Dorobek cywilizacyjny Rzymian.

SPIS TREŚCI

1. Wstęp
2. Krótka historia starożytnego Rzymu str. 4
3. Prawo rzymskie str.14
4. Literatura rzymska str.19
5. Sztuka starożytnego Rzymu str. 23
6. Filozofia starożytnego Rzymu str.26
7. Religia starożytnego Rzymu str.27
8. Zakończenie str. 30

Wstęp

Przez osiem wieków nad Morzem Śródziemnym rozciągały się ziemie podległe Rzymowi. Zdołał on między III wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e. podbić zarówno południową i zachodnią Europę po Dunaj i Ren, północną Afrykę, jak i zachodnie krańce Azji.
W imperium znalazły się ludy różnych kultur i na różnym poziomie rozwoju. Rzymianie narzucili podbitym ludom własny system administracyjny, eksploatowali je gospodarczo, ale jednocześnie zapewniali bezpieczeństwo, możliwość swobodnego poruszania się oraz handlu.
Zazwyczaj nie narzucali własnej religii ani obyczajów. Sami przyjmowali wiele osiągnięć technicznych od podbitych ludów, pełną garścią czerpali z kultury wysoko rozwiniętych cywilizacji wschodnich, zwłaszcza z kultury greckiej.
Tak ukształtowana kultura rozpowszechniła się w całym imperium. W jego zachodniej części łacinę przyjęli z czasem wszyscy mieszkańcy - wywodzą się z niej współczesne języki romańskie. Wschodnia część, gdzie język grecki był już wcześniej językiem warstw wykształconych, nie uległa romanizacji.

W ponad tysiąc letnich dziejach państwa rzymskiego (753r. p.n.e – 476r. n.e) wyróżnić można 4 okresy odpowiadające różnym formom państwa.
1. Okres królestwa (753r. p.n.e – 509r. p.n.e)
2. Okres republiki (509r. p.n.e – 27r. p.n.e)
3. Okres pryncypatu (27r. p.n.e – 284r. n.e)
4. Okres dominatu (od 284r. n.e do 476r. n.e)


Krótka historia Starożytnego Rzymu

Słowa ,,starożytna Italia" każdemu z nas kojarzą się przede wszystkim z obrazem Rzymu - miasta i państwa. Jest to usprawiedliwione jego rolą historyczną: z małego osiedla nad Tybrem wyrosło w ciągu kilku wieków olbrzymie imperium, ogarniające stopniowo wszystkie kraje nad Morzem Śródziemnym - po raz pierwszy i, jak dotąd, jedyny w dziejach.
Tak więc patrząc na Italię antyczną widzimy głównie Rzym. Jednakże tkwi w takim spojrzeniu i w takiej ocenie pewien błąd perspektywy. Był przecież taki okres w historii Italii, kiedy Rzym jeszcze nie istniał lub zaledwie powstawał, a już żyły tam rozmaite ludy, rozkwitały państwa i miasta o rozbudowanej strukturze politycznej i o znacznych osiągnięciach kulturowych.
Lecz także później Rzym stanowił przez kilka stuleci tylko jeden z elementów w mnogosci organizmów i cywilizacji Półwyspu, nie tak rychło zgłaszając pretensje do przywództwa nad całością.
Aby te uwagi skonkretyzować, najlepiej będzie wstawić się w położenie kogoś zwiedzającego Italię około roku 500 p.n.e.. Podróżnik ów musiałby stwierdzić, że pod względem etnicznym, politycznym i kulturowym kraina przypomina mozaikę złożoną z dziesiątków, a nawet setek barwnych kamyków.
Rzym był już jednym z nich, ale wcale nie najokazalszym. My zaś, znając późniejszy bieg historii, możemy posłużyć się jeszcze innym porównaniem. Italia stanowiła niegdyś gaj, w którym rosło obok siebie wiele drzew i krzewów różnych gatunków. Wszystkie walczyły o swe miejsce i byt, lecz były niemal na równych prawach, póki jedna z drzewin nie okazała się mocnym dębem; ten rozrastając się, przesłonił i zacienił rośliny wokół, doprowadził. je do skarłowacenia, wchłonął ich szczątki i żywił się ich sokami.
Jednak na widownię historyczną półwysep Italii wyłania się stosunkowo późno. Władzę na nim zdobyły plemiona Latynów, które pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e zapanowały nad całym półwyspem, by z państw Rzymu utworzyć sławne imperium. Lecz zanim to się stało, rozwinęła się we Włoszech kultura Etrusków, ludu zagadkowego, który mieszkał na terytorium środkowych Włoch.
Kultura etruska jest wstępem do kultury rzymskiej. Jest starsza od niej i ma własne oblicze, lecz niestety legła pod naciskiem Rzymu i Etruskowie jako naród zniknął z widowni historycznej. Wcześniej zetknęli się etruskowie z Grekami i od nich przejęli alfabet. Głęboko wierzyli w życie pozagrobowe, co było niewątpliwym wpływem egipcjan. Nie rozumiemy napisów etruskich, nie wiemy skąd Etruskowie pochodzą. Nawet Rzymianie nie byli tego pewni. Herodot zanotował, że przybyli z Azji Mniejszej.
Nauka nie rozwiązała dotąd zagadki ich pochodzenia Rzymska religia w rozwiniętej postaci miała wiele wspólnego z religią grecką, chociaż wchłonęła także elementy etruskie i różne wierzenia i praktyki kultowe innych ludów italskich. Bogowie rzymscy byli odbiciem bogów greckich: Jowisz - Zeusa, Junona - Hery, Neptun - Posejdona, Minerwa - Ateny, Diana - Artemidy, Mars - Aresa, Merkury - Hermesa itd. Lecz Rzymianie mieli także zastępy własnych, pomniejszych bóstw.
W domowych kapliczkach modlili się i składali ofiary bóstwom opiekującym się domostwem i jego mieszkańcami (Larom i Penatom). Religijne obrzędy i rytuały były ściśle związane z życiem politycznym. Praktyka deifikowania zmarłych cesarzy, otaczania ich kultem, a nawet wznoszenia im świątyń, zaczęta od Juliusza Cezara, stała się powszechna (chociaż nie wszystkich cesarzy zaliczono w poczet bogów).
Kult ,,Rzymu i cesarza'' rozprzestrzenił się w Italii i w prowincjach stając się publicznym i widocznym wyrazem lojalności wobec władzy państwowej. Jakkolwiek chrześcijaństwo stało się w IV w. religią oficjalną, to jednak pogańskie wierzenia i praktyki były w owym czasie jeszcze mocno zakorzenione, zwłaszcza na obszarach oddalonych od miast. Kościół chrześcijański, nie będąc w stanie wyeliminować rzymskich świąt lub pozbawić rozgłosu pogańskich przybytków lub miejsc, nadawał im często chrześcijańskie oblicze.
Wpływ chrześcijaństwa na historię i kulturę był olbrzymi. W starożytności dokonano syntezy żydowskiego monoteizmu i surowej etyki z kulturą grecką (filozofia, nauka, literatura i sztuka) oraz organizacją rzymską. Przyczyniło się do przetrwania tego dorobku po upadku cesarstwa rzymskiego i do przekazania go innym ludom. Zasady etyczne chrześcijaństwa i wartość przypisywana przez nie osobie ludzkiej inspirowały wprost lub pośrednio ruchy broniące ludzkiego życia, godności, wolności i sprawiedliwości, a tym samym sprzyjały kształtowaniu się życia społecznego opartego na tych zasadach, m.in. na przekonaniu, że wiara musi nieść konsekwencje praktyczne, stąd często uważa się za skutek chrześcijaństwa np. działalność charytatywną, zniesienie niewolnictwa, uznanie godności kobiety, a nawet powstanie kapitalizmu w krajach protestanckich.
Chrześcijaństwo było także bezpośrednią inspiracją dla powstawania wybitnych dzieł literatury, sztuk plastycznych i muzyki. Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się tylko w Palestynie, ówczesnej prowincji rzymskiej, w której żył, nauczał i umarł Chrystus. Następnie rozpowszechniła się w całym cesarstwie rzymskim, stając się religią ponadnarodową, m.in. dzięki działalności Pawła z Tarsu.
Na przełomie II i III w. powstał Kościół katolicki z siedzibą w Rzymie, który zjednoczył, luźne dotąd, gminy chrześcijańskie. W początkowym okresie wyznawcy religii chrześcijańskiej byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański, wydany przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza w 313, wprowadził swobodę wierzeń religijnych i położył kres represjom chrześcijan.
W 380 cesarz Teodozjusz uznał chrześcijaństwo za religię panującą w państwie rzymskim, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa Rzymską willą, początkowo był wiejski dom, z towarzyszącymi mu zabudowaniami gospodarczymi, stanowiący centrum posiadłości ziemskiej. Posiadłości te różniły się wielkością: od małych gospodarstw uprawianych głównie przez rodzinę, do wielkich majątków ziemskich, na których pracowali niewolnicy lub przypisani do ziemi kolonowie, będący rodzajem chłopów pańszczyźnianych.
Od II w. p.n.e. zaczęto budować wille coraz bardziej wyszukane i eleganckie, zwykle wokół obszernego podwórza, usytuowane tak, aby komponowały się z krajobrazem; wznoszono je pod miastem, na wsi, nad brzegiem morza. Bogaci Rzymianie mieli ich wiele, w różnych regionach. Związany z willą majątek ziemski uprawiali wolni dzierżawcy albo niewolnicy pod nadzorem zarządcy (villicus).
Dom typu willowego, z towarzyszącym mu majątkiem ziemskim, rozprzestrzenił się także w prowincjach rzymskich, np. na terenie Brytanii znamy ok. 60 willi. W czasach średniowiecznych willę z jej posiadłością zastąpił w Europie Zachodniej dwór i majątek dworski. Rzymska willa, jak na przykład ta w Chedworth (Gloucestershire), była obszerną wiejską rezydencją, otoczoną dobudówkami i spichlerzami, położoną na terenie majątku ziemskiego.
Willę w Chedworth zbudowano w pierwszej połowie II w. n.e., ale przebudowywano i powiększano do VI w. Posiadała system kanalizacyjny, ogrzewane podłogi, dwa ciągi łaźni, ale miała niewiele pokojów i sypialni. Niektóre pokoje były ozdobione mozaikami podłogowymi. W czasach Cesarstwa w większości dużych miast rzymskich wzniesiono łaźnie publiczne. Były to obszerne budowle, gdzie tysiące ludzi mogło spędzać długie godziny, mocząc się w ogrzewanych basenach, biorąc kąpiele parowew caldariach i plotkując ze znajomymi. Nie używano mydła, a brudu pozbywano się przez natarcie ciała oliwką i zdrapanie nieczystości wraz z nią za pomocą specjalnej skrobaczki- strygildy.
Budynek ogrzewany był parą, która przepływała pod podłogą przewodami zwanymi hypokaustami. Budowę sieci dróg komunikacyjnych Rzymianie zapoczątkowali na Półwyspie Apenińskim, żeby zapewnić sobie połączenie z uzależnionymi od siebie częściami Italii. Pierwszą wielką drogą była via Appia, prowadząca ku ziemiom Samnitów. Była to najstarsza rzymska droga wojskowa, która nazwę wzięła od Appiusza Klaudiusza Caecusa, który jako cenzor czuwał nad jej budową w 312 p.n.e. Stacjusz, poeta rzymski, nazwał ją Królową Dróg. Pierwszy jej etap, z Rzymu do Kapui, został zbudowany podczas wojen samnickich; później przedłużono ją do Tarentu i Brundisium. Była wybrukowana tzw. kocimi łbami i zaopatrzona w kamienie milowe.
Trajan dobudował w 109 n.e. via Traiana, prowadzącą do Bari. Po obu stronach via Appia zachowały się, na przestrzeni kilku kilometrów poczynając od Rzymu, starożytne grobowce i odcinki oryginalnego bruku.
Via Flaminia, zbudowana w 220 p.n.e., była wielkim szlakiem wiodącym z Rzymu ku północy, do Rimini. Dla tych podróżnych, którzy wypłynąwszy z Brundisium (ob. Brindisi) chcieli kontynuować podróż przez Grecję do Bizancjum, najwygodniejszą była via Egnatia. Przez Alpy prowadziły w I w. n.e. trzy drogi, natomiast od doliny Rodanu do Hiszpanii prowadziła via Domitia.
Każda prowincja miała własne drogi, służące żołnierzom i kupcom. W Brytanii główne drogi rozchodziły się z Londinium (Londyn), niektóre z nich znane są pod nazwami anglosaskimi: Watling Street , rzymska droga w Brytanii, biegnąca od Dubris (Dover) przez Londinium (Londyn) i Verulamium (St Albans) do Deva (Chester). Większa jej część była zbudowana w latach 60-70 n.e. Zapewniała dostęp w głąb kraju, na północ od Fosse Way. Nazwę swą wzięła od anglosaskiej nazwy Verulamium (Waeclingacaester) i brukowanej drogi (street). Ermine Street była drogą w Brytanii, biegnąca z Londinium (Londyn) przez Lindum Colonia (Lincoln) do Eboracum (York). Częściowo zbudowana ok. 60-70 n.e., by zapewnić połączenie z ziemiami leżącymi na północ od Fosse Way; jej linię w znacznej mierze wytyczał starszy szlak drogowy. Nazwę wzięła z języka anglosaskiego. "Street" oznaczało rzymską drogę brukowaną (jw.), ta zaś przechodziła przez terytorium "ludu Earna" (Earningas), wodza osadników germańskich.
Drogi rzymskie były budowane z kilku grubych warstw i odwadniane przez biegnące po obu bokach rowy; nad ich budową i konserwacją czuwali inżynierowie. Łuki i sklepienia występujące tak wyraźnie w sanktuarium w Palestrinie, stały się podstawowym elementem w rzymskiej architekturze monumentalnej.
Zastosowano je przede wszystkim w akweduktach. Te same elementy spotyka się w Koloseum, które charakteryzuje prawdziwe mistrzostwo architektury. Zastosowano tu rodzaj zaprawy zwanej przez włoskich architektów "opus cementinum". Spaja ono niczym nowożytny beton sklepienia i łuki. Pozwoliło to rzymskim architektom stworzyć obszerne przestrzenie nie znane Grekom.
Wielkie publiczne łaźnie, nazwane termami, umieszczono pod obszernymi, wysokimi sklepieniami. Termy stały się ważnym miejcem spotkań. W latach 120-180 n.e. zbudowano za czasów Hadriana słynny Panteon, czyli świątynię poświęconą wszystkim bogom.
Od dawna znano świątynie okrągłe, lecz nie tych rozmiarów i nie tak śmiało zaprojektowane. Na okrągłym Bębnie spoczywa kopuła w kształcie półkuli, podzielona kasetonami. Fasadę tworzy ośmiokolumnowy portyk. Kopuła panuje niepodzielnie nad całością, ale nie przytłacza widza. W jej wierzchołku wycięty jest otwór, przez który wpada światło. Jego rozprowadzenie, jasne i równe gubi wszelkie kontrasty. Circus Maximus jest najstarszym i największym cyrkiem w starożytnym Rzymie. Igrzyska w okresie cesarstwa zaspokajały namiętności ludu, odwracając jego uwagę od spraw politycznych. Cyrk był wydłużoną budowlą, przedzieloną w środku murem. Zdobiły go posągi, ołtarze czy obeliski. Odbywały się w nim wyścigi wozów.. Usytuowany jest między Palatynem i Awentynem. Zbudowano go pomiędzy VI(?)-V w. p.n.e. Rozbudowany w ciągu wieków, stał się wzorem budowli cyrkowej, przeznaczonej głównie do wyścigów rydwanów konnych. Teraz z budowli pozostały nikłe ślady.
Łuki triumfalne to monumentalne budowle w kształcie wolno stojącej 1- lub 3-przelotowej bramy arkadowej. Stawiane były z okazji zwycięstwa wojsk, które później wchodziły przez nie do zdobytego miasta.
Amfiteatrem w starożytnej architekturze rzymskiej nazywano otwartą budowlę widowiskową na planie elipsy, z areną pośrodku i schodkową widownią. Współcześnie -widownia (lub jej część) wznosząca się koliście lub półkoliście ku górze, także nazwa budowli z taką widownią. Najważniejszym ośrodkiem sztuki państwa rzymskiego był Rzym, lecz najpełniejszy obraz dały miasta Pompei czy Herkulanum w okresie królewskim (VI w. p.n.e.), republiki (V-I w. p.n.e.) i cesarstwa (30 r. p.n.e.-koniec V w. n.e.). Początkowo silne wpływy sztuki etruskiej, w okresie republikańskim dominowały wpływy greckie, styl późny był wynikiem zespolenia sztuki hellenistycznej i prowincji rzymskich.
Największe znaczenie historyczne zyskały osiągnięcia Rzymian w architekturze (nowe materiały budowlane -cegła wypalana, cement i zastosowanie sklepienia): monumentalne świątynie (Panteon w Rzymie, II w.), budowle użyteczności publicznej (m.in. bazyliki, termy, akwedukty, teatry, cyrki, amfiteatry), pomniki (łuki triumfalne, kolumny), domy tzw. italskie z atrium i hellenistyczne z atrium i perystylem, piętrowe domy czynszowe, miejskie i podmiejskie wille, rezydencje cesarzy (willa Hadriana w Tivoli, pałac Dioklecjana w Splicie), grobowce, mauzolea (mauzoleum Hadriana w Rzymie).
Rozwijała się urbanistyka. Rzeźba istniała głównie portretowa i historyczne sceny w płaskorzeźbie. Powstawało monumentalne malarstwo ścienne, mozaiki wielobarwne lub czarno-białe. Sztuka rzymska, niemal całkowicie anonimowa, wniosła do późniejszej sztuki europejskiej wiele trwałych wartości. Jej bezpośrednimi następcami były: sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska. Rzeźba rzymska rozwijała się w ścisłej zależności od greckiej.
W latach 13-9 p.n.e. cesarz August wybudował Ołtarz Pokoju- Ara Pacis, który miał ukazać ludowi dobrodziejstwa pokoju. Struktura ołtarza wznosiła się na planie czworokąta. Sam ołtarz otoczony był czterema ścianami z marmuru, na których wyrzeźbiony był pochód na cześć pokoju. Posiada cechy realizmu, przede wszystkim w portretowaniu osób dworu cesarskiego. Na łukach rzymskich i kolumnach widać niekiedy płaskorzeźby posiadające wielkie wartości ilustratorskie. Łuk Tytusa Utrwalił nie tyle jego zwycięstwo, ile odwieczną tragedię żydostwa. Dużą niezależność wykazała rzeźba rzymska w portrecie. Rozwinął się on dzięki kultowi przodków. Realizm cechujący rzeźby etruskie jest tu też widoczny.
Rzeźbione portrety rzymskie oddają nie tylko podobieństwo fizyczne, ale także duchowy charakter portretowanej osoby. Cesarze, senatorowie, filozofowie, wodzowie i matrony znaleźli w portretach rzymskich wierne podobizny. W późniejszym okresie rzeźbione portrety tracą indywidualny charakter i stają się pełnymi powagi i wyrazu rzeźbami osób. Opracowanie źrenicy w oku nadaje twarzy wyraz zamyślenia i oddalenia od spraw świata. W II i III wieku naszej ery, kiedy zbliżał się upadek cesarstwa rzymskiego, już po przeniesieniu stolicy do Konstantynopola, rzeźba rzymska zrywa coraz wyraźniej z tradycjami greckimi, przede wszystkim z idealizmem.
Procesu tego nie dało się powstrzymać. Postaci ludzkie odbiegały coraz bardziej od typu ustalonego kiedyś. Mistyka, irracjonalizm, napływ obcych kultur i obyczajów, narastające konflikty społeczne, zwycięskie chrześcijaństwo, które zasadniczo negowało kulturę antyczną, to wszystko musiało odbić się na sztuce.
Zachodziły istotne przemiany. Literatura starożytnego Rzymu była tworzona w języku łacińskim. W okresie przed literackim (VIII w.-240 p.n.e.) początki poezji to pieśni kultowe, weselne, żołnierskie, związane z pracą na roli oraz przysłowia. Początki prozy to prawo dwunastu tablic z V w., księgi cenzorów i roczniki kapłanów, modlitwy, kalendarze, mowy.
Okres archaiczny (240-ok. 80 r. p.n.e.) to początek właściwej literatury. Wiąże się z wystawieniem w Rzymie tragedii i komedii greckich w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, z pochodzenia Greka. Pierwsze utwory były przeważnie tłumaczeniami lub przeróbkami utworów greckich.
W tragedii najwybitniejsi to: Newiusz, Enniusz, Akcjusz i Pakuwiusz, w komedii -Plaut i Terencjusz, w eposie (o tematyce narodowej) -Newiusz i Enniusz, w poezji -Lucyliusz, twórca satyry rzymskiej. Historiografię reprezentują annaliści (roczniki) piszący początkowo po grecku, od Katona Starszego zaś po łacinie.
Około połowy II w. pojawiają się komedie o tematyce italskiej, a w dziedzinie prawa Publiusz Mucjusz Scewola i Lucjusz Juniusz Brutus tworzą podstawy późniejszego prawodawstwa rzymskiego. W okresie cycerońskim (ok. 80-31 r. p.n.e.) uwidacznia się głównie twórczość Cycerona. W historiografii wybijają się Nepos, Salustiusz i Cezar natomiast w nauce ważną rolę odegrał Warron, w poezji epickiej -Lukrecjusz, w liryce -neoterycy, nawiązujący do poezji aleksandryjskiej, z najwybitniejszym spośród nich Katullusem.
Na okres augustowski (31 r. p.n.e.-14 r. n.e.) przypada złoty wiek literatury rzymskiej, jest to okres rozkwitu poezji epickiej (Wergiliusz), lirycznej (Horacy, Gallus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz). W historiografii zaznaczył się Liwiusz; Witruwiusz pisze dzieło o architekturze. W związku ze zmianą sytuacji w państwie zanika nurt retoryki politycznej.
W okresie cesarstwa w I i II w. filozofię reprezentuje Seneka Młodszy, historiografię -Tacyt i Swetoniusz, teorię wymowy -Seneka Starszy i Kwintylian. Romans tworzą Petroniusz i Apulejusz, poezję epicką -Lukan, Stacjusz, Waleriusz Flakkus, bajkę -Fedrus, satyrę -Persjusz i Juwenalis, epigram zaś -Marcjalis.
W dziedzinie epistolografii zaznaczył się Pliniusz Młodszy, w tragedii -Seneka Młodszy. W owych czasach przedstawicielami nauki byli Pliniusz Starszy w dziedzinie nauk przyrodniczych, Pomponiusz Mela w geografii i Kolumela w rolnictwie. Na przełomie II i III w. rozkwita prawo (Papinian, Ulpian, Paulus). W III w. literatura i nauka rzymska podupadają.
Powstaje literatura chrześcijańska: apologie Tertuliana i Minucjusza Feliksa (II/III w.), twórczość Laktancjusza (III/IV w.). Na IV w. przypada powrót do wzorów klasycznych. Przedstawicielami poezji byli Auzoniusz, historii -Ammianus Marcellinus, gramatyki -Donat i Serwiusz.
Literaturę chrześcijańską reprezentowali św. Ambroży i Prudencjusz. Przełom IV/V w. przyniósł poezję Klaudiana i dialogi Makrobiusza oraz twórczość św. Augustyna i Hieronima ze Strydonu. W VI w. działał filozof Boecjusz, "ostatni Rzymianin".
Kodyfikacja prawa rzymskiego na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego była zwieńczeniem nauki starożytnej. Zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach 529 zakończyło okres kultury starożytnej Najdawniejsze prawo rzymskie było prawem zwyczajowym, nie pisanym. Prawo prywatne (ius privatum) było ściśle związane z prawem publicznym (ius publicum) i znajdowało się w mocy kapłanów, którzy je interpretowali.
Najstarsza kodyfikacja prawa rzymskiego to prawo dwunastu tablic (leges duodecim tabularum). Była to kodyfikacja prawa rzymskiego opracowana przez wybranych dziesięciu obywateli (decemwirów) w latach 451-449 p.n.e.
Prawo dwunastu tablic zostało wyryte na 12 spiżowych tablicach i wystawione na Forum rzymskim (oraz na rynkach rzymskich kolonii). Kodeks ten przedstawiał stosunki społeczne w ówczesnym państwie rzymskim i był spisem prawa zwyczajowego. Obejmował prawo cywilne, karne, państwowe, sakralne i procesowe (procedurę sądową). Przewidywał bardzo surowe kary za naruszenie prawa własności.
Dzisiaj znane są tylko fragmenty prawa dwunastu tablic, przekazane w komentarzach starożytnych prawników, a także w dziełach literatury nie prawniczej (np. starożytnej filologii - jako najstarszy pomnik prozy łacińskiej).
Rozwój następował poprzez ustawy zgromadzeń ludowych (ius civile) i edykty pretorów (ius honorarium). Trzecim systemem prawnym było prawo obcych ludów (ius gentium), również tworzone przez pretorów. W okresie cesarstwa rzymskiego źródłem prawa stały się rozporządzenia (konstytucje) cesarskie oraz opinie najlepszych prawników rzymskich, mające moc wiążącą dla praktyki sądowej. Doprowadziły one prawo rzymskie do doskonałości.
Za panowania Justyniana Wielkiego (VI w.) powstał tzw. kodeks Justyniana (Corpus Iuris Civilis). Nazwa ta była używana od XVI w. na określenie kodyfikacji justyniańskiej i nowel justyniańskich z początku VI w. Kodyfikacja justyniańska stanowi jednolity zbiór prawa opracowany na podstawie przepisów poprzednich trzech kodeksów (teodozjańskiego, Gregoriusza, Hermogeniana) i uwzględniający później wydane Nowele Justyniana.
Upadek Cesarstw Rzymskiego współcześni historycy tłumaczą upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego na dwa sposoby: Jedni upatrują jego przyczyny w długotrwałych procesach zachodzących już od panowania Dioklecjana (wersja ta jest bardziej popularna). Druga grupa natomiast widzi przyczyny upadku w latach od 395 do 461 na skutek problemów finansowych imperium.
Niektórzy historycy twierdzą, iż ziarna upadku zasiali, podczas swego panowania, Dioklecjan (284-305) i Konstantyn I (305-337). Podczas panowania Dioklecjana armia została podzielona na oddziały graniczne (limitanei) i polowe (comitatenses).
Wyodrębniono także oddziały pretorianów, ale te nie miały większej roli w starciach z wrogiem. Żołnierze w oddziałach stacjonujących na granicach imperium zmienili się w pół żołnierzy, pół rolników, co odbiło się znacząco na efektywności armii. Wprowadził on także barbarzyńców do wojska, co zmniejszyło siły obronne Rzymu. Słabość żołnierzy na granicach spowodowała konieczność zwiększenia liczebności armii mobilnej. Zaowocowało to wzrostem zapotrzebowania na rekrutów, przy jednoczesnym sprzeciwie ze strony właścicieli ziemskich, dotyczącym wcielania zbyt dużej liczby chłopów do armii.
Cesarstwo jednak by nie upadło, gdyby na kryzys w państwie nie nałożyły się problemy z zewnątrz w postaci najazdów wojsk barbarzyńskich. Nieliczne i słabe dotychczas plemiona barbarzyńców przekształciły się z czasem w silne grupy, takie jak Goci, Frankowie i Alanowie. Najpierw barbarzyńcy atakowali zewnętrzne obszary cesarstwa, łupili je i wracali na ziemie, z których przybyli.
Następnie coraz więcej plemion zaczęło myśleć o osiedleniu się w granicach państwa rzymskiego. Wcześniejsi władcy opierali się atakom.
Potem jednak pojawili się Hunowie, którzy zaczęli spychać Gotów w granice imperium. Ich zachodnia grupa - Wizygoci - chciała schronić się w granicach imperium, na co przystał ówczesny cesarz Walens. W roku 376 osiedlili się w diecezji trackiej. Na skutek jednak złego traktowania przez władze rzymskie, podnieśli oni bunt. Wspomagani przez niezadowoloną ludność prowincji i niewolników, rozbili armię Walensa pod Adrianopolem w roku 378. Od tego momentu Rzymianie nie dawali sobie rady z wyparciem Gotów poza obszar państwa, jednak Teodozjusz I osiedlił ich na obszarze Bałkan. Później, na początku V wieku, Wizygoci zaatakowali samą Italię.
Pod dowództwem Alaryka zajęli w roku 408 Pannonię i Noricjum a następnie zaatakowali Rzym, od którego odstąpili po wzięciu olbrzymiego okupu. W roku 410 jednak złupili miasto i wycofali się z powrotem do Galii. W tym czasie cesarz przeniósł stolicę do Rawenny. Po tym wydarzeniu inne plemiona zaczęły brać z Wizygotów przykład.
Wandalowie, Alanowie i Swebowie przekroczyli Ren - naturalną granicę cesarstwa w roku 406 i zaczęli się osiedlać na terenie całego imperium zachodniego. Wizygoci, Alanowie i Swebowie zajęli tereny Hiszpanii. Wandalowie uderzyli na Afrykę. W Galii zamieszkali Burgundczycy, Frankowie i Wizygoci. Później Ostrogoci (druga część powstała po podziale Gotów) zajęli Italię.
W połowie V wieku na Rzym uderzyli Hunowie, pod wodzą Atylli, zwanego również "biczem bożym". Najpierw zajęli Pannonię i Mezję, potem weszli do Galii, gdzie na polach Katalaunijskich, w roku 451, zwarli się z wojskami rzymskimi dowodzonymi przez Aecjusza. Przegrali oni tę bitwę i musieli cofnąć się za Ren. Rok później Atylla zaatakował z podobnym skutkiem północną Italię.
Państwo Hunów rozpadło się w 453 r. po śmierci ich wodza. Ataki te, choć nie przyczyniły się nadmiernie do zmniejszenia granic imperium, osłabiły znacznie siłę jego wojsk. Ostatecznym ciosem wymierzonym w cesarstwo był atak Wandalów przeprowadzony w 455 roku z ich posiadłości w północnej Afryce.
Zaatakowali oni Rzym i złupili go, niszcząc wszelkie budowle i dzieła sztuki. Nie oszczędzili nawet świątyń. Druga grupa historyków umieszcza początek końca imperium między 395 a 461 r. W roku 395, przy podziale imperium rzymskiego, część zachodnia została z biedniejszymi prowincjami, co spowodowało obniżenie podatków.
Problemem stało się opłacanie rekrutów, co doprowadziło do znacznego osłabienia sił wojskowych. Oprócz tego zachodnia część cesarstwa miała do obrony większą linię granic i to jej głównie zagrażały najazdy barbarzyńców.
Niebagatelne konsekwencje miał atak Wandalów na Afrykę, który spowodował dalsze straty w skarbcu oraz w armii i naraził tereny morza Śródziemnego na ataki piratów. Do przyczyn wewnętrznych należy też zaliczyć wyraźny brak siły niewolniczej, na której dotychczas opierała się gospodarka Rzymu.
W 461 roku został zamordowany Majorian, co praktycznie uniemożliwiło odbicie prowincji afrykańskich. Autorytet władzy cesarskiej upadał coraz niżej. Następnym powodem upadku były wojny domowe toczone na przestrzeni IV oraz V wieku. Spowodowały one utratę zasobów, zarówno pieniężnych, jak i ludzkich, które mogły zostać wykorzystane w walce z najeżdżającymi w tym czasie państwo barbarzyńcami.
Wojny te toczyli: Konstantyn przeciwko Licyniuszowi (316-324), Magnencjusz przeciwko Konstantynowi II (351-353), Teodozjusz przeciwko Magnusowi Maximusowi (383-388) oraz Eugeniuszowi (392-394). W V wieku poszerzyły się do stopnia rzymskich generałów. Później problemem stali się uzurpatorzy.
Ostatni z nich to Odoaker, który w 476 r. obalił rząd w Rawennie. Chociaż wojny te stanowiły głównie problem natury politycznej, miały także efekt militarny, prowokując często kolejne najazdy barbarzyńców i zmniejszając szanse ich odparcia.
Bezpośrednim powodem upadku cesarstwa zachodniego było obalenie nieletniego cesarza Romulusa Augustulusa. Dokonali tego najemnicy germańscy, pod dowództwem Odoakra w 476 roku. Insygnia władzy cesarskiej zostały odesłane Zenonowi, ówczesnemu cesarzowi wschodniej części państwa.
Datę tę uznajemy za kres cesarstwa zachodnio-rzymskiego, a wraz z nim całej epoki historycznej - starożytności. Upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego był procesem długim i skomplikowanym. Miało w nim udział wiele różnorakich czynników, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Gdyby rozpatrywać upadek na płaszczyźnie militarnej, to można powiedzieć, że został spowodowany nie tyle słabością samej armii, ale jej przywódców.
W aspekcie politycznym główną rolę odegrał upadek autorytetu władzy cesarskiej, natomiast gospodarczym - brak funduszy na rozwój państwa i budowę silnej armii oraz niedostatek taniej siły roboczej w postaci niewolników.
Na te trzy przyczyny nakładają się jeszcze zmasowane najazdy barbarzyńców. Wszystko to zadecydowało o ostatecznym upadku imperium. Spadkobiercy Cesarstw Rzymskiego Cesarstwo Rzymskie. Wielkie imperium, które w czasie swojej największej świetności (232 p.n.e.- 106 n.e.) rozciągało się od Brytanii, aż po rzekę Eufrat na Środkowym Wschodzie. Bezkresne tereny, wiele podbitych ludów, niesłychanie rozwinięta tradycja i kultura. Tak w skrócie możemy streścić ówczesnego giganta. Niestety ogrom państwa i podział Teodozjusza Wielkiego z 395r. n.e. nie pozwalał na dostateczne nim kierowanie. Stopniowo "kolos na glinianych nogach" zaczął się chwiać. Najpierw przez cesarstwo przewinęła się fala buntów.
Sytuacja wewnątrz państwa stawała się coraz bardziej napięta. Całą sytuację pogorszyły trzy zaciekłe wojny domowe, które dotknęły imperium w latach 88 p.n.e.- 42 n.e. Natomiast dolaniem oliwy do ognia była powszechna na każdym szczeblu władzy korupcja. Ostatecznie w roku 476 n.e. barbarzyński przywódca Odoaker podbija Rzym, obala ostatniego władcę Romulusa Augustulusa i uznaje się za prawowitego lennika Cesarstwa zachodnio-rzymskiego.


Prawo rzymskie

Źródła prawa rzymskiego według słów Gajusza to "Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum qui ius edicendi habent, responsis, prudentium" (Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych).


Ustawa

Tak więc na pierwszym miejscu Gajusz wskazuje ustawy. Według niego "Lex set qudo populus iubet atque constituit" (Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia). Ustawy w okresie republiki ustanawiano na zgromadzeniach obywateli rzymskich zwanych comitia (comire - schodzić się).
Aby taką ustawę uchwalić, wydawany był wniosek (rogatio), który należało postawić na 24 dni przed głosowaniem (tria nundiana). Prawo to przysługiwało: dyktatorom, pretorom i konsulom, czyli urzędnikom posiadającym imperium. W tym czasie, magistratura mogła zwoływać zebrania nocne (contiones), na których zachęcano do przyjęcia wniosku (suasiones) lub też zalecano go odrzucić (dissuasiones). Głosowanie odbywało się na wyznaczonych zgromadzeniach, po zasięgnięcie auspicjów i odczytaniu wniosku.
W początkowym okresie działalności, głosowano ustnie, ale już od II w. p.n.e. za pomocą tabliczek. Na podstawie lex Papiria, głosujący otrzymywał dwie tabliczki.. Jedną z nich, oznaczano literami UR (uti rogas), drugą - literą A (antiquo). Każdy obywatel głosując według kurii, centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa), wypowiadał się za wnioskiem (wrzucał tabliczkę oznaczoną literami UR) lub przeciwko (litera A).
Tak przyjęte ustawy nazywane były leges rogatae lub lex lata, aby po ogłoszeniu (renuntiatio) stać się źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Wymogi proceduralne wymagały jeszcze zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum).
Od czasu lex Publilia Philonis z 339 r. p.n.e., zrezygnowano z tego wymogu, gdyż senat udzielał aprobaty z góry (ante initium suffragium).
Ustawa składała się z trzech części: praescriptio - zawierającej nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsce głosowania; rogatio - tekst ustawy; sanctio - postanowień, które gwarantowały jej przestrzeganie.

Ze względu na ostatnią część ustawy (sanctio) ustawa mogła być: lex perfecta - nakładała sankcję nieważności na czynność wykonaną wbrew jej postanowieniom; lex minus quam perfecta - czynność dokonaną wbrew jej postanowieniom uznawała za ważną, ale za jej sporządzenie groziła sankcja karna; lex imperfecta - pozbawiona była jakiejkolwiek sankcji.
Oprócz zwykłych leges w prawie rzymskim wyróżnia się jeszcze plebiscitia. W swoim dziele Gajusz pisze "Plebiscitum est quod plebs iubet atque constituit" (Uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia). Plebejusze zbierali się w celu wydania takiej plebictii na zgromadzeniach plebejskich (concilia plebis), gdzie pod przewodnictwem i na wniosek trybunów plebejskich podejmowali te uchwały, które swoją mocą obejmowały jedynie plebejuszy, w odróżnieniu od ustawy, której postanowienia wiązały wszystkich obywateli.
Jednakże już od 286 r. p.n.e. na mocy lex Hortensia de plebiscitis, stały się one ekwiwalente ustawomi. Od tego czasu swoją "powagę" tracą komicja, a ważne zagadnienia, szczególnie z zakresu prawa procesu prywatnego, regulowane są za pomocą plebiscytów. Z czasem zatarła się również różnica terminologiczna.
Schyłek republiki coraz bardziej deprecjonuje obydwa zgromadzenia. Ostatecznie, za panowania cesarza Nerwy, wydaje się ostatnią ustawę.
Do końca I wieku n.e. wydano niemal 800 leges rogatae, z czego tylko 26 dotyczyło wyłącznie prawa prywatnego. Najczęściej stosowano je do rozwiązywania konfliktów, czy to natury ekonomicznej, społecznej czy wreszcie politycznej.
Ustawy, swoje nazwy brały od nazwiska wnioskodawcy.
Warto jeszcze wspomnieć, że w okresie monarchii istniały ustawy królewskie (leges regiae) wydawane przez pierwszych władców miasta nad Tybrem.

Uchwały senatu

"Senatus consultum est quod senatus iubet atque constiuit; idque legis vicem optinet, quamvis fuerit quaesitum" (Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choćby było to kwestionowane). Tymi słowami Gajusz opisuje senatus conculta, czyli ustawę senatu.
Jak przedstawiłem przy opisie ustroju państwa, w okresie monarchii senat był jedynie ciałem doradczym, jednakże jego uprawnienia prawodawcze z czasem stawały się coraz wyraźniejsze. Oznaką tego procesu były właśnie ustawy senatu.
Jednakże rola senatu nie ograniczała się do tej jedynej prerogatywy. Miał on prawo zatwierdzania uchwał zgromadzeń ludowych (auctoritas patrum), ponadto wiele ważnych uprawnień: wojskowych, religijnych, administracyjnych.
Uchwały senat podejmował na zebraniach. Zwoływał je ten przedstawiciel magistratury, który przewodniczył posiedzeniu (senatum cogere). Zebrania odbywały się w świątyni, najczęściej służyła ku temu Curia Hostilia. Wstępny referat, wygłaszał sprawozdawca (verba facere). Następnie następowało wypowiedzenie się w sprawie poszczególnych senatorów. Do udzielenia opinii wzywał przewodniczący, a uprawnieni byli jedynie Ci członkowie senatu, którzy sprawowali urząd. Kolejność przemawiania zależna była jedynie od przewodniczącego, jednakże regułą stało się, że pierwszym, który zabierał głos w debacie, był senator znajdujący się na pierwszym miejscu listy senatorskiej (princeps senatus).
Po obradach, następowało głosowanie. Przeprowadzano je w ten sposób, że każdy z senatorów na wezwanie przewodniczącego, musiał przejść na jedną lub drugą stronę sali, w zależności od tego, czy był za czy też przeciw wnioskowi. Wynik głosowania ustalał przewodniczący. Odbywało się to bez liczenia, jednakże gdy były jakieś zastrzeżenia do różnic w liczbie głosów za każdą z opcji, wtedy nakazywał liczenie głosów.
Uchwały senatu redagowano w języku łacińskim. Taka przynajmniej była zasada, jednakże, gdy używano w niej zwrotów greckich, wtedy sporządzano tłumaczenie. Do formalnej ważności uchwały wymagane było jeszcze złożenie ustawy w aerarium, znajdującego się w świątyni Cerery.
Uchwały senatu uzyskały moc prawa powszechnie obowiązującego dopiero za czasów Augusta. Pierwszą z nich była Senatus Consulta Silanianum z 10 r. n.e. Od tego czasu zaczęły stopniowo wypierać dotychczasowe uchwały plebsu i ustawy. Jednakże z czasem także i one legły pod naporem władzy cesarskiej. Inicjatywa ustawodawcza należała wprawdzie do każdego senatora, jednak od około II w. n.e. z takimi wnioskami występował najczęściej cesarz, a od panowania Sewerów, rola "dostojnych mędrców" ograniczała się jedynie do wysłuchania.
Nazwę uchwały senatu, tworzono od nazwiska wnioskodawcy lub od przedmiotu dla którego ją uchwalono, albo też od nazwiska osoby, przeciwko której były skierowane.
W czasie swojego funkcjonowania, od I w. n.e, senat wydał około 200 takich uchwał, a dla prawa prywatnego jedynie kilkanaście.

Edykt pretorski

Od 367 r. p.n.e. została wyodrębniona funkcja sprawowania wymiaru sprawiedliwości (iurisdictio). Z rąk konsula przeszła w ręce, nowo utworzonegopretora. W 242 r. p.n.e. został utworzony jeszcze pretor dla peregrynów (praetor peregrini), natomiast pierwszy, starszy z nich został nazwany pretorem mejskim(praetor urbanus). Urząd sprawowany był przez jeden rok. Pretorom przysługiwało prawo do wydawania edyktów. "Edicta sunt praecepta eorum, qui edicendi habent" (Edykty są to przepisy tych, którzy mają prawo do wydawania edyktów). Prawo zaś do ich wydawania mają magistratury. Ponieważ pretorzy nie często posiadali odpowiednią wiedzę prawniczą, w związku z tym korzystali z porad prawników.
Tak obok pretora funkcjonowało tzw. consilium. Skład jego ustalał sam pretora, zasadą było, że wraz ze zmianą pretora, skład consilium pozostawał raczej nie zmieniony. Radą udzieloną przez to ciało doradcze, pretor nie był wszakże związany.
Podstawą do ich działalności było tzw. ius edicendi, czyli "prawo ogłaszania solennej zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy". Edykty, początkowo ustne obwieszczenie, później przybrały postać pisemną, ogłoszoną na białej tablicy (album) i ustawionej w miejscu publicznym, na forum, obok trybunału, gdzie zwykł zasiadać pretor w czasie wypełniania swej funkcji. W edykcie, pretor przedstawiał zasady jakimi będzie się kierować w czasie swojego urzędowania.
Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej - zawierała zapowiedź udzielenia ochrony procesowej w określonych sytuacjach i formularnej - zawierającej konkretne formuły, jakimi miały posługiwać się strony procesowe.
Na treść edyktu składały się zapowiedzi zastosowania szczególnej ochrony procesowej, tj. actiones, exceptiones, missiones czy restituniones. Zastosowanie tych środków pretor mógł stosować również wtedy, gdy nie były przewidziane w prawie obowiązującym, ale równie dobrze mógł odmówić skorzystania z zastosowania takich środków, nawet wtedy, gdy prawo przewidywało ich zastosowanie.
Początkowo pretorzy nie byli związani treścią takiego edyktu, ale na mocy lex Cornelia z 67 r. p.n.e., sytuacja została całkowicie zmieniona. Kolejny pretor najczęściej przejmował pewną stałą część edyktu (edictum tralaticium). Do tego pretor mógł dodawać własne postanowienia (edicta nova).
Działalność pretorów w istotny sposób wpłynęła na rozwój prawa cywilnego. Polegała głównie na jego modyfikowaniu, co przejawiało się w: wyjaśnianiu przepisów prawa cywilnego (adiuvandi iuris civilis gratia), uzupełnianiu istniejących luk w prawie cywilnym (supplendi iuris civilis gratia) i poprawianiu przepisów prawa cywilnego (corrigendi iuris civilis gratia).
Najbardziej twórczy okres działalności pretorów przypada na okres pomiędzy 150 r. p.n.e. a I w. p.n.e. W okresie panowania cesarza Hadriana, około 130 r. n.e., wspomniany wcześniej cesarz, nakazał najlepszemu prawnikowi tamtej epoki, Julianowi, uporządkowanie redakcji pretorów miejskich i edylów kurulnych. Jego praca nazywana niekiedy kodyfikacją edyktu pretorskiego, została zatwierdzona uchwałą senatu. Ogłaszano go jedynie formalnie, dla podtrzymania tradycji (edictum perpetuum).
Działalność pretorów wywarła wielki wpływ na rozwój prawa prywatnego, a z czasem doprowadziła do wytworzenia ius praetorium. To dzięki działalności pretorów rzymskich został wytworzony proces formułkowy.
Obok pretorów, do wydawania edyktów byli uprawnieni jeszcze edylowie kurulni kwestorzy. Pierwsi z nich sprawowali nadzór nad targami niewolników i zwierząt. Na prowincjach jego odpowiednikiem był kwestor. Stworzone przed edylów edykty, stały się podwaliną ius honorarium.
Obydwa systemy prawne miały na celu regulację stosunków społecznych i ekonomicznych.

Konstytucje cesarskie

W dalszej części swojego wykładu, Gajusz wspomina o konstytucji cesarskiej. Pisze tam "Constitutio principis est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit, nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat" (Konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę.)
Tak więc materie, przez które cesarz mógł wyrazić swoją wolę była dosyć szeroka. Przyjrzyjmy się poszczególnym rodzajom konstytucji cesarskich.
Edykty (edicta) - wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi. Ich moc prawna ograniczała się do pewnego terytorium, albo też obowiązywały w całym państwie. Najsłynniejszym edyktem, jest chyba ten wydany w 212 r. p.n.e. Constitutio Antoniana, czyli inaczej edykt Karakalli, w którym nadawał obywatelstwo rzymskie, wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa rzymskiego.

Mandaty (mandata) - były pisemnymi instrukcjami dla namiestników zarówno w prowincjach cesarskich, jak i senackich. Adresowane mogły być również do innych urzędników cesarskich. Najczęściej zawierały postanowienia natury administracyjnej. Zdarzały się wszakże przypadki, że cesarze regulowali nimi sytuację prawną jednostki.

Dekrety (decreta) - były rozstrzygnięciem spraw spornych, które trafiały przed sąd cesarski. Ograniczały się w zasadzie do konkretnego przypadku, jednakże wsparte autorytetem cesarza, jako najwyższego źródła wszelkiej sprawiedliwości, nabierały cech wykładni wiążącej. W ten sposób zostały wprowadzone m.in. ograniczenia władzy cesarskiej, możliwość dochodzenia roszczeń za prace umysłowe i wiele innych zasad. Najsłynniejszym z innych był decretum divi Marci, wydany przez Marka Aureliusza, skierowany przeciwko stosowaniu pomocy własnej wobec dłużnika.

Reskrypt (rescripta, epistula) - stanowił odpowiedź cesarza na zapytanie skierowane przez urzędników, sędziów lub osoby prywatne w kwestiach prawnych. Odpowiedzi cesarz udzielał przy pomocy swojej kancelarii. Ta drogą doszło do późniejszego wykształcenia procesu reskryptowego.
W okresie poklasycznym zanikają mandaty, mniejsze znaczenie mają także dekrety. Największe znaczenie zdobywają sobie edykty. Ponadto dawna nazwa lex, zarezerwowana dla ustaw, zmienia się w leges i jest tożsama z przejawem działalności prawodawczej cesarzy rzymskich. Konstytucje cesarskie były wysyłane najczęściej do urzędników, a ci następnie podawali je do wiadomości publicznej.


Literatura rzymska

Jej rozkwit przypadł na czasy panowania Oktawiana. Wergiliusz był autorem sielanek Georgik. Napisał też epopeję patriotyczną Eneida. Horacy to autor licznych utworów lirycznych o różnorodnej tematyce i nastroju. Pisał wiersze refleksyjne, pieśni, poezje patriotyczne. Osiągną mistrzostwo poezji lirycznej. Autor Satyr, Epod. Owidiusz był twórcą poezji o tematyce miłosnej, tworzył dzieła mitologiczne. Został skazany na wygnanie do jednego z miast nad Morzem Czarnym i stamtąd pisał Żale. Inne dzieła: Menea, Amores, Heroides, Przemiany, Sztuka kochania.

Horacy, Quintus Horatius Flaccus (65-8 p.n.e.), jeden z największych poetów rzymskich. Syn wyzwoleńca. Należał do kręgów literackich Mecenasa. Był autorem Epodów (41-30 p.n.e.), krótkich utworów o treści politycznej, Satyr (40-30 p.n.e.), w których ośmiesza wady i słabości ludzkie.Do najsłynniejszych dzieł Horacego należą Pieśni (zwane też odami) wzorowane na lirykach greckich. Tematyka pieśni jest urozmaicona (biesiadne, miłosne, filozoficzne, okolicznościowe, polityczne - wyrażające poparcie dla programu politcznego Oktawiana Augusta). Horacy napisał Pieśń stulecia (17 p.n.e.) w związku z uroczystościami rozpoczęcia nowego wieku.Twórczość Horacego wieńczą dwie księgi Listów (23-14 p.n.e.), w których poeta porusza zagadnienia filozoficzne i literackie (zwłaszcza list Do Pizonów, znany jako Sztuka poetycka, poświęcony głównie dramatowi i stanowiący podstawę poetyki europejskiej do początków XIX w.).Twórczość Horacego to szczytowe osiągnięcie klasycyzmu epoki Augusta. Wywarła ona niezatarte piętno na poezji europejskiej.
Owidiusz, Publius Ovidius Naso (43 p.n.e.-7 lub 18 n.e.), jeden z największych elegików rzymskich, najbardziej utalentowany poeta epoki Augusta, należący do młodszego pokolenia twórców augustowskich. Syn bogatego ekwity z Sulmony (środkowa Italia). Zrezygnował z kariery urzędniczej i poświęcił się pisarstwu.Już w 16 p.n.e. sławny jako autor poezji miłosnych (Amores - Pieśni miłosne, wydanie polskie 1955) oraz tragedii Medea (nie zachowanej). Niedługo potem wydał Heroidy, zbiór fikcyjnych listów miłosnych mitycznych bohaterek, oraz poemat De medicamine faciei feminae (O kosmetyce twarzy kobiecej, wydanie polskie 1927).Ok. 2 n.e. ukazała się Ars amandi (Sztuka kochania, wydanie polskie 1928) w 3 księgach, frywolny podręcznik miłości i flirtu, oraz Remedia amoris (Lekarstwa na miłość - wydanie polskie 1922).W tym samym czasie rozpoczął pracę nad zbiorem elegii ajtiologicznych Fasti (poetycki komentarz w 6 księgach do kalendarza rzymskiego) i Metamorfozami w 15 księgach (Przemiany - wydanie polskie 1826), zbiorem mitów trojańskich, greckich i italo-rzymskich o przemianach znanych postaci w zwierzęta, rośliny i ciała niebieskie. Utwór ujęty w heksametry rozpoczynał się od apoteozy Juliusza Cezara.Pracę nad tymi utworami przerwało wygnanie poety w 8 n.e. do Tomis nad Morzem Czarnym (okolice dzisiejszej Konstancy). Do dziś nie ma pewności, czy przyczyną wygnania Owidiusza była frywolna twórczość, czy skandal dworski związany z córką Augusta - Julią Młodszą, czy też intryga polityczna (przypadkowe poznanie tajemnic rodziny cesarskiej, w wyniku którego usunięto niewygodnego świadka).Próśb Owidiusza o odwołanie z wygnania nigdy nie wysłuchano i poeta musiał pozostać w Tomis do końca życia. Wg słów Owidiusza zgubę przyniosły mu "pieśń i błąd". Na wygnaniu napisał Tristia (Żale) w 5 księgach, ze słynną autobiografią. W Epistulae ex Ponto (Listach znad Morza Czarnego - 4 księgi) skarżył się (do żony i przyjaciół) na swój los w obawie, że będąc daleko od Rzymu zniszczy swój talent poetycki. ego utwory krążyły w licznych odpisach po Rzymie. Na wygnaniu napisał również elegię Ibis i poemat o rybołówstwie.
Oktawian August skazał twórczość Owidiusza na zapomnienie (rozkaz o usunięciu dzieł z rzymskich bibliotek), jednak zachowała się ona w odpisach i pozostawiła trwały ślad w literaturze rzymskiej. We wczesnym średniowieczu twórczość Owidiusza była mniej znana, lecz od XI w. zdobyła sporą popularność (Sztuka kochania jako swoisty kodeks miłości dwornej. Heroidy jako wzory listów miłosnych. Metamorfozy jako przykład doskonałej poezji). Owidiusz na nowo odczytany, widoczny był w twórczości trubadurów, truwerów i minnesingerów.
Dzieła komentowano i opracowywano jako lekturę szkolną. W okresie odrodzenia dzieła Owidiusza znalazły odbicie w sztukach plastycznych, muzyce i literaturze. W Polsce Owidiusz był znany dobrze od czasów odrodzenia, o czym świadczyć może m.in. legenda z XVI w. o Owidiuszu-Sarmacie (Polaku) i jego pobycie na naszej ziemi.
Tacyt, Publius (Caius) Cornelius Tacitus (ok. 55 - ok. 120), najwybitniejszy historyk starożytnego Rzymu. Kształcił się w retoryce, prawie, historii i filozofii. Ok. 75 rozpoczął działalność jako obrońca sądowy. Był kwestorem i dzięki temu został członkiem senatu.
W pierwszych latach panowania Domicjana otrzymał urząd trybuna ludowego (lub edyla), a w 88 - pretora. W 97 został konsulem. 112-113 zarządca prowincji Azji.Zadebiutował Dialogiem o mówcach (Dialogus de oratoribus). 93 napisał Żywot Agrykoli, swojego teścia (De vita et moribus Iulii Agricolae), wkrótce potem monografię etnograficzną Germania, poświęconą stosunkom politycznym i społecznym, jak też obyczajom i religii Germanów. 104-109 powstały Dzieje (Historiae) w 14 lub 12 księgach (obejmujące lata 69-96), z których zachowały się księgi I-IV oraz początek V. 109-116 Tacyt napisał Roczniki (Annales) w 18 lub 16 księgach (lata 14-69), zachowały się z nich księgi: I-IV, V (fragment), VI i XI (bez początków) oraz XII-XVI (brak końca).W czasach nowożytnych z dzieł Tacyta korzystał N. Macchiavelli w Księciu i od tego czasu wzbudziły one zainteresowanie (zwłaszcza w XVII i XVIII w.). W Polsce Tacyt znany był już w XVI w., a w XVIII w. przełożył jego dzieła A. Naruszewicz. Przekład całości zachowanych dzieł Tacyta został wydany w 1957.
Liwiusz, Titus Livius (59 p.n.e.-17 n.e.), największy obok Tacyta historyk rzymski. Jego główne dzieło historyczne: Ab urbe condita (Od założenia Rzymu, po 27 p.n.e.), liczy 142 księgi, przedstawiające dzieje Rzymu od założenia miasta, aż do czasów sobie współczesnych.W całości zachowało się 35 ksiąg: 1-10 obejmujące okres do 293 p.n.e. oraz 21-45 obejmujące lata 218-168 p.n.e., tj. od wybuchu II wojny punickiej do zwycięstwa Emiliusza Paulusa nad Macedonią, a także fragmenty księgi 91 (wojna z Sertoriuszem) i 120 (śmierć Cycerona).Pewne wyobrażenie o treści ksiąg zaginionych dają tzw. periochae - pochodzące z IV w. n.e. zwięzłe streszczenia wszystkich ksiąg z wyjątkiem 136 i 137. Liwiusz nie prowadził samodzielnych badań historycznych, w swej pracy opierał się na opracowaniach wcześniejszych pisarzy. Opisywał fakty ze stanowiska arystokracji, ujmował je w sposób dramatyczny.
Brak krytycyzmu wobec wykorzystywanych źródeł oraz pominięcie problemów gospodarczych, społecznych i ustrojowych sprawia, że dzieło Liwiusza nie oddaje całokształtu historii Rzymu. Mimo braków stało się ono popularne już za życia autora, było źródłem informacji i wzorem dla wielu jego następców. Drugą młodość przeżywało w okresie renesansu. Wywarło duży wpływ na polskie piśmiennictwo historyczne (m.in. na J. Długosza).Liwiusz był także autorem pism filozoficznych i traktatu retorycznego, któremu nadał formę listu do syna. Prace te nie zachowały się do naszych czasów.
Wergiliusz, Publius Vergilius Maro (70 p.n.e.-19 p.n.e.), największy epik rzymski, pochodzący z okolic obecnej Mantui. Początkowo kształcił się w Cremonie, po 55 p.n.e. w Mediolanie, a następnie w Rzymie. Literaturę grecką studiował pod kierunkiem Parteniosa, filozofię - epikurejczyka Syrosa. Bywał w kręgach rzymskich literatów (przyjaźń z Azyniuszem Pollionem, Korneliuszem Gallusem, Waleriuszem Rufusem i Horacym).Gdy skonfiskowano na rzecz weteranów Oktawiana majątek ojca Wergiliusza (ok. 40 p.n.e.), poeta osiadł w Rzymie.
W 39 p.n.e. wydał Bukoliki (Eklogi), których sukces zapewnił mu opiekę Mecenasa, przyjaciela Oktawiana. To pozwoliło Wergiliuszowi na życie wolne od trosk materialnych, a stopniowo, w miarę wzrastania popularności, na gromadzenie dość pokaźnego majątku (na Sycylii, pod Neapolem), gdzie najchętniej przebywał.W 19 p.n.e., w związku z pracami nad Eneidą Wergiliusz udał się w podróż do Grecji i Azji Mniejszej, ale z powodu złego stanu zdrowia zmuszony był w Atenach przerwać podróż i powrócić do Italii. Zmarł w Brundizjum wkrótce po powrocie.
Jego zwłoki złożono w grobowcu przy drodze z Neapolu do Puteoli (Pozzuoli). Nie dokończoną Eneidę wydali na polecenie Oktawiana Waleriusz Rufus i Plocjusz Tukka.Jego Bukoliki wywołały entuzjazm wśród znawców literatury. Był to pierwszy rzymski zbiór sielanek, w których Wergiliusz wzorował się na Teokrycie.
Jednak utwory te nie są niewolniczym naśladownictwem oryginałów greckich. Bohaterów o imionach greckich umieścił poeta w sycylijskim krajobrazie i kazał im rozmawiać na aktualne tematy rzymskie. Następne dzieło Wergiliusza (Georgiki - 4 księgi, 37-33 p.n.e.) powstało z inicjatywy Mecenasa i Oktawiana, a miało ilustrować popierany przez nich nawrót do starorzymskiego obyczaju (uprawa roli, hodowla bydła, pochwała życia wiejskiego).
Mimo zależności od poezji greckiej (Hezjod, Aratos z Soloj, Eratostenes, Nikander) Georgiki są dziełem oryginalnym (liczne i piękne dygresje).Ostatnie dzieło Wergiliusza (Eneida, w 12 księgach), rozpoczęte w 29 p.n.e., miało uświetnić przeszłość Rzymu i rodu julijskiego (ród Oktawiana Augusta).
Wyrosły z ducha filozofii stoickiej epos, pełen wiary w działanie opatrzności boskiej, kierującej losami narodów, ukazywał wielką i nieprzemijającą wielkość Rzymu oraz jego misję historyczną. Poeta widział w Trojańczyku Eneaszu szczególne narzędzie historii. Miał on, jako założyciel rodu julijskiego, być przekaźnikiem dla innych ludów pax Romana, rzymskiego porządku władającego światem.
Wergiliusz stworzył nowy typ eposu, przeciwstawiającego się sztuce aleksandryjskiej, głoszącej zasadę "sztuki dla sztuki". Wprowadził nowy język poetycki, o silnych efektach retorycznych, umiejętnej archaizacji, pełen patosu i efektów dramatycznych. Heksametr eposu, jego wspaniały rytm był niedoścignionym wzorem dla pokoleń. Epopeja wywołała w Rzymie wiele zachwytów, ale i protestów.
Wkrótce stała się podstawową książką szkolną, źródłem wiedzy o języku, poetyce i sztuce retorycznej. Wielokrotnie komentowana i badana. Jej alegoryczna interpretacja przyczyniła się do jej popularności w świecie chrześcijańskim. W średniowieczu Wergiliusza otaczał swoisty kult, czego dowodem jest miejsce, jakie wyznaczył mu Dante w Boskiej Komedii.
Pod imieniem Wergiliusz w starożytności ukazało się wiele dzieł (jako pochodzących z lat młodzieńczych), zebranych w Appendix Vergiliana. W Polsce dzieła Wergiliusza znane są od 1434 (program wykładów UJ).
Pozostawiły trwały ślad w twórczości A. Mickiewicza, J. Słowackiego i S. Wyspiańskiego. Eneidę tłumaczył po raz pierwszy na język polski Andrzej Kochanowski, brat Jana, w 1590. Najlepsze tłumaczenie: ksiądz T. Karyłowski (1924). Bukoliki i Georgiki tłumaczył I. Nagurczewski (1754).




Sztuka starożytnego Rzymu
Termin ten określa twórczość artystyczną w granicach całego imperium rzymskiego (Italia i prowincje) w okresie od połowy VI w. p.n.e. do V w. n.e.
Okres ten podzielić można na:
1) okres panowania królów (V-VI w. p.n.e.);
2) okres wczesnej republiki (V-IV w. p.n.e.);
3) okres republiki (III-II w p.n.e.);
4) okres późnej republiki (II w. p.n.e. do 30 p.n.e.);
5) okres cesarstwa (od 30 p.n.e. do połowy III w. n.e.), dzielący się na podokresy odpowiadające panowaniu poszczególnych władców lub dynastii (okres augustowski, julijsko-klaudyjski, flawijski, trajanowski, hadrianowski, antoniński, seweriański);
6) okres późnego antyku (od połowy III w. do schyłku V w. n.e.), kiedy to wyodrębniła się sztuka wczesnochrześcijańska.
Początki sztuki rzymskiej
Początki rzymskiej sztuki monumentalnej łączą się z panowaniem Etrusków (VI w. p.n.e.). Powstała wówczas rzymska sztuka sakralna (świątynie w porządku toskańskim, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego) i plastyka (wypalane gliniane posągi pokryte polichromią). Ok. VI w. p.n.e. pojawiła się umiejętność odlewania dużych posągów z brązu (dzieła znane z przekazów literackich). W III w. p.n.e. pojawiło się malarstwo sztalugowe (tematyka historyczna).

Architektura
Pod wpływem sztuki greckiej w II-I w. p.n.e. dokonał się przełom w sztuce rzymskiej. Zakładane miasta posiadały regularną siatkę brukowanych i skanalizowanych ulic (główne arterie: cardo i decumanus, forum na ich przecięciu), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, świątynie, akwedukty, mosty. Rzymskie domy budowano najczęściej w stylu grecko-rzymskim (z atrium i perystylem) lub też jako wille (villa urbana lub suburbana oraz villa rustica). W miastach istniał typ wielokondygnacyjnej kamienicy czynszowej (insula).
W architekturze monumentalnej królował porządek koryncki i kompozytowy. Stosowano na szeroką skalę arkady, różne rodzaje sklepień i łuków. Najbardziej okazała była fasada budowli, w której często stosowano porządek spiętrzony (łączenie trzech porządków architektonicznych). Rzymianie byli mistrzami w komponowaniu układów przestrzennych (sanktuarium Fortuny w Praeneste).
Plastyka
Plastyka II-I w. p.n.e. wzorowana była na osiągnięciach greckich (import greckich dzieł sztuki oraz ich kopiowanie, tzw. neoattycka rzeźba). Rozwinął się również relief historyczny uwieczniający ważne momenty historii rzymskiej (ołtarz Domitiusa Ahenobarba), a także rzymski portret (często naturalistyczny). Malarstwo ścienne reprezentowało styl inkrustacyjny (pompejańskie malarstwo). Kopiowano greckie obrazy tak w malarstwie ściennym, jak też na mozaikach (Bitwa Aleksandra w Domu Fauna w Pompejach). Rzemiosło artystyczne rozwijało szczególnie ceramikę i gliptykę.

Architektura (okres cesarstwa)
W okresie cesarstwa szczególnie rozwijała się architektura i urbanistyka. Rzym został przebudowany (fora cesarskie, Pole Marsowe). Rozbudowywano akwedukty i system kanalizacyjny. Miasta otaczały mury obronne z wieżami i bramami. Wzdłuż dróg wychodzących z miast rosły nekropole z kolumbariami (publiczne lub prywatne grobowce zbiorowe), mauzoleami (np. grobowiec Cecylii Metelii, Mauzoleum Hadriana - obecnie Zamek Św. Anioła) lub katakumbami (cmentarz podziemny lub skalny), np. Droga Grobów w Pompejach, Via Appia w Rzymie.
Budowano okazałe pałace cesarskie (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Wprowadzenie nowego wątku murów (cement i cegła palona) przyczyniło się do dużych zmian w budownictwie, niektóre budowle ceglane licowano marmurem. Rozpowszechniła się kopuła, pojawił się kapitel figuralny. Budowle użyteczności publicznej uzyskały ogromne rozmiary i były bogato ozdabiane (np. termy Karakalli w Rzymie).
Od IV w. p.n.e. znane były cyrki rzymskie (Circus Maximus w Rzymie), które w czasach cesarstwa osiągnęły monumentalne rozmiary (połączenie hipodromu z teatrem). Teatry rzymskie powstawały na przełomie I w. p.n.e. i I w. n.e. Amfiteatry (np. Koloseum) były najpóźniejszą formą takich budowli. Łuki triumfalne i monumentalne kolumny (np. łuk Tytusa, kolumna Trajana) zaliczyć należy do form istniejących na pograniczy architektury i rzeźby.
Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne
W rzeźbie wykształcił się typ oficjalnego portretu dworskiego. Relief przedstawiał sceny historyczne i był narzędziem propagandy państwowej (Ara Pacis Augustae, relief na kolumnie Trajana). Od czasów Hadriana (117-138) rozpoczął się okres rozwoju rzeźby sepulkralnej (sarkofagi).
W malarstwie panował styl egiptyzujący, a od połowy I w. n.e. - iluzjonistyczny. Mozaika rozwijała się dwutorowo: powstawały czarno-białe kompozycje w stylu italskim i kolorowe w stylu hellenistyczno-wschodnim. Rzemiosło artystyczne obejmowało ceramikę, gliptykę, jubilerstwo, szklarstwo i sztukę menniczą (srebrne naczynia z Boscoreale, szkła millefiori, wazy murreńskie).
Sztuka późnego antyku
W sztuce późnego antyku nastąpił rozwój tendencji różnych od greckiego i rzymskiego klasycyzmu (np. stylizacja zamiast naturalizmu, proporcje hierarchiczne, frontalizm, nowy kanon proporcji ludzkiego ciała, ornamentalizm, symetria, geometryzacja postaci, statyka). W portrecie najważniejsza była ekspresja. W miejsce malarstwa rozwinęła się mozaika ścienna (m.in. w Piazza Armerina). Architekturę sakralną reprezentowały formy centralne (z kopułami nad budowlą na planie kwadratu). Budowle pałacowe uległy dalszej monumentalizacji (pałac Dioklecjana w Splicie).
Stałe obozy wojskowe przekształcały się powoli w kilkutysięczne miasta. W prowincjach rzymskich sztuka zachowała pewne odrębności lokalne (portret fajumski w Egipcie, rzeźby sepulkralne w Palmyrze, mozaiki w Afryce Północnej, rzeźba i architektura w Galii). Sztuka wczesnochrześcijańska i późniejsza sztuka bizantyjska były kontynuacją sztuki rzymskiej i wywarły zasadniczy wpływ na sztukę średniowiecza Europy.
Filozofia

W późniejszej fazie hellenizmu Ateny, upadłszy politycznie, straciły swe naukowe znaczenie. Wytworzyły się nowe ośrodki, a w nich nowy styl naukowy. Główne ośrodki były dwa: Rzym i Aleksandria.
Długotrwała była niechęć Rzymian do filozofii. Jeszcze w latach 173,161,155, na wniosek rzymianina starej daty. Katona starszego, rozporządzenia Senatu wydaliły z Rzymu filozofów razem z retorami. Ale w końcu II w. p.n.e. stosunki zmieniły się. Młodzież rzymska zaczęła jeździć do ośrodków nauki greckiej, aby tam słuchać wykładów filozoficznych. Niebawem szkoły filozoficzne osiedliły się w Rzymie. Wytworzyła się moda na filozofię: ludzie zamożni trzymali w swych domach filozofów i za rozrywkę uważali przysłuchiwanie dysputom; jedni czynili to z zamiłowania, inni, jak im to wypominał Tacyt z próżności. Najpodatniejszy grunt znalazła w Rzymie szkoła stoicka: jej rygoryzm odpowiadał starorzymskiej cnocie. W okresie cesarstwa wielu zwolenników zaczął znajdywać epikureizm, a także sceptyzm w swej umiarkowanej akademickiej postaci, którą Cyceron sławił jako „najskromniejszy, najkonsekwentniejszy i najelegantszy sposób filozofowania”. Każdy bez mała światły Rzymianin należał do jakiejś szkoły lub przynajmniej był jej sympatykiem. I nie mogło być inaczej : bo być wykształconym znaczyło wówczas być filozofem, a być filozofem znaczyło należeć do jednej z szkół filozoficznych. Więc Scipio Młodszy i Młodszy Katon byli stoikami, a tak samo Stilo - filolog, Strabon - geograf, Scaevola – twórca jurysprudencji. Horacy zaliczał się do szkoły Epikura, której również bliscy byli Wergiliusz i Owidiusz. Kasjusz, morderca Cezara, był epikurejczykiem. Brutus był akademikiem a w etyce hołdował stoicyzmowi. Triumwir Crassus był perypatetykiem. Zainteresowanie filozofią wzmogło się jeszcze za cezarów. Sami cezarowie filozofowali: August napisał Zachętę do filozofii, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius zajmowali się filozofią, Marek Aureliusz był jednym z najwybitniejszych stoików.
Ale cała ta rzymska filozofia była przesiąknięta dyletantyzmem. Wszyscy byli filozofami, a nikt w Rzymie filozofii naprzód nie posunął. Ci nawet, co uprawiają ją najpoważniej, czynili to nie dla samej wiedzy, ale dla jej spodziewanych owoców: szczęścia i cnoty. Rzymscy filozofowie nie wydali nowej szkoły, wypowiadali się tylko za ta lub inną szkołą. Toteż filozofia tego okresu pozostała w swych podstawach grecka.

Religia
Rzymianie byli politeistami, ich wierzenia wywodziły się kultów indoeuropejskich (kult nieba i zjawisk atmosferycznych - Jupiter, kult ogniska domowego - Westa). Wierzono w bezosobowe bóstwa (numina), które pojawiały się w każdym działaniu (kiełkowanie ziarna, błysk gromu, stan bydła) określane jedynie nazwą czynności. Kult o charakterze magicznym miał na celu pozyskanie przychylności lub unieszkodliwienie ich mocy.
Rzymianie starali się zachować harmonię między światem ludzi i bogów (Pax Deorum) przez przestrzeganie praw moralnych. Prośbę wobec bóstwa wzmacniano podjęciem wobec nich zobowiązania (votum) i ścisłym przestrzeganiem jego wypełnienia. Obrzędy miały charakter społeczny. W imieniu państwa sprawowane były przez odpowiedniego urzędnika, w imieniu rodziny czynił to ojciec. Jednostka jako część społeczności korzystała z dobrodziejstw kultu.
Rzymianie czcili również przodków (many, geniusz ojca rodziny). Wierzyli w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. Bóstwa opiekowały się rolnikami i żołnierzami (np. Mars był zarazem bóstwem wojskowym i rolniczym, a najstarszy - z VI w. p.n.e. - kalendarz świąt rzymskich, tzw. kalendarz Numy, zawierał święta rolnicze i związane z wojną).
W miarę wzrostu terytorialnego państwa przyłączano do kultu rzymskiego bóstwa innych narodów latyńskich (np. sabińskiego Kwirynusa, westalki). Etruskowie pozostawili trwały ślad w postaci triady kapitolińskiej (Jowisz, Junona, Minerwa), kultu Saturna, Juturny i Wolturna oraz sztuki sakralnej wróżby (tzw. disciplina etrusca), walk gladiatorów w czasie obrzędów pogrzebowych, jak też wprowadzenia masek zmarłych.
Hellenizacja religii rzymskiej rozpoczęła się od przejęcia w czasach Tarkwiniuszy (Tarkwiniusz Stary, Tarkwiniusz Pyszny) greckich ksiąg sybillińskich (Sybilla). Greckie bóstwa zostały utożsamione z rzymskimi, przy czym zachowano stare, rodzime nazwy. Przyczyniło się to do dalszej antropomorfizacji rzymskiego panteonu. Nowe bóstwa (jak Apollo, Polluks czy Herkules) otrzymały liczne świątynie.
W czasie wojen punickich została ustanowiona dwunastka rzymskich bogów na wzór bóstw olimpijskich (Jowisz, Junona, Neptun, Minerwa, Mars, Wenus, Apollo, Diana, Wulkan, Westa, Merkury, Ceres). Wiele dawnych rzymskich bóstw zostało zapomnianych. Pojawiły się również kulty bóstw uosabiających cnoty i ideały (np.: Pietas - "pobożność", Konkordia - "zgoda", Wictoria - "zwycięstwo" itp.).
Przejmowano jedynie te obrzędy, które były zgodne z rzymską tradycją i interesami państwa. Kapłani (sacerdotes)