Absolutyzm we Francji i Rosji

Absolutyzm narodził się we Francji, za rządów Króla Słońce, Ludwika XIV. Ustrój ten oznaczał pełnię władzy legislacyjnej, sądowniczej i administracyjnej w ręku monarchy, z bogato rozbudowaną administracją państwową i biurokracją. Z biegiem czasu, ideologia nabierała nowych cech i przymiotów, ewoluując w absolutyzm oświecony. Czym różnił się "zwykły" absolutyzm od oświeconego? Nawiązując do idei umowy społecznej wg Rousseau, absolutyzm oświecony zakładał pochodzenie władzy od ludu, który zrzekł się praw politycznych na rzecz monarchy, ufając, że ten uzna zasadę porozumienia z ludem, i przyzna pewne wolności, tolerancję religijną oraz inne przywileje, które zdejmą część ciężaru z barków poddanych i pozwolą w przyszłości żyć lepiej. W myśl tych założeń, zwolennicy absolutyzmu oświeconego dążyli do głębokich reform społecznych, kulturalnych i gospodarczych. Absolutyzm był formą sprawowania rządów, która przyjęła się na wielu gruntach państw europejskich XVII i XVIII wieku. Rosja - bo na niej się koncentrujemy - dzięki Piotrowi I oraz Katarzynie II, wybitnym zwolennikom i kontynuatorom idei absolutyzmu oświeconego, Rosja stała się potęgą militarną i gospodarczą.

Piotr I nie bez powodu nosi przydomek "Wielki" w historiografii europejskiej. Można śmiało powiedzieć, że jest on ojcem potęgi Rosji. Jego reformy przyspieszyły powstawanie prawdziwego mocarstwa europejskiego. Objęły one przede wszystkim administrację, skarb państwa, wojsko. Dzięki swojej podróży po Starym Kontynencie dowiedział się jak wygląda i funkcjonuje bogata Europa, i w jaki sposób może ją dogonić.

Jednym z przymiotów mocarstwa europejskiego był silna, doskonale zorganizowana armia. Car o tym wiedział. Powołał do życia regularne, stałe wojsko. Utworzył flotę wojenną. Jego mistrzami w sztuce militarnej byli Hannibal, Gustaw Adolf, Wilhelm Orański czy Iwan IV Groźny. Na sukcesy na polu bitwy nie trzeba było długo czekać, jako przykład można podać słynną bitwę nad Poltawą.

Skarb państwa, stale nadwyrężany nakładami m.in. na wojsko i administrację, także wymagał zreorganizowania. Gdy pomysł z wypuszczaniem lichej monety nie wypalił, wprowadzono szereg podatków. Pieniądze ściągano z tego, co się dało. Zmieniono wtedy podstawowe źródło dochodów - tzw. sobornoje ułożenije, odpowiednik polskiego podymnego, na podatek pogłówny, czyli "od duszy".

Car nie szczędził pieniędzy na szeroko pojmowaną gospodarkę państwa. Na zastrzyk państwowej gotówki mogły liczyć przedsiębiorstwa handlowe, zakłady przemysłowe, manufaktury (głównie metalurgiczne). Nawiązywał do rozpowszechnionej idei merkantylizmu, stawiając na eksport towarów.

Ważnym wydarzeniem w historii Rosji, można powiedzieć - symbolicznym, było przeniesienie stolicy z Moskwy do Petersburga w 1772. Symbolicznym, ponieważ był to znak otwarcia się Rosji na Europę, ustawieniu sterów na Zachód.

Całkowitej reorganizacji uległ aparat państwowej administracji. Zniesiono system prikazów i wprowadzono kolegia, rosyjskie odpowiedniki ministerstw. Kraj podzielono na gubernie.

Piotr I, prócz reform gospodarczych i administracyjnych, doprowadził do poważnych zmian w społeczeństwie. Można powiedzieć dosadnie, że przeorał dotychczasową obyczajowość i psychikę ludu rosyjskiego. Wobec swojej niechęci do starych obyczajów, nakazał ubierać się na modę zachodnioeuropejską, golić brody, a w swoich książeczkach dot. savoir vivre'u dawał wskazówki typu "nie żryj i nie mlaskaj jak świnia".

Innymi gruntami podlegającymi reformom były m.in. oświata i szkolnictwo. Car wprowadził także nowy uproszczony alfabet i nowy kalendarz. Ważną reformą było wprowadzenie tabeli rang, która podkopała dotychczasową pozycję bojarów i dworiaństwa.

Podsumowując okres rządów niewątpliwie wybitnej jednostki, jaką był Piotr I, nie można jednak zapominać, że był on okrutnikiem, i jego polityka była bezwzględna dla pojedynczej jednostki ludzkiej. Jednakże, moim zdaniem, na postać owego cara powinno się patrzyć przez pryzmat jego olbrzymiego wkładu w budowanie potęgi Rosji na fundamentach z XVII w.

Okres pomiędzy panowaniami Piotra I i Katarzyny II to niestety okres regresu. Następcy Piotra nie potrafili sobie poradzić ze spuścizną wielkiego reformatora ani ich nie kontynuowali, ani ich nie znosili. Okres wriemienszczyków, uwieńczony kompromitującym rządami Piotra III Fiodorowicza, zakończyło objęcie tronu przez Katarzynę II, kontynuatorkę idei absolutyzmu oświeconego.

Katarzyna, a wcześniej Zofia von Anhalt-Zerbst, była osobą o nieprzeciętnej inteligencji, która posiadała wszechstronne wykształcenie i na każdym kroku manifestowała swoje przywiązanie do kultury i obyczajowości rosyjskiej, pomimo swojego obcego pochodzenia. Była wielbicielką nowinek zachodnich, czytelniczką encyklopedystów francuskich, korespondowała z najświatlejszymi umysłami Europy XVIII wieku. Starała się uchodzić za filar absolutyzmu oświeconego.

Jaki był jej wkład w rozwijanie mocarstwowej, absolutystycznej potęgi Rosji? Pierwszym krokiem ku skupieniu władzy we własnych rękach było obniżenie rangi Senatu. Pomimo formalnego istnienia, nie miał on realnego wpływu na kształt polityki państwowej. Idee oświecenia zawarła w swoim Nakazie z 1767 r., będącym wskazówkami dla opracowania nowego ustawodawstwa w państwie rosyjskim. Pomimo całej otoczki oświeconych rządów, Katarzyna II okazała się być bezwzględnym politykiem. Wydała szereg ukazów dot. chłopów, które były okrutne i wzmagały upokarzającą eksploatację chłopstwa rosyjskiego. Punktem kulminacyjnym, wybuchem niezadowolenia społecznego była wielka wojna chłopska. Efektem powstania chłopów, był szereg reform.

Caryca w swoich reformach czerpała z nowych teorii oświeceniowych, m.in. oddzieliła administrację od sądownictwa, w duchu nauczania Monteskiusza. Kraj został podzielony na równe sobie gubernie. Wraz z nowym podziałem administracyjnym zostało utworzonych szereg urzędów przeznaczonych do zarządzania aparatem państwowym. Każde miasto otrzymało własny sąd ziemski oraz samorząd, wybierany przez mieszczaństwo.Wprowadzono złotą kartę szlachecką, zawierająca szereg przywilejów dla szlachty. Niewątpliwie sukcesem rządów Katarzyny była inkorporacja części terenów Rzeczypospolitej i zagarnięciem nowych, wschodnich rubieży azjatyckich.

Z polskiego punktu widzenia trudno obiektywnie ocenić rządy Katarzyny II, bowiem niełatwo jest się wyzbyć pewnego, emocjonalnego podejścia do jej osoby - caryca miała znaczny wkład w likwidację naszego państwa. Jednakże, oceniając efekty polityki i rządów przez niej sprawowanych, jasne staje się, że Katarzyna II była wybitną postacią w historii Rosji. Będąc filarem absolutyzmu oświeceniowego w Europie, w chwili śmierci zostawiła po sobie potężne, zorganizowane mocarstwo, grające pierwsze skrzypce na arenie międzynarodowej.