Józef Piłsudski

Zasługi Józefa Piłsudskiego (1867-1935) dla odbudowy niepodległej Polski, bez wątpienia dają mu miejsce w panteonie polskich bohaterów narodowych. Postać twórcy polskiego czynu niepodległościowego od wielu już lat wzbudza także kontrowersje; zarzuca mu się bowiem, że w roku 1926 doprowadził do obalenia parlamentu i wprowadzenia w kraju rządów autorytarnych.

Józef Piłsudski urodził się w 1867 roku w Zułowie na Litwie, będącej wówczas pod kontrolą carskiej Rosji. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, w której pielęgnowano tradycje patriotyczne i niepodległościowe. Represje, które spadły na Polaków po powstaniu styczniowym w 1863 roku spowodowały nasilenie nastrojów antyrosyjskich i umocnienie narodowych przekonań młodego Piłsudskiego, który już jako uczeń wileńskiego gimnazjum, ze względu na swoje pochodzenie, sam doświadczył prześladowań ze strony caratu.

Wygnanie i ucieczka

W 1885 roku Piłsudski ukończył gimnazjum w Wilnie i rozpoczął studia medyczne w Charkowie. Już w okresie studiów działał aktywnie w grupie opozycjonistów, co nie uszło uwadze władz i po roku Piłsudski zmuszony był przerwać studia. Wrócił wówczas do Wilna, gdzie wmieszany przypadkowo w sprawę zamachu na cara Aleksandra III został w marcu 1887 roku aresztowany i w trybie administracyjnym skazany na 5 lat zesłania na Syberię.

Po powrocie w 1892 roku Piłsudski związał się z ruchem socjalistycznym i wkrótce wyrósł na jednego z czołowych przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), w której programie, obok haseł społecznych, znalazły się hasła niepodległościowe. Od 1894 roku Piłsudski redagował także tajne pismo PPS Robotnik.

W lutym 1900 roku Piłsudski został ponownie aresztowany i osadzony w warszawskiej Cytadeli. Tym razem groziło mu zesłanie na Syberię na całe życie. Symulował jednak obłęd i dlatego został przywieziony do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu, skąd uciekł w maju 1901 roku, by udać się na teren zaboru austriackiego.

Rosnące ambicje

Piłsudski był przekonany, że walka o niepodległość nie ma szans powodzenia bez wsparcia z zewnątrz, toteż zabiegał o poparcie polskich aspiracji niepodległościowych za granicą. W lipcu 1904 roku, w czasie wojny rosyjsko-japońskiej, Piłsudski udał się do Tokio, by uzyskać pomoc Japonii i wsparcie dla antyrosyjskiego powstania na ziemiach polskich po zaborem rosyjskim. Niestety bez rezultatu.

W 1906 roku doszło do rozłamu PPS. Powstała PPS-Frakcja Rewolucyjna, na której czele stanął sam Piłsudski. Zajął się on działalnością paramilitarną i organizacją oddziałów, które w przyszłości miały dać początek polskiej armii.

Na bazie Związku Walki Czynnej (ZWC) Piłsudski od 1910 roku organizował w Galicji Związki Strzeleckie, będące zaczątkiem polskiej armii. W 1914 roku polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe liczyły już około 22 tys. członków, w tym ZWC 6,5 tys., Drużyny Strzeleckie 5,5 tys. i istniejące od 1908 roku Drużyny Bartoszowe, skupiające młodzież wiejską, około 10 tys. osób.

Tuż po wybuchu I wojny światowej Piłsudski na czele formacji strzeleckich wkroczył do zaboru rosyjskiego, chcąc wywołać powstanie narodowe. Oddziały polskie dotarły z Krakowa do Kielc, ale zawiodły nadzieje na ogólnonarodowe powstanie antyrosyjskie, wskutek braku poparcia ze strony ludności polskiej i po kilku dniach oddziały wróciły do Galicji. W tej sytuacji Piłsudski zgodził się na propozycję Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), który w porozumieniu z Austriakami formował Legiony Polskie u boku armii austriackiej. Oddziały strzelców weszły zatem w skład Legionów, które w 1915 roku osiągnęły liczbę 20 tysięcy żołnierzy. Legiony ofiarnie walczyły przeciw Rosji pod Nowym Miastem, Korczynem, Tarnowem, Mołotkowem, Konarami, Rokitnem, Kowalem i Kościuchnówką. We wrześniu 1916 roku Piłsudski, nie widząc poparcia dla sprawy polskiej ze strony władz,
złożył dymisję ze stanowiska komendanta I Brygady Legionów.

Więzienie w Magdeburgu

Pierwsza wojna światowa (1914-18) poważnie nadszarpnęła siły Austrii i Niemiec, które z czasem zmuszone do zwiększenia poboru rekrutów wśród ludności polskiej. Aby pozyskać Polaków, cesarze Niemiec i Austro-Węgier w 1916 roku wydali odezwę do narodu polskiego, w której zapowiadali utworzenie w przyszłości państwa polskiego związanego ze sprzymierzonymi mocarstwami. Piłsudski odrzucił propozycję powołania polskiej armii po dowództwem niemieckim i zabronił żołnierzom złożenia przysięgi na wierność cesarzowi, wywołując w lipcu 1917 roku tzw. kryzys przysięgowy. Większość legionistów posłuchała rozkazu i Legiony zostały rozwiązane. Wielu żołnierzy wstąpiło wówczas do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) – tajnej organizacji militarnej utworzonej przez Piłsudskiego jeszcze w 1914 roku. Sam Piłsudski został aresztowny i osadzony w twierdzy w Magdeburgu.

W listopadzie 1918 roku Niemcy zwolnili Piłsudskiego z więzienia, aby dotarł on do Warszawy przed Dmowskim – nieprzejednanym wrogiem Niemiec. Działające na polskiej scenie politycznej ugrupowania i partie nie potrafiły osiągnąć politycznego porozumienia w zasadniczych kwestiach, zgodziły się jednak, aby Piłsudskiemu, ze względu na jego dokonania wojenne, przekazać najwyższą władzę w kraju. Jednym z pierwszych posunięć Naczelnika Państwa było powołanie na stanowisko premiera Ignacego Paderewskiego, którego osoba nie budziła wątpliwości żadnej ze stron i dzięki temu umożliwiała współpracę.

Piłsudski chciał też wykorzystać wojnę domową w Rosji dla realizacji idei utworzenia na wschodzie Europy federacji niepodległych państw obejmującej obok Polski m.in. Litwę, Białoruś i Ukrainę powiązane ze sobą systemem sojuszy. Piłsudski zdawał sobie bowiem sprawę z niekorzystnego położenia geopolitycznego Polski oraz zagrożeń ze strony zaborczych państw ościennych. Zakusy bolszewików doprowadziły do wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku.

Strach przed komunizmem zmobilizował Francję do poparcia polskiego wysiłku zbrojnego, chociaż wcześniej dążenia polskie oceniane były dość krytycznie. Jednym z doradców Piłsudskiego był wówczas generał Charles de Gaulle – jednak to geniusz wojskowy Piłsudskiego przyniósł Polakom zwycięstwo nad rosyjską armią północną, zbyt rozciągniętą wzdłuż linii frontu i wyczerpaną gwałtowną ofensywą. Piłsudski oskrzydlił wojska bolszewickie uniemożliwiając dotarcie posiłków. Armia Czerwona wycofywała się równie szybko, jak uprzednio parła naprzód. Kończący wojnę traktat ryski z 18 marca 1921 rokuustalił granice Polski na wschodzie. Tym samym określone zostały granice II Rzeczpospolitej.

Lata powojenne

Okres odbudowy kraju po zakończeniu I wojny światowej obfitował w konflikty partyjne i waśnie polityczne. Zgodnie z nową konstytucją najwyższą władzę w kraju sprawował parlament, ale żadna z partii nie zdołała uzyskać większości parlamentarnej pozwalającej na powołanie sprawnego gabinetu rządowego. W rezultacie w latach 1918-26 władzę w Polsce sprawowało 14 różnych rządów. Oznaczało to całkowitą niemoc władzy wykonawczej i praktycznie brak możliwości rozwiązywania palących problemów państwowych i wdrażania programu reform, do realizacji których niezbędna jest ciągłość władzy.

Piłsudski odmówił kandydowania na prezydenta w wyborach 1922 roku ze względu na ograniczenia władzy prezydenta. Polityczna destabilizacja narastała po zabójstwie Gabriela Narutowicza w 1922 roku. Piłsudski, coraz bardziej rozczarowany kolejnymi rządami i niepraktycznością konstytucji marcowej, w roku 1923 zrezygnował z funkcji ministra wojny, wycofał się z życia politycznego i osiadł w swej willi w Sulejówku. Nie zaprzestał jednak krytyki życia politycznego kraju i w publicznych wystąpieniach wielokrotnie wypowiadał się pogardliwie o stosunkach panujących w parlamencie i poczynaniach rządu. Drażniły go waśnie w parlamencie i będący wynikiem ciągłych kłótni całkowity brak skuteczności sejmu oraz wyraźny jego zdaniem brak odpowiedzialności partii i ich przywódców za losy kraju. W opinii Piłsudskiego ciągłe konflikty partyjne odsunęły na bok sprawy gospodarcze. Najbardziej jednak oburzał go fakt, że politycy ingerowali w sprawy armii. W 1926 roku społeczeństwo, zaniepokojone rozwojem sytuacji i nieskutecznością dotychczasowych rządów, oczekiwało zmian.

Sytuacja zaostrzyła się, kiedy premierem (po raz trzeci) zastał przywódca Stronnictwa Ludowego – Wincenty Witos, którego ze względu na nieumiejętną politykę finansową nie zaakceptowały lewica, lobby przemysłowców i klasy średnie. Piłsudski był mu przeciwny, bo ingerował on w struktury armii. W tym okresie nadal spadała wartość złotego i wielu przedsiębiorców poniosło poważne straty, upadły zakłady pracy i rosło bezrobocie. Wówczas Piłsudski postanowił interweniować. Przejęcie władzy oznaczało naruszenie demokracji w kraju i załamanie procesu politycznego w Polsce. Nie miał on programu uzdrowienia sytuacji – pragnął jedynie ograniczyć sejmowładztwo i odsunąć polityków od spraw wojskowych.

Zamach stanu

26 maja 1926 roku tłumy demonstrantów w Warszawie protestowały przeciwko rządom Witosa. Piłsudski sądził ,że Witos skapituluje, ten jednak nie zamierzał rezygnować i wezwał policję do rozpędzenia demonstracji. Mimo że nowy minister wojny, Juliusz Malczewski, odwołał manewry, które miały odbyć się w pobliżu Warszawy, oficerowie popierający Piłsudskiego zignorowali polecenie ministra i część stacjonujących pod Warszawą oddziałów wkroczyła do stolicy. Piłsudski sądził ,że zmusi to rząd do ustąpienia, Witos był jednak nieugięty. Po stronie Konstytucji opowiedział się też prezydent Wojciechowski. Tak więc konflikt można było rozwiązać jedynie siłą.

Od tej chwili wypadki potoczyły się błyskawicznie. Wojna domowa trwała zaledwie kilka dni, przy czym walki ograniczały się do obszaru stolicy. Piłsudski spotkał się z prezydentem Wojciechowskim na Moście Poniatowskiego, jednak rozmowa ta nie przyniosła rozwiązania konfliktu. Prezydent zdecydował się bronić demokracji wszelkimi środkami. Sytuację pogarszał fakt, że kolejarze odmówili transportu oddziałów posiłkowych dla rządu z innych rejonów kraju. Wojska wierne legalnej władzy uległy siłom Piłsudskiego. Rząd złożył dymisję na ręce prezydenta, który z kolei zgodnie z konstytucją przekazał władzę marszałkowi sejmu – Maciejowi Ratajowi.

Rządy pomajowe przyjęły formę ograniczonej dyktatury. Piłsudski utrzymał rządy parlamentarne i dopuszczał istnienie partii politycznych i opozycji. Sam działał niejako na zapleczu sceny politycznej, odwołując się nieraz do siły i poparcia armii dla zastraszenia przeciwników politycznych. W odniesieniu do tego systemu ustrojowego przyjęła się nazwa sanacja, czyli uzdrowienie. Piłsudskiemu chodziło bowiem nie tyle o przejecie władzy, co uzdrowienie sytuacji w kraju przez wzmocnienie władzy wykonawczej.

Piłsudski nie angażował się zbytnio w politykę wewnętrzną kraju choć jego tolerancyjna postawa względem praw mniejszości narodowych i krytyka przejawów antysemityzmu w pewien sposób kształtowały postawy polskiego społeczeństwa wpłynęły na położenie tych grup ludności. Niechlubnym wyjątkiem była jednak sprawa pacyfikacji nacjonalistów ukraińskich.

Utworzenie BBWR

Piłsudski był najbardziej zainteresowany sprawami wojska i polityki zagranicznej. Spośród państw europejskich, Polska, wciśnięta między Niemcy i Związek Radziecki, miała naprawdę trudną sytuację. Z tego względu Piłsudski uważał za swe najważniejsze zadanie doprowadzenie do takiego układu wzajemnych stosunków, aby obydwa państwa uznały obecność Polski na mapie świata. Wyrazem tych dążeń było podpisanie paktu o nieagresji w 1932 roku ze Związkiem Radzieckim i w roku 1934 układu z hitlerowską III Rzeszą.

Pierwsze cztery lata po przejęciu władzy nadal trwały waśnie parlamentarne pomiędzy poszczególnymi partiami. Piłsudski o debatach sejmowych wyrażał się za najwyższą niechęcią mówiąc, że jest to "jałowy bełkot, rzecz skandaliczna, tak przy tym nuda, że nawet muchy padają z obrzydzenia".

W 1928 roku Piłsudski uznał, że nadszedł czas, aby przeprowadzić kolejne wybory. Ponieważ nie stała za nim żadna konkretna partia polityczna, utworzył Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem – BBWR, który miał mu zapewnić oparcie w parlamencie. Nie uzyskał jednak większości i w tej sytuacji podjął bardziej zdecydowanie działania. Kiedy na 31 października 1929 roku, zwołano sesję budżetową sejmu, w gmachu na wiejskiej pojawiła się duża grupa oficerów. Marszałek Sejmu – Ignacy Daszyński, któremu oficerowie grozili bagnetami, odmówił otwarcia obrad. W odpowiedzi na to urzędnicy wówczas prezydent Ignacy Mościcki w porozumieniu z Piłsudskim po raz kolejny odroczył obrady o następny miesiąc. Zmagania opozycji z rządem trwały kilka miesięcy, po czym latem 1930 roku nieoczekiwanie stanowisko premiera objął sam Piłsudski.

Piłsudski rozwiązał parlament i w 1930 roku nakazał aresztowania 90 znanych polityków i kilku tysięcy mniej znanych działaczy opozycji. Przeciwnicy polityczni przetrzymywani byli w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Oznaczało to koniec trudnego okresu czteroletnich zmagań z parlamentem. Zaczynała się era rządów autorytarnych.

Ogłoszono kolejne wybory i tym razem zwolennicy Piłsudskiego skupieni w BBWR odnieśli absolutne zwycięstwo. Piłsudski zrezygnował z urzędu premiera i ponownie usunął się z życia politycznego. Najważniejsze urzędy w państwie piastowali wojskowi, toteż w odniesieniu do tego okresu przyjęła się nazwa "rządy pułkowników".

Ostatnie lata

Pod koniec życia Piłsudski musiał stawić czoło narastającym w kraju trudnościom wewnętrznym. Kryzys gospodarczy lat 30. XX wieku przyczynił się do zubożenia społeczeństwa, bezrobocie osiągnęło 40%, w obliczu trudności ekonomicznych dochodziło do zamieszek na tle narodowościowym. Nowa konstytucja z kwietnia 1935 roku wprowadziła zmiany ustrojowe wyrażające się w umocnieniu pozycji władzy wykonawczej i roli prezydenta w stosunku do władzy ustawodawczej.

Piłsudski, który już od kilku lat chorował na raka, zmarł miesiąc po ogłoszeniu nowej ustawy zasadniczej. Pochowano go w krakowskiej katedrze na Wawelu, będącej tradycyjnym miejscem spoczynku królów i zasłużonych Polaków.