Leszcz - abramis brama

Spis treści:
Wstęp teoretyczny
Systematyka zoologiczna leszcza
Rozsiedlenie leszcza
Warunki środowiska
Budowa ciała i cechy zewnętrzne
Płodność
Rozwój
Wartości odżywcze
Jakość produktów rybnych

Wstęp teoretyczny

Leszcz jest gatunkiem pospolicie występującym w różnego typu zbiornikach wodnych Polski: rzekach nizinnych, zbiornikach zaporowych, zalewach i jeziorach. Gatunek ten swoje znaczenie gospodarcze zawdzięcza masowości występowania. W odłowach z jezior stanowi drugie miejsce po płociach. Nie tylko w gospodarce ale i w biocenozie leszcz odgrywa bardzo doniosłą role. Małe wymagania w stosunku do warunków tlenowych wody powoduje że leszcze spotykane są częściej niż inne gatunki ryb.

Systematyka zoologiczna leszcza

Typ: strunowce – Chordata
Podtyp: kręgowce – Vertebrata
Gromada: ryby – Pisces
Podgromada: kostnoszkieletowe – Osteichthyes
Rząd: karpiokształtne – Cyrpiniformes
Rodzina: karpiowate – Cyrpinidae
Rodzaj: Abramis (Cuvier 1817)
Gatunek: leszcz – Abramis brama (Linnaeus 1758); syn Cyprinus brama (L.)

Rozsiedlenie leszcza
Najbardziej pospolitą w naszych wodach rybą z rodziny karpiowatych jest leszcz. Swym zasięgiem występowania obejmuje prawie całą Europę, z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego i Apenińskiego, licznie występuje w zlewiskach morza Czarnego, Azowskiego, i Kaspijskiego, gdzie stwarza odrębny podgatunek. Wschodnia granica rozsiedlenia leszcza kończy się na syberyjskich rzekach: Irtysz i Ob, gdzie został on wprowadzony przez człowieka. Na terenach swego występowania leszcz tworzy trzy populacje geograficzne: zachodnioeuropejską, aralsko-kaspijską i południowoeuropejską. Ta ostatnia jest coraz częściej niewyodrębniona jako osobny podgatunek.
Z rodzaju Abramis, którego przedstawicielem jest leszcz na terenie Polski można spotkać, sporadycznie występującą sapę (Abramis sapa Pal) oraz licznie żyjącego w estuarium odry rozpióra (Abramis ballerus L.). Leszcza można znaleźć praktycznie w każdym typie wody: jeziorach, rzekach, w zbiornikach zaporowych, stawach, starorzeczach, estuariach, bajorach i zalanych wodą wykopach. Brak go jedynie w potokach i jeziorach górskich. Najlepsze warunki bytowania leszcz znajduje w jeziorach o powierzchni powyżej stu hektarów, głębokości do dwudziestu metrów, żyznych z mulistym dnem i rozległymi płyciznami pokrytymi bogatą roślinnością podwodną, na których odbywa tarło. Zbiorniki te określane są jako leszczowe. W wodach płynących ryba ta preferuje zaciszne zatoki lub odcinki nurtu o powolnym prądzie i mulisto-piaszczystym dnie. Spadek dna w takim odcinku cieku nie przekracza jednego promila a woda często osiąga temperatura 20 stopni Celsjusza.

Budowa ciała i cechy zewnętrzne
Ciało leszcza jest silnie wygrzbiecone i mocno ścieśnione bocznie co tworzy charakterystyczną sylwetę tej ryby. U dobrze rozwiniętego i odżywionego osobnika długość ciała jest tylko 2,5 – 3 razy większa od jego wysokości. Ubarwienie ze srebrzysto szarego u młodych osobników zmienia się wraz z wiekiem na złotobrunatny lub szare, szare płetwy piersiowe stają się czarne a grzbiet brunatny lub czarny. Wśród dużych osobników można spotkać również leszcze „białe” (srebrzyste boki łącznie z grzbietem), „złote” z czarnymi płetwami i „czerwone” tzw. morskie o czerwonoczarnym zabarwieniu ciała. Młode osobniki tego gatunku są często mylone z krąpiem, który posiada podobną budowę ciała i zamieszkuje w tych samych zbiornikach co leszcz konkurując z nim o pokarm. Towarzyszy leszczowi na żerowiskach ale trzyma się bliżej brzegu. W warunkach polskich leszcz dorasta średnio do 60 cm długości i nawet 6 kg masy. Największym złowionym na wędkę i oficjalnie zgłoszony miał 79 cm długości i ważył 6,85 kg. Światowy rekord pochodzi ze Skandynawii gdzie wyłowiono osobnika o masie 11,5 kg. Leszcz może dożyć 25 lat co stawia go w gronie gatunków długowiecznych. Leszcz ma ciało pokryte cienką łuską kolistą inaczej zwaną cykloidalną. Ilość łusek na ciele ryby jest cechą dla każdego gatunku stałą, wykazującą małe wahania w granicach dla niego ustalonych. Na linii nabocznej licząc od głowy ku ogonowi, leszcz ma od 50-56 szeregów łusek. W okolicy najwyższej wysokości ciała nad linią naboczną jest ich od 11 do 14 a pod linią naboczną od 6 do 8.
Leszcz jak wszystkie ryby karpiowate ma zęby gardłowe, których ustawienie i liczba jest stałą cechą dla tego gatunku. Zęby te umiejscowione są pod pokrywą skrzelową na ostatnim łuku skrzelowym przekształconym w kość gardłową dolną. Są one ustawione jednoszeregowo po każdej stronie przeważnie po pięć a czasami z jednej strony jest ich sześć, żeby gardłowe są zmieniane corocznie.

Płodność
Wiek dojrzewania płciowego leszcza wykazuje zmienność w zależności od położenia geograficznego zbiornika oraz tępa wzrostu populacji. W wodach polskich ryby te dojrzałość płciową osiągają w wieku 6-7 lat , przy zakresie wahań od 4 do 11 lat, a rozpiętość wieku osiągania stężałości płciowej w jednej populacji leszcza może być znaczna i dochodzić do 4 lat. Samce leszcza dojrzewają wcześniej niż samice (około 2 lata), co wpływa na ich liczniejszy udział w stadzie tarłowym. Na jedną samicę przypadają przeważnie trzy samce, które prawdopodobnie w ciągu roku biorą udział w więcej niż jednym tarle. Kiedy woda osiągnie temperaturę od 13 do 18 stopni Celsjusza dojrzałe płciowo osobniki przystępują do tarła. Obejmuje ono okres od ostatnich dni kwietnia do końca czerwca a w chłodniejszych latach trwa nawet do połowy lipca. W przypadku leszcza tarło odbywa się w dwóch terminach. Pierwszy przypada na pełne kwitnienie jabłoni domowej, kasztanowca zwyczajnego, sosny zwyczajnej i bzu pospolitego. A w drugim okresie początek rozrodu jest z zakwitnieniem osoki aloesowej, chabra bławatka i żyta zwyczajnego. Dno na miejscu tarła jest zazwyczaj muliste i porośnięte roślinnością i nieprzekraczające głębokości 2 metrów. Leszcz należy do ryb fotofilnych, składających ikrę na roślinach zanurzonych i wynurzonych. Które są w początkowym stadium wegetacji. Najchętniej do tarła wybierają osokę aloesowatą: mech zdojek i moczarkę kanadyjską. W dużych jeziorach jest najczęściej kilka tarlisk na których gatunek ten odbywa rozród w różnych terminach. Gdy zapanują odpowiednie warunki termiczne i tlenowe tarlaki wyruszają z głębszych rejonów jeziora na miejsce składania ikry. W godzinach wieczornych ryby te wpływają w zaciszne i niegłębokie miejsca. Do tarła samce przystępują w szacie godowej z wyraźnie widoczną zwłaszcza na głowie, wysypką tarłową (zrogowaciałe niewielkie brodawki na skórze), które po tarle złuszczają się i po kilku tygodniach znikają bez śladu. Samce pojawiają się na tarlisku przed samicami i pozostają na nim dłużej. Tarło odbywa się gromadnie, lecz w niewielkich skupieniach osobniki podczas gonitw i skoków przemieszczają się po całym terenie tarliska. Przebiega ono tak burzliwie, że na nieodpowiednim podłożu może dochodzić może dochodzić do ciężkich skaleczeń leszczy. W celu zapobiegania urazom oraz w przypadku braku odpowiednich tarlisk rybacy rozkładają na miejscach nie porośniętych roślinami sztuczne gniazda tzw krześliska z powiązanych gałęzi. Leszcz przebywa na tarliskach od 3 do 6 dni składając ikrę w jednej lub kilku porcjach. W zależności od wymiarów ciała, wieku i kondycji tarlaków płodność absolutna samic waha się od 12 tys do 600 rys jaj a na jednym metrze kwadratowym tarliska może złożyć 1500 ziaren ikry. Złożona ikra przykleja się do roślin na różnych wysokościach po dobyciu tarła w gonadach samicy pozostaje od 2 do 12% ikry która ulega powolnej resorpcji.

Rozwój
Rozwój embrionalny leszcza trwa przy temperaturze od 14 do 20 stopni Celsjusza od 5 do 6 dni. Od pierwszych dni samodzielnego życia larwy i narybek leszcza są bardzo płochliwe. Ukrywają się na płyciznach między gęstą roślinnością skąd robią krótkie i szybkie wyprawy za planktonem. Po miesiącu od wylęgu osiągają długość od 18,3 do 24,5 milimetra i zaczynają przypominać dorosłe osobniki tego gatunku. Niekiedy w okresie rozrodu na tych samych tarliskach przebywają osobniki innych gatunków, z którymi leszcz może tworzyć krzyżówki. Najczęściej spotykane są hybrydy leszcza z płocią, mniej liczne z ukleją i karpiem. Mieszańce występują w większej ilości w środowisku wodnym przekształconym przez człowieka np.: w zbiornikach zaporowych.

Wartości odżywcze
O wartości odżywczej mięsa leszcza, określa istniejąca w nim zawartość składników pokarmowych: białka i tłuszczu. Leszcz w porównaniu z innymi gatunkami ryb oznacza się dużą zawartością tłuszczu. Zawartość tłuszczu w ciele leszcza zależy od: wieku, typu limnologicznego zbiornika i położenia geograficznego. O tej samej porze roku mięso leszcza z rzeki Amor zawiera około 13,2% tłuszczu, natomiast z morza kaspijskiego posiada zaledwie 4% tłuszczu. Najniższą zawartością tłuszczu odznaczają się młodociane osobniki w wieku około 4 lat najwyższą dorosłe samce. W cyklu rocznym zarówno u samców jak i u samic dorosłych można stwierdzić duże wahania w zawartości tłuszczy. Intensywny rozwój gruczołów płciowych wiąże się ze znacznym odkładaniem w nich ilości tłuszczu, ale i dużymi ubytkami w mięśniach i narządach wewnętrznych. Znaczne ubytki tłuszczu w ciele leszcza zachodzą w okresie zimowym.
Białko jest tym składnikiem pokarmowym, którego zawartość w ciele ryby ulega w cyklu rocznym znikomym zmianom. Zmiany zawartości wody w organizmie wiążą się ściśle ze zmianami zawartości tłuszczu. Maksimum zawartości suchej masy w mięsie leszcza przypada na okres maksymalnego nagromadzenia się tłuszczu.
Najwyższą wartość odżywczą mięso leszcza osiąga pod koniec sezonu wegetacyjnego, stąd połów ryb w tym okresie najkorzystniejszy z gospodarczego punktu widzenia. Mięso leszcza w porównaniu z rybami łososiowymi posiada mniejsze walory smakowe. Jest bardziej suche, posiada więcej ości lecz jego wartość kaloryczna, zawartość tłuszczu i białka jest porównywalna jak u szczupaka.

Jakość produktów rybnych
Jakość ryb i surowców pozyskiwanych ze zwierząt wodnych zależy do: gatunku, rejonu, sposobu połowu, charakteru intensywności reakcji przebiegających w mięsie.
W handlu obok ryby świeżej coraz częściej można kupić leszcza przetworzonego np.: w postaci konserw lub paprykarzy. Bardzo smaczne są również duże leszcze po uwędzeniu.

Piśmiennictwo:
1.
prof. dr hab. A. Litwińczuk,
prof. dr hab. Z. Litwińczuk,
dr inż. J. Barłowska,
dr inż. M Florek,
„Surowce zwierzęce ocena i wykorzystanie”
Wyd: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne” Warszawa 2004
rozdział 8 str 435-440

2.
M. Brylińska
E. Bryliński
„Leszcz”
Wyd: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne” Warszawa 1968

3.
G. Nikolski
„Ichtiologia szczegółowa”
Wyd: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne” Warszawa 1970
str 245-247, 268-270

4.
A. Brehm
„Życie zwierząt: ryby, płazy, gady, strunowce zmiennocieplne”
Wyd: Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1967
str 110

5.
mgr. Inż. M. Rzczyński
mgr. Inż. B. Kiriaka
„Leszcz – Rybactwo Śródlądowe”
str 25-26