klasztor-Przełom Pieniński-
Leśnica-Szczawnica (30 km).
Korzystne warunki klimatyczne, długotrwałe zaleganie pokrywy śnieżnej oraz
odpowiednie ukształtowanie terenu sprzyjają narciarstwu. Do prężnych ośrodków
narciarskich należą Kluszkowce oraz Niedzica. W Kluszkowcach zlokalizowano
4 wyciągi narciarskie (1 krzesełkowy, 3 orczykowe), 5 tras zjazdowych i 1 trasę biegową.
Szczególną atrakcją regionu jest wyciąg krzesełkowy na górę Wdżar o długości 900 m
oraz jeden z dwóch w Polsce tor saneczkowy w Kluszkowcach. W Niedzicy zlokalizowane są 4 wyciągi narciarskie, 7 tras zjazdowych i trasa snowboardowa.
Utworzone w górskim krajobrazie sztuczne zbiorniki wodne umożliwiły rozwój
sportów wodnych. Zbiornik Czorsztyński cechuje duża zmienność wiatrów, częste
występowanie „wiatrów odbitych” oraz wahania poziomu wody, spowodowane pracą
elektrowni. Warunki te stanowią utrudnienie dla żeglarzy. Na obszarze zbiornika
obowiązuje strefa ciszy.
Na Zbiorniku Czorsztyńskim działają dwie przystanie żeglarskie na półwyspie
Stylchyn w Kluszkowcach i na Zamajerzu w Niedzicy oraz przystanie wodne i wypożyczalnie sprzętu pływającego w Mizernej, Kluszkowcach, Czorsztynie oraz Niedzicy.
Na terenie Zbiornika Czorsztyńskiego odbywają się regularne rejsy wycieczkowe
statkami spacerowymi „Biała Dama” i „Pieniny” na trasie: Niedzica (Zamek)-Czorsztyn
(Zamek)-Czorsztyn (Skansen)-Zatoka Mizerna-Zatoka Frydman-Niedzica (Zamek)
oraz wycieczki gondolą „Czorsztynianka”. Zbiornik Sromowiecki ze względu na wahania lustra wody wskutek pracy elektrowni nie jest udostępniony do uprawiania sportów wodnych.
Do najważniejszych atrakcji związanych ze sportami wodnymi należą:
– spływ tratwami Przełomem Dunajca na odcinku Sromowce-Kąty-Krościenko nad
Dunajcem,
– regaty na Zbiorniku Czorsztyńskim.
Nad Zbiornikiem Czorsztyńskim odbywają się loty widokowe i skoki spadochronowe.
Ukształtowanie terenu sprawia, że możliwe są przeloty lotniami, paralotniami
i balonami. Organizacjami zajmującymi się tym rodzajem sportu oraz skupiającymi
amatorów lotnictwa są: Związek Turystyki Aktywnej oraz Aeroklub w Nowym Targu.
Główną bazą jest lotnisko Aeroklubu w Nowym Targu. W Aeroklubie istnieje pięć sekcji
lotniczych: szybowcowa, samolotowa, spadochronowa, modelarska, paralotniowa.
Fot.1
Fot.2
Fot.3

Ruch turystyczny
Obszar wokół zbiorników przyciąga turystów przede wszystkim walorami krajobrazowo-
widokowymi oraz górskimi Pienin i Gorców, a nie zimnymi wodami sztucznego
jeziora. Kąpiel w zalewie jest powodem przyjazdu ok. 2% turystów, natomiast
inne sporty wodne ok. 1% (Panasiuk 2003). Dodatkową atrakcję stanowią zabytki.
Największe znaczenie odgrywają zamek w Niedzicy i ruiny zamku w Czorsztynie,
które zostały udostępnione do zwiedzania. W tym celu przyjeżdżają zorganizowane
wycieczki w ciągu całego roku. Ponadto wokół zespołu zbiorników prowadzi Szlak
Gotycki, na trasie którego znajdują się kościoły, ruiny zamków oraz cerkiew greko-
-katolicka.
Szlak Gotycki to wspólna inicjatywa polsko-słowacka Fundacji Rozwoju Regionu Jeziora Czorsztyńskiego i Stowarzyszenia Rozwoju Turystyki w Zamagurzu
ze Spiskiej Starej Wsi.
Najczęściej odwiedzane obiekty po polskiej stronie to gotyckie kościoły drewniane
w Dębnie, Łopusznej, Harklowej i Nowym Targu, zamek w Niedzicy i ruiny zamku
w Czorsztynie oraz Sanktuarium Matki Boskiej Ludźmierskiej „Gaździny Podhala”.
Ale nie wszyscy wiedzą, że obok tych popularnych i powszechnie znanych obiektów
są przepiękne kościoły we Frydmanie (najstarszy na Podtatrzu), archaiczny kościół
w Grywałdzie, kościół w Trybszu (z najstarszą panoramą Tatr), pięknie wyposażone kościoły w Łapszach Niżnych i Wyżnych oraz w Niedzicy.