Pasożytnictwo i jego wpływ na ludzi

Wiele roślin i zwierząt łamie zasady współżycia w symbiotycznego. Niektóre organizmy pobierają część lub całość pokarmu od innego organizmu, nie dając nic w zamian. Są to pasożyty, a roślinę lub zwierzę, które wyzyskują nazywamy ich żywicielem lub gospodarzem. Pasożytnictwo jest jedną z interakcji antagonistycznych.
Na skórze, wśród piór czy sierści większość gatunków zwierząt żyje wiele pasożytów. Nie mogą zabić gospodarza zaopatrującego je w pokarm i ciepło, gdyż od niego zależy ich życie, dlatego pobierają tylko niewielką porcję dostępnego pożywienia. Są szkodliwe, jeśli znajdzie się ich zbyt wiele na jednym zwierzęciu, co zdarza się, gdy zwierzę jest chore i nie może się skutecznie bronić. Niestety, niektóre pasożyty są groźniejsze.
Pasożytnictwo można podzielić na dwie grupy: zewnętrzne, gdy pobieranie pokarmu odbywa się na stałe bądź okresowo przez przytwierdzenie się organizmu do żywiciela; wewnętrzne, gdy jakaś część cyklu rozwojowego pasożyta odbywa się wewnątrz gospodarza. Wymienione tutaj zostaną najważniejsze pasożyty, wpływające na życie człowieka czy to pośrednio- przez robione szkody w jego gospodarstwie, czy bezpośrednio atakujące jego organizm.
Pasożytnictwo można już zaobserwować na granicy materii nieożywionej i ożywionej. Mowa tu oczywiście o wirusach. Zbudowane wyłącznie z DNA lub RNA i otoczki białkowej, potrafią niejednokrotnie spustoszyć wielkie grupy organizmów. Wszystkie są pasożytami. Do wnętrza komórek wirusy dostają się reagując chemicznie z ich powłokami. Wirusowe choroby roślin występują masowo wśród gatunków uprawnych: ziemniaków, pomidorów, tytoniu. Do objawów należą plamistości (mozaiki), pomarszczenia liści(kędzierzawki), liściozwój i plamy nekrotyczne(martwica) lub lokalny rozrost tkanek w postaci guzów i narośli. Ostatecznym wynikiem choroby jest najczęściej karłowatość i obniżenie zdolności do owocowania. Łatwość ich rozprzestrzeniania powoduje duże zagrożenie dla upraw. Hodowcy stosują coraz to nowe środki chemiczne. Często jednak ostatecznym wyjściem zostaje usunięcie chorego organizmu. Wirusy jednak znalazły swe zastosowanie w botanice. Pożądane są przez ogrodników te odmiany wirusów, powodujące plamy na płatkach czy nierównomierne rozmieszczenie barwników. Inną prostszą grupą atakującą rośliny są wiriody- koliste cząstki jednoniciowego RNA. Jednak cykl rozwojowy ich nie został jeszcze poznany.
Do chorób wirusowych zwierząt należy pryszczyca czy wścieklizna charakteryzująca się cieknącą pianą z pyska. Chore zwierzęta są usypiane. Człowiek musi podjąć natychmiastowe leczenie po zranieniu przez zakażone zwierze. Do chorób ludzkich należą: ospa wietrzna, półpasiec, Heine-Medina, grypy, kleszczowego zapalenia mózgu, żółtej febry, różyczki i wielu innych. W celu obrony przed wirusami tworzone są szczepionki. Jednak w wielu przypadkach nadal pozostajemy bezsilni. Tak jest np. z wirusem HIV. Powoduje on AIDS, ciężką chorobę atakującą układ odpornościowy. Ciekawe jest, że człowiek zarażony wirusem nie zawsze choruje na AIDS, wówczas jest tylko nosicielem. AIDS powoduje dziś wielkie spustoszenie na całym świecie. Profilaktyką w tym przypadku są bezpieczne kontakty seksualne z osobą chorą ( a najlepiej ich brak). Używanie sterylnych igieł. Jest to choroba naszych czasów tak jak kiedyś Dżuma. Dzięki programom w szkołach i mediach i dotarcie do świadomości ludzi sprawia, że skala problemu maleje.
Czynnikem podobnym do wirusa, lecz prostszym są priony. Są to infekcyjne cząsteczki białka, powodują choroby układu nerwowego zwierząt i ludzi. Do takich chorób należy między innymi choroba Creutzfelda-Jacoba, która wywołała parę lat temu panikę tzw. szalonych krów. Priony są nadal wielką zagadką dla naukowców.
Idąc dalej po drabinie ewolucji, odkrywamy kolejne pasożyty w prostych organizmach jednokomórkowych, jakimi są bakterie. Spośród wielkiej różnorodności bakterii tylko skromny procent powoduje choroby. Około 200 gatunków powoduje choroby roślin m.in. więdniecie, zgnilizny, rakowate narośla. Wnikają do nich przez szparki lub uszkodzenia mechaniczne. Bakterie żyją w przestworach międzykomórkowych bądź w żywych komórkach. Toksyny powodują rozluźnienie tkanki i utworzenie gnijącej masy- tzw. mokra zgnilizna. Inne choroby roślin to: wycieki śluzu, zgorzel kwiatów czy martwice.
Człowiek zaraża się zwykle spożywając zakażony pokarm, bądź też drogą kropelkową. Dla organizmu są szczególnie niebezpieczne jady bakteryjne: egzotoksyny- wydzielane przez komórkę i endotoksyny - wydzielane podczas jej rozpadu. Do chorób należą: cholera, trąd, dur brzuszny, czerwonka bakteryjna, angina, szkarlatyna, krztusiec, borelioza czy zapalenie opon mózgowych. W leczeniu zakażeń bakteryjnych pomagają antybiotyki i sulfoamidy. Jednak w dzisiejszych czasach lekomanów, gdzie ludzie nadużywają antybiotyków, ich skuteczność maleje. Dawny „złoty środek”, penicylina, stracił na skuteczności przez nadmierne spożywanie go w latach odkrycia. Skuteczniejsza może okazać się profilaktyka: aseptyka- stosowanie jałowych narzędzi, opatrunków, igieł, a także jałowych konserw czy odzieży: antyspetyka- działania prowadzące do wyjaławiania- środki chemiczne(spirytus, woda utleniona, jodyna, perhydrol), wysoka temperatura, promieniowanie ultrafioletowe.
W codziennym życiu należy zadbać o prawidłową higienę osobistą: spożywać czyste posiłki, mycie ręce po korzystaniu z toalety, zakrywać usta lub nos przy kichaniu i kasłaniu.
Na dalszym etapie ewolucji są pierwotniaki. Tu do znanych pasożytów należą świdrowce. Żyją one we krwi kręgowców. Wywołują m. in. śpiączkę afrykańską, której epidemie nawiedzają Afrykę. Świdrowce Trypanosoma powodują zarazę stadniczą koni. Przenoszone są zwykle przez muchy z grupy tse-tse. Profilaktyką jest tępienie tych owadów . Czasami komary przenoszą choroby. Jeśli samica napije się krwi człowieka cierpiącego na malarię, może tą chorobą zarazić innych, później ukąszonych ludzi. Z tego powodu komary są uważane za szkodniki i wielu krajach tropikalnych wydaję się olbrzymie sumy pieniędzy na walkę z nimi. W rzeczywistości groźny jest nie koszący komar, ale od niego groźniejszy zarodziec malaryczny, który żyje w jego ciele. Ten jednokomórkowy organizm dostaje się wraz z śliną owada do krwi człowieka i wywołuje malarię. Mnoży się gwałtownie w komórkach krwi żywiciela, aż ściany komórek rozrywają się. Pękanie komórek krwi wywołuje u ludzi gorączkę, a także anemię w skutek zmniejszenia liczby krwinek czerwonych. W poważnych przypadkach, szczególnie u małych dzieci, choroba ta może prowadzić do śmierci. W razie zakażenia choremu podaje się chninę. Innym groźnym pasożytem jest toksoplazma. Zarazić się nią można przez spożycie mięsa zawierającego cysty tego pierwotniaka. Należy więc nie jadać mięsa z niepewnego źródła
Kolejną grupą organizmów, w której wyodrębniły się pasożyty są grzyby. Do grzybów atakujących rośliny należy zaliczyć tu fitoftorę, wywołującą zarazę ziemniaczaną czy kiłę kapuścianą inne pasożyty to rdza źdźbłowa - powodująca pomarańczowe przebarwienia lub buławinka czerwona, która atakuje zalążnie kwiatów zbóż. Drzewa są zwykle atakowane przez opieńkę miodową czy hubę. Walka z nimi odbywa się przez mechaniczne usuwanie narośli.
W zbiornikach wodnych można spotkać roztoczka powodującego biały nalot grzybni na częściach ryb. Profilaktyką jest czyszczenie zbiorników wodnych i niedopuszczanie do ich zatłoczenia.
Ludzi często atakuje grzybica. Spowodowana jest nie przestrzeganiem higieny na basenach i natryskach, dlatego należy używać własnych klapków i ręcznika.
Pasożyty mają bardzo skąplikowane cykle życiowe. Do pasożytów ludzkich w tej grupie zaliczamy przede wszystkim płazińce Platyhelmithes. Motylica wątrobowa występuje na terenie Europy, także Polski. Pasożytuje w wątrobie bydła, owiec, ale może zabłąkać się i u człowieka. Inwazje motylicy od początku zarażenia charakteryzują się bardzo silnymi objawami: utratą apetytu, nudnościami, biegunką. W przypadku długo trwającej choroby u człowieka może do obrzęków twarzy i tułowia, a nawet marskości wątroby. W przewodach żółciowych żywiciela dochodzi do zapłodnienia krzyżowego, a zapłodnione jaja wraz z żółcią dostają się do przewodu pokarmowego i z kałem usuwane są na zewnątrz. Jajo musi dostać się do wody jako, że żywicielem pośrednim jest ślimak wodny. Larwy przechodzą w ślimaku szereg przeobrażeń, a także rozmnażają się. Ostatnia z szeregu larw opuszcza ciało ślimaka i osiada na roślinie. Otacza się cystą i w tej postaci czeka, aż zje ją żywiciel ostateczny. W jego przewodzie pokarmowym cysta ulega strawieniu, a uwolniona larwa przebija ścianę jelita i wraz z krwią dociera do wątroby. Tam dorasta i cykl zaczyna się od początku. Zapobieganie zarażeniu i zwalczaniu chorób wywołanych przez prz,ywry polega na obgotowywaniu spożywanych roślin, na których mogą znajdować się cysty przywr oraz nie picia wody z zakazanych zbiorników. Drastyczną metodą jest zwalczanie ślimaków żywicieli. Zarażenia przywrami powodują straty w hodowli owiec i bydła. W strefie tropikalnej Azji, Afryki i Ameryki występują przywry krwi. W niektórych regionach zakażenie pojawia się masowo w związku z niedostateczną oświatą sanitarną. Przywry krwi pasożytują w żyłach jamy brzusznej człowieka, rzadziej małp. Powodują między innymi zaburzenia w układzie krążenia, krwiomocz oraz takie powikłania jak marskość wątroby. Zapobieganie i zwalczanie polega na usuwaniu moczu ludzkiego w taki sposób, aby nie mógł się dostać do zbiorników wodnych zamieszkanych przez żywicieli pośrednich(ślimaki). Stosuje się również środki ślimakobójcze oraz osusza tereny zamieszkałe przez ślimaki. Kontroluje wodę do picia, kąpieli i celów gospodarczych. Osoby, które pracują w zakażonej wodzie (pola ryżowe) zaopatruje się w odzież ochronną. Inwazja przywr powoduje znaczne straty ludności.
Tasiemiec nieuzbrojony jest najpospolitszym tasiemcem w Polsce. Jego żywicielem ostatecznym jest człowiek w jelicie którego dorasta postać tasiemca może pasożytować 20-30 lat, osiągając długość kilkunastu metrów. Na główce posiada cztery przyssawki chroniące go przed usunięciem. Żywicielem pośrednim tasiemca nieuzbrojonego jest bydło, które zaraża się, zjadając trawę zanieczyszczoną odchodami ludzkimi. W żołądku przeżuwacza dochodzi do wydostania pierwszej postaci larwalnej - onkosfery, która przebija ściany jelita i z krwią płynie do mięśni, gdzie przekształca się w wągier. Ludzie, którzy zjedzą surowe mięso wołowe mogą ulec zarażeniu. Dorosłe człony w kale nie oznaczają pozbycia się tasiemca. Rozwojowi tasiemca sprzyja nawożenie ludzkimi fekaliami oraz preferowanie surowych potraw- besztyki krwiste, tatary. Leczenie polega na podawaniu środków farmakologicznych pod ścisła kontrolą lekarską. Tasiemiec uzbrojony jest rzadszy niż gatunek nieuzbrojony. Posiada on dodatkowo wieniec haczyków na głowie. Żywicielem pośrednim jest świnia, lecz może być też człowiek- samozarażenie jajami. Innym tasiemcem jest tasiemiec bąblowcowy, którego dorosły osobnik mierzy ok. 5 mm długości- pasożytuje w jelicie cienkim. Dojrzałe człony usuwane są na zewnątrz i mogą samodzielnie pełzać, uwalniając jaja. Żywicielem pośrednim są zwierzęta domowe i człowiek. Tasiemiec ten jest najgroźniejszym płazińcem dla człowieka, gdyż jego larwy rosną w specyficznych pęcherzach(bąblach). Te zaś rosną w wątrobie, płucach, a czasem nawet w mózgu. Zapobieganie polega na higienie podczas zabawy ze zwierzętami oraz przy przygotowywaniu posiłków.
Drugą grupę groźnych pasożytów ludzkich stanowią nicienie. Glista ludzka jest jednym z najpospolitszych pasożytów człowieka. Pasożytuje w jelicie cienkim człowieka. Zwykle w organizmie znajdują się nieliczne osobniki. Samica składa 200 000 jaj na dobę. Wydostają się one na zewnątrz wraz z kałem żywiciela. Jaja są odporne na działanie czynników zewnętrznych i zachowują sprawność przez kilka lat. Zarażenie następuje przez połknięcie larw inwazyjnych, które mogą się znajdować na brudnych owocach i warzywach, jak i w wodzie basenowej. Larwy wędrują naczyniami włosowatymi do płuc. Glistnica powoduje świąd skóry, obrzęk twarzy i rąk, łzawienie. Zapobieganie polega na zachowaniu higieny odżywiania i nienawożeniu upraw ludzkimi fekaliami.
Owsik podobnie jak glista posiada tylko jednego żywiciela. Pasożytuje w jelicie grubym. Owsica pojawia się przez przypadkowe połknięcie jaj. Główne objawy to świąd w okolicy odbytu. Profilktyka polega na przestrzeganiu higieny osobistej. Glistnicę i Owsicę można leczyć farmakologicznie.
Innym nicieniem pasożytującym w człowieku jest włosień kręty, który pasożytuje we wszystkich stadiach rozwojowych. Cykl życiowy odbywa się w dwóch rodzajach narządów: przewodzie pokarmowym i mięśniach poprzecznie prążkowanych. Zarażenie polega na zjedzeniu larwy inwazyjnej- wieprzowina, dzik. W żołądku i jelicie człowieka osłonka larwy ulega strawieniu, a sama larwa wędruje do kosmków jelitowych. Tam wwierca się w błonę jelitową i dojrzewa płciowo. Samce giną po kopulacji. Jajożyworodne samice w ciągu miesiąca rodzą do dwóch tysięcy larw. Larwy wędrują do mięśni poprzecznie prążkowanych, gdzie się w nie wwiercają i odżywiają ich kosztem. Nie stwierdza się wówczas jeszcze żadnych objawów chorobowych. Dopiero po czterech tygodniach pojawiają się mało specyficzne objawy- zmęcznie, gorączka, ból mięśni. Rezerwuarem włośnia są głównie szczury, dlatego często wykonuje się zabiegi deratyzacji. Należy również nie jeść surowego mięsa wieprzowego.
Z kolei nicień, włosogłówka ludzka posiada cienki nitkowaty odcinek ciała, dzięki czemu wkręca się głęboko w błonę śluzową jelita, gdzie żywi się krwią. Jej bytowanie może doprowadzić do powstania zapalenia wyrostka robaczkowego, anemii i chorób wrzodowych żołądka. W Europie najwięcej zakażeń występuje na południu.
Tęgoryjec dwunastnicy jest niewielkim czerwonym nicieniem, występującym w strefie międzyzwrotnikowej. Wszczepia się głęboko w błonę śluzową dwunastnicy. Żywi się fragmentami nabłonka oraz krwią. Wydziela toksyny hamujące krzepnięcie krwi- stąd jednym z objawów jest anemia oraz zakażenia bakteryjne jelit. Zarażenie następuje przez wypicie zainfekowanej wody. Na szczęście jaja tęgoryjca wymagają do rozwoju znacznych tempertaur wody, dlatego też choroba przez niego wywołana w Polsce praktycznie nie występuje.
Kolejnym nicieniem pasożytującym w ciele człowieka jest Filaria Bankrofta. Larwy przenoszone są do krwi ludzkiej przez innego pasożyta człowieka jakim jest komar. Młode osobniki filarii dostają się do krwi obwodowej, gdzie powodują zaczopowanie naczyń, a w efekcie potężnych obrzęków. Stąd wywodzi się nazwa słoniowacizna. Choroba ta nie występuje w Polsce.
Kolejną gałęzią ewolucji są pierścienice. Groźną grupą są tu pijawki. Pijawka rybia atakuje gównie ryby. Przewierca ciało długim ryjkiem a następnie ssie krew. Wiele tych organizmów na jednym osobniku powoduje wyniszczenie. Pijawka afrykańska atakuje pijące konie. Wnika do nozdrzy, gardzieli, tchawicy, przyczepia się i pije krew. Prewencją jest unikanie zbiorników pełnych tych pasożytów. Jednak pasożytniczy tryb życia pijawki znalazł również zastosowanie w medycynie alternatywnej. Służą człowiekowi do upuszczania chorej krwi, usuwania zatorów itp.
Najwyżej rozwinięte bezkręgowce, stawonogi również wyewoluowały wiele pasożytniczych przystosowań. Splewki piją krew płazów i ryb. Wielką grupę pasożytów stanowią roztocza, które wysysają krew z tkanek roślinnych. Kleszcze i komary atakują człowieka i ssą jego krew. O ile samo wyssanie krwi jest bardziej nie przyjemnie niż groźne, o tyle stawonogi te przenoszą inne mikroorganizmy powodujące poważne choroby. Pasożytem naszej skóry może być świerzbowiec, który drąży chodniki w naszej skórze. Na głowie człowieka mogą żerować wszy. Wszystkie te stawonogi możemy wytępić stosując się do zasad higieny.
Oddziaływania pasożytniczy pojawiły się również w najbardziej rozwiniętych grupach organizmów. W królestwie roślin, wśród okrytonasiennych występują m. in. jemioła, która jest półpasożytem(może fotosytezować). Wytwarza ona korzeń, który wrasta w gałąź drzewa żywicielskiego i dociera przez korę do drewna. Boczne odgałęzienia rozrastają się w korze wtórnej poziomo pod powierzchnią gałęzi. Wyrastające z nich drobne korzonki tzw. ssawki, sięgają do drewna i czerpią z niego roztwór soli mineralnych. Kanianka podobnie jak jemioła wytwarza ssawki. Jednak początkowo ma własne korzenie, które z czasem zamierają. Kanianka pobiera wodę, sole i organiczne substancje pokarmowe.
Z królestwa zwierząt na uwagę zasługuje gatunek nietoperza o ciekawej nazwie wampir. Posiada uwstecznione ostre zęby służące do nacinania skóry zwierząt domowych ptaków a nawet ludzi, których krwią się żywią. Mają one pojemny żołądek magazynujący duże ilości krwi. Są one roznosicielami wielu zarazków m. in. tężca.
Pasożyty otaczają człowieka z wszystkich stron. Wpływają na niego pośrednio przez niszczenie jego plonów i zwierząt, jak i bezpośrednio prowadząc niejednokrotnie do ciężkich schorzeń a nawet do śmierci. Jednak nie jesteśmy bezbronni. Biolodzy studiując cykle rozwojowe tych organizmów, pozwalają na polepszanie naszej profilaktyki przez unikanie skupisk pasożytów, drogi zarażania i sposobów tępienia. Szczególnie to ostatnie interesuje dzisiejszą naukę. Wykorzystując swoją wiedzę ludzie stworzyli szczepionki, antybiotyki i inne lekarstwa pozwalające zniszczyć to, co powoduje szkody w nas i naszym otoczeniu. Rozwijający się dział biologii, genetyka pozwala na opracowanie nowych to sposobów walki i prewencji. Odpowiednie programy społeczne uczą nas jak o siebie dbać. Dzięki temu nie jesteśmy bezsilni. My sami powinniśmy stosować najlepszą profilaktykę, jaką jest prawidłowa higiena.