Ideał osobowy Średniowiesza, a postawa człowieka Renesansu

W Polsce ?redniowiecznej literatur? zajmowali si? niemal wy??cznie duchowni, oni bowiem posiadali odpowiedni stopie? wykszta?cenia i kultury literackiej oraz znali sztuk? pisania.
Zasadniczym rysem literatury ?redniowiecznej by? alegoryzm. Epok? t? bowiem charakteryzowa?a powszechna sk?onno?? do obrazowego przedstawiania zjawisk i poj??. Wszystkiemu starano si? nada? kszta?t plastyczny, zw?aszcza poj?ciom oderwanym, jak dobro, pi?kno, cnota, post, ?mier? itp.

Pi?miennictwo ?redniowieczne znamionowa?a równie? d??no?? do moralizowania i ustawicznego pouczania. W powszechnym u?yciu by?y przys?owia, które ówcze?ni poeci obficie wprowadzali do swych utworów. Poetom tych czasów przy?wieca? ten sam cel co staro?ytnym: uczy?, bawi? i wzrusza?, a warto?? poezji oceniano wed?ug jej wierno?ci dla przyj?tych zasad twórczych. W szko?ach do programu gramatyki nale?a?a równie? nauka uk?adania wierszy ?aci?skich oraz retorycznego stylu. Wymagano zarówno w poezji jak i prozie muzycznego toku zda?. Do poezji wprowadzono rymy, a i w prozie ch?tnie widziano zgodno?? ostatnich zg?osek analogicznych cz?onków sk?adniowych. Wiersze mia?y charakter meliczny, gdy? wi?zano je z melodi?. Tote? poeci byli zazwyczaj równocze?nie muzykami, ??cz?c tym samym w akcie twórczym dwa rodzaje sztuki.

W ?redniowieczu rozwija?y si? wszystkie trzy tradycyjne rodzaje literackie: epika, liryka i dramat, przy czym najwybitniejsze utwory nale?? do dwu pierwszych dzia?ów. W dziedzinie dramatu natomiast ?redniowiecze stworzy?o nowe odmiany widowisk teatralnych o charakterze religijnym i moralizatorskim.


Dwa dominuj?ce w spo?eczno?ciach ca?ej Europy stany spo?eczne: duchowie?stwo i rycerstwo wp?yn??y na dwutorowo?? literatury, która podejmowa?a przede wszystkim kwestie zwi?zane z religi? i z ?yciem dworów rycersko-magnackich. Wybijaj?c? si? na plan pierwszy cech? twórczo?ci literackiej w obu tych nurtach by? dydaktyzm, moralizowanie i propagowanie okre?lonych wzorców osobowych.
Dzie?a, które konstruowa?y i propagowa?y wzorce osobowe nazywane s? parenetycznymi.

Idea? rycerza zawarty jest w "Pie?ni o Rolandzie". Opowiada ona o bitwie baskijskich gó-rali (pogan) z oddzia?ami Karola Wielkiego w w?wozie Ronceval. Rycerze ariengardy zgin?li. Dokonano tu apoteozy ?mierci hrabiego Rolanda - przyrównanie do m?ki Chrystusa, dusz? poleg?ego nie?li do Raju anio?owie. Roland jest wzorem rycerza poniewa? my?li o w?adcy, ojczy?nie, najbli?szych. Ochrania? miecz, by? waleczny (zatr?bi? w róg, gdy pomoc by?a nie-zb?dna), honorowy, nie odczuwa? strachu. Umiera? jak chrze?cijanin - modli? si?, bi? w pier?, dokona? rachunku sumienia, poda? praw? r?kawic? ?w. Gabrielowi). Posta? Rolanda uros?a do rangi wznios?ego pi?kna rycerskiego ?ycia. Utwory ukazuj?ce bohaterskie czyny nazywane s? "chansons de geste".

Wzorzec dobrego w?adcy prezentowa? Gall Anonim w "Kronice polskiej". Utwór ma cha-rakter historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wys?awiaj?cy). Trzy "Ksi?gi" opisuj? dzieje Polski od panowania ksi?cia Popiela do Boles?awa Krzywoustego (XII w.). "O ?a?osnej ?mierci s?awnego Boles?awa" ukazuje rado?? i dostatek, jakie panowa?y za czasów Chrobrego. Wraz z jego ?mierci? "z?oty wiek zmieni? si? w o?owiany". "Pie?? o ?mierci Boles?awa" czci jego m?stwo, s?aw? i moc. Ukazuje ?al narodu po stracie w?adcy. "Zaczyna si? ksi?ga trzecia dziejów Boles?awa III" to utwór, który przedstawia obl??enie G?ogowa przez Niemców i bój wojsk Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor s?awi pot?g? militarn? Polaków. Talent taktyczny Krzywoustego sprawi?, i? Niemcy zaprzestali atak na miasto.

W "Legendzie o ?w. Aleksym" przedstawiony zosta? idea? ascety. G?ówny bohater, syn Eu-famijana, ksi?cia rzymskiego, rozda? swe bogactwa i wybra? dol? tu?acza i ?ebraka. Zrz?dze-niem Opatrzno?ci wróci? do rodzinnego domu, lecz nie zosta? tam rozpoznany. 16 lat sp?dzi? w pokucie i umartwianiu, w komórce pod schodami. ?ywi? si? resztkami, które wyrzuca?a na niego s?u?ba. Gdy umar?, dzwony ko?cielne zacz??y same bi?. Aleksy prowa 192 dzi? ascez?, czyli surowy, wstrzemi??liwy tryb ?ycia, zmierzaj?cy przez wyrzeczenie si? przyjemno?ci i umar-twianie do doskonalenia si? w cnocie. Ascet? uwa?ano za bojownika z w?asnymi nami?tno-?ciami.

Przyk?adem ascety jest równie? ?w. Szymon S?upnik. Sp?dzi? 27 lat ?ycia na s?upie, na któ-rym umieszczona by?a cela. Utwory z tradycji wschodniej charakteryzowa?y si? kultem abso-lutnej asce ad7 zy posuni?tej do samozniszczenia. Asceza franciszka?ska negowa?a takie praktyki. Równie? z postaw? ?w. Szymona polemizuje Stanis?aw Grochowiak. Porównuje wybuja?? ascez? z niezawinionym, niechcianym cierpieniem - ch?opaka skazanego na ?mier? oraz dziewczyny, na której pope?niono gwa?t.


Literatura odrodzeniowa natomiast nie tworzy?a wzorców osobowych - idea?ów cz?owieka na wzór pi?miennictwa ?redniowiecznego. Jednak dostarcza?a cz?owiekowi swej epoki wielu dobrych rad i poucze?. Utwory literackie adresowane by?y przede wszystkim do szlachty - najpr??niejszej warstwy spo?ecznej. Typowy szlachcic ówczesny by? ziemianinem ceni?cym najwy?ej osiad?e i dostatnie ?ycie wiejskie. Nie rwa? si? do wojen, czasem nawet ucieka? z pola walki, co mu pob?a?liwie wybaczano. Mimo to narzekano na zanik cnót rycerskich i podkre?lano, ?e nowy wzór szlachcica powinien ??czy? ziemia?sko?? z rycersko?ci?. Nale?a?o wi?c wychowa? nowego cz?owieka - obywatela i zadaniem tym zaj?li si? prawie wszyscy nasi wybitniejsi pisarze tego okresu.

Andrzej Frycz Modrzewski w dziele "O naprawie Rzeczypospolitej" w ksi?dze "O obyczajach" zaleca? wychowanie dzieci w szacunku dla starszych, karno?ci i umiarkowaniu. Niech wi?c m?odzieniec ?pi na twardym pos?aniu, pobiera po?yteczne nauki zgodnie ze swym charakterem i upodobaniem, zachowuje umiar w jedzeniu i piciu. Niech skosztuje zimna i gor?ca, trudu osi?gania celu, bo takie dzia?ania kszta?tuj? charakter. Nale?y wystrzega? si? rozpieszczania dzieci i dba?, aby nie wpad?y w z?e towarzystwo. Poniewa? ojczyzna mo?e wezwa? cz?owieka do obrony jej granic - nale?y przygotowa? go do znoszenia trudów wojennych i do umiej?tno?ci poradzenia sobie w ci??kich sytuacjach, niekiedy w obcym kraju. Rodzice dzieci powinni pami?ta?, ?e m?odzie? uczy si? nie tylko s?uchaj?c, ale te? przypatruj?c innym. Nale?y dawa? dzieciom przyk?ad, co jest zadaniem trudnym, ale koniecznym dla ukszta?towania charakteru m?odego cz?owieka. Tak wi?c dobry obywatel - Polak to, zdaniem Modrzewskiego, szlachcic sprawiedliwy dla poddanych, wymagaj?cy w stosunku do siebie samego, przysposobiony do rzemios?a rycerskiego i w razie potrzeby gotowy stan?? do walki w obronie ojczyzny, cz?owiek rozumny i dobry chrze?cijanin.


Miko?aj Rej w "?ywocie cz?owieka poczciwego" dowodzi, ?e o szlachectwie cz?owieka decyduj? bardziej cechy charakteru, ni? urodzenie. Tak wi?c "cz?owiek poczciwy" powinien zajmowa? si? gospodarowaniem na swojej ziemi, co dostarcza wielu przyjemno?ci (Rej je oczywi?cie wymienia). Nauk? nie powinien si? zbytnio trudzi?, bo wiele nauk wprowadza zam?t w umy?le cz?owieka. Je?li b?dzie ?wiczy? swój charakter, zdob?dzie m?dro?? ?yciow? - cenniejsz? od ksi??kowej czy szkolnej. Rej przypomina tak?e, ?e jednym z zaszczytnych obowi?zków cz?owieka jest s?u?ba ojczy?nie.

Jan Kochanowski ponad wszystko ceni? sobie osiad?e ?ycie ziemia?skie, któremu pok?on z?o?y? w "Pie?ni panny XII" ("Sobótka"). Wyliczy? w niej uroki takiego ?ycia i podkre?li? w zako?czeniu, ?e zabrak?oby dnia i nocy dla wymienienia wszystkich "wie?nych wczasów i po?ytków". Tak?e w "Pie?ni o cnocie" Kochanowski podkre?li?, ?e "je?li komu droga otwarta do nieba, / tym, co s?u?? ojczy?nie", za? w "Pie?ni o dobrej s?awie" zaleca?, aby "praw ojczystych i pi?knej swobody przestrzega?". Pragnienie okrycia si? s?aw? jest naturaln? t?sknot? cz?owieka. Ka?dy powinien robi? to, co potrafi najlepiej: talent pisarza czy mówcy nale?y spo?ytkowa? na "szczepienie dobrych obyczajów", si?? i odwag? mo?na i nale?y wykorzysta? uprawiaj?c rzemios?o rycerskie. Jaki wzorzec osobowy propaguje wi?c nasz wielki poeta? Jest to wzór szlachcica: ziemianina, patrioty, cz?owieka wra?liwego na pi?kno przyrody i ?yj?cego w zgodzie i harmonii z natur?.

Inny wzorzec osobowy propaguje w swym dziele "Dworzanin polski" ?ukasz Górnicki. Ten wielki humanista rozmi?owany by? w literaturze staro?ytnej (studiowa? w Padwie - W?ochy), wysoko ceni? og?ad? towarzysk? i w ogóle cywilizacj? w?osk?. Wielu Polaków nie posiada?o umiej?tno?ci taktownego zachowania si? w towarzystwie, wi?c Górnicki postanowi? o?wieci? ich w tym wzgl?dzie. We W?oszech popularna by?a wówczas ksi??ka Baltazara Castiglionego pt. "Dworzanin", wi?c Górnicki postanowi? j? spolszczy? i przybli?y? polskiemu czytelnikowi, aby móg? si? rozmi?owa? w niej i przyswoi? sobie zasady dworskiego ?ycia. Utwór Górnickiego nie jest wiernym t?umaczeniem ksi??ki w?oskiego pisarza, bo autor zawsze pami?ta, ?e pisze dla Polaków. Pomin?? wi?c wszystko to, co "poczciwe uszy obrazi? mog?o". Z drugiej jednak strony wzbogaci? swój utwór tym, co by?o - jego zdaniem - potrzebne lub przydatne Polakom: omówienie przymiotów i zada? kobiety, rozwa?ania o modach, grze w karty, dykteryjki i anegdoty. Ca?y utwór ma form? rozmowy tocz?cej si? mi?dzy dworzanami biskupa krakowskiego na temat przymiotów i zachowania si? prawdziwego dworzanina. Sk?ada si? z 4 ksi?g. Pierwsza wylicza przymioty, jakie powinny zdobi? takiego cz?owieka: szlacheckie urodzenie, powo?anie rycerskie, m?stwo i szlachetno??, staranne wykszta?cenie (znajomo?? j?zyków obcych staro?ytnych i nowo?ytnych), oczytanie, wra?liwo?? na pi?kno muzyki, a przy tym wszystkim - gracja i naturalno??. W II ksi?dze poucza, jak dworzanin ma si? zachowa? wobec kobiet, przyjació?, jak ma si? ubiera?, jak rozwesela? towarzystwo. Tematem III ksi?gi jest dysputa o kobietach, które jedni uwa?aj? za najgorsze stworzenia pod s?o?cem, za? drudzy - za najlepsze i najszlachetniejsze. Obro?cy kobiet zbijaj? argumenty przeciwników i kre?l? obraz "dwornej pani". Ksi?ga IV omawia cele, do jakich d??y? powinien dworzanin. Cz?owiek taki jest najbli?szym towarzyszem swego pana (króla) i jego to powinien uszlachetnia?. Powinien te? nade wszystko ukocha? dobro i pi?kno, dzi?ki czemu sam stanie si? bardziej szlachetnym i warto?ciowym cz?owiekiem.
Taki by? idea? dworzanina polskiego i nie sta? si? on niestety popularny.

Nasz rodzimy dworzanin nie ugania? si? za tak wysokim wykszta?ceniem, nie dba? o gracj?, ani o subtelny takt towarzyski. ?y? tak wykwintnie i szlachetnie pragn??y co najwy?ej nieliczne jednostki. Tuzinkowy dworzanin za? oddany by? gospodarstwu i nie mia? zbyt wysokich d??e? duchowych.

Renesansowa literatura wi??e si? z szybkim rozwojem miast, rzemios?a i wytwórczo?ci. Bogaci mieszczanie pragn?li ?y? w pi?knym otoczeniu - zacz?li stawia? wspania?e rezydencje, zamawia? u artystów dzie?a sztuki. Pragn?li korzysta? z przyjemno?ci, jakie niesie ?ycie. Zmieni?o si? równie? nastawienie do Boga i religii. Ludzie renesansu odrzucili ?redniowieczny obraz Stwórcy nader surowego, karz?cego za ka?de potkni?cie. Teraz Bóg jawi? si? jako przyjazny, kochaj?cy ludzi i wybaczaj?cy ojciec, który stworzy? zachwycaj?co pi?kny ?wiat