Ideologia, doktryna, program polityczny – definicje, przykłady.

Pojęcie ideologii jest niezwykle kontrowersyjne. Z perspektywy doświadczeń XIX i XX wieku stwierdzić możemy, że ideologia jest rozwiniętą formą myśli politycznej, obok doktryny i programu politycznego. Trudno jednak jednoznacznie zdefiniować pojęcie ideologii. Specjaliści nauk społecznych nadają temu terminowi co najmniej kilkanaście znaczeń. Jedni ideologię wywodzili od greckiego słowa "idea" oznaczającego wyobrażenie, kształt i "logos" czyli słowo, nauka. Drudzy zaś głosili, iż to całokształt idei i poglądów na świat i życie społeczne, właściwych danej grupie społecznej i wskazujących wizję ludzkiego świata.

Oto kilka prób zdefiniowania tego pojęcia:
Ideologia:
- usystematyzowany całokształt idei, poglądów na świat i życie społeczne, a także wartości i celów, właściwy dla określonej części społeczeństwa czy grupy społecznej, danego kierunku, prądu politycznego, ekonomicznego a nawet artystycznego (E. Olszewski).
- usystematyzowany zbiór poglądów, którego cechą wyróżniającą jest funkcjonalny związek z interesami i dążeniami grupy społecznej i w którego skład wchodzą – powstałe i upowszechnione w oparciu o historyczne doświadczenia i warunki życia danej grupy – idee opisujące i oceniające rzeczywistość oraz wyprowadzane z tych idei dyrektywy działania (J.J. Wiatr).
- uporządkowany system wartości i celów przypisywanych wielkim zbiorowościom, który to zbiór uzasadnia działania polityczne i jest nadrzędny wobec poglądów i postaw jej zwolenników (F. Ryszka)
- usystematyzowany zbiór poglądów, który jest wyrazem interesów jakiejś grupy społecznej, stanowiący zespół dyrektyw działania, zmierzających do utrwalenia lub zmiany określonych stosunków społecznych (E. Zieliński)

Społeczny charakter ideologii nie sprowadza się do tego, że dotyczy ona przede wszystkim sfery życia społecznego. Sama bowiem ideologia jest też zjawiskiem społecznym.
Oznacza to, po pierwsze, że podobnie jak inne zjawiska ze sfery świadomości, ideologia jest produktem rozwoju społeczeństw ludzkich ich praktyki.
Oznacza to, po drugie, że poszczególne ideologie są wyrazem świadomości i interesów wielkich grup społecznych, przede wszystkim – klas społecznych. Dlatego każda ideologia, w dotychczasowym biegu dziejów, była i jest ideologią klasową.

Oznacza to, po trzecie, że za ideologię należy uznawać tylko taki system poglądów, który wyraża interesy określonej grupy społecznej i jest jako taki uznawany przez co najmniej uświadomioną część tej klasy.

Ideologia ma określoną strukturę, czyli wewnętrzny skład treściowy i wzajemne powiązania poglądów. Cechy ideologii to m.in.:
- uporządkowany obraz świata istniejącego i pożądanego w przyszłości
- duży stopień ogólności celów i sposobów działania
- składa się z sądów prawdziwych
- w mniejszym lub większym stopniu upiększa zakładany cel
- najczęściej uzasadnia całokształt działań politycznych i określa cele które mają zakończyć pewien etap działań np. zdobycie władzy i dalej je rozwijać
- występują w niej ogólne sądy wartościujące które określają wartości przyjmowane w ramach danej ideologii za punkt wyjścia oceny zjawisk społecznych

Kenneth Minogue wskazuje że obecność ideologii sygnalizuje zwykle trzyczęściowa struktura systemu myślowego. Część pierwsza dotyczy stwierdzenia, że przeszłość jest historią ucisku jakiejś abstrakcyjnie wyróżnionej klasy ludzi np. robotników. Część druga to stwierdzenie, że obowiązkiem czasów współczesnych jest mobilizacja uciśnionej klasy do walki z uciskiem. Częścią trzecią jest cel walki, czyli zbudowanie w pełni sprawiedliwego społeczeństwa, co zwykle określane jest mianem wyzwolenia. Ideologia składa się więc z trzech części: ucisku, walki i wyzwolenia.

Ideologie pełnią kilka istotnych funkcji społecznych, jak:
- funkcja programowa – polegająca na tworzeniu wizji innego, lepszego społeczeństwa i państwa, pobudzeniu do działania , kształtowaniu podstaw organizujących partie czy ruchy polityczne, określa ogólny obraz świata dla dalszej konkretyzacji przez doktrynę i program polityczny
- funkcja motywacyjna – polega na wyróżnieniu interesów danej grupy i tworzeniu przekonania , że jej interesy nie są dostatecznie reprezentowane wobec władzy bądź, jest wprost dyskryminowana; w konsekwencji pobudza do działań politycznych
- funkcja legitymizacyjna – polega na tworzeniu przychylnej atmosfery społecznej i ugruntowaniu przekonania, że istniejący ustrój i władza są prawowite, zgodne z naturalnymi procesami rozwoju państwa i społeczeństwa. Często w tym działaniu w negatywnym świetle ukazuje poprzednią władzę, jej elity a niekiedy totalnie je dyskredytuje.

Główne ideologie współczesnego świata to:
1. Ideologie prawicy - konserwatyzm, liberalizm (głównie ekonomiczny), nacjonalizm, faszyzm, autorytaryzm.
Np. konserwatyzm, podstawowe cechy:
- wiara w istnienie nadrzędnego porządku społecznego (najczęściej pochodzenia boskiego) oraz w to że problemy społeczno-polityczne są natury moralnej i przy ich rozwiązywaniu należy stosować akceptowane moralnie metody
- dystans a wręcz niewiara wobec idei postępu
- szacunek wobec tradycji i przeszłości
- krytyka rewolucji i gwałtownych przemian
- przekonanie że wolność i własność są nierozdzielne
- sprzeciw wobec przyzwoleniu na nietypowe zachowania seksualne, moralne, modele życia społecznego
- akceptacja silnej władzy
Przykłady polityków: R.Reagan, M.Thatcher

2. Ideologie centrum – politycznego środka np. chrześcijańska demokracja, agraryzm, odłam liberalizmu (tzw. socjalliberalizm)
Np. chrześcijańska demokracja:
- potępienie komunizmu i marksistowskich tendencji
- łagodzenie najbardziej rażących przejawów nierówności społecznej
- solidaryzm społeczny, zakładający, że pracodawca powinien godnie wynagradzać pracowników
- obowiązek pomocniczej roli państwa
- działania na rzecz dobra i godności osoby ludzkiej tzw. personalizm chrześcijański
- przekonanie że praca jest powołaniem człowieka, a nie towarem
- rodzina jest najważniejszym segmentem społeczeństwa
- obowiązek troski ludzi wierzących o pokój na Ziemi, ochronę środowiska
- odrzucenie drogi rewolucji jako środka zmian
Przykłady: silne ugrupowania chadeckie w Niemczech (CDU)

3. Ideologie lewicy – socjaldemokracja, komunizm
Np. socjalizm
- konieczność zmiany systemu społecznego na taki w którym zniesione zostaną podziały i bariery oparte na własności
- uspołecznienie podstawowych środków produkcji (ziemi, maszyn, surowców)

4. Ideologie niewyraziste – populizm, Nowa Lewica
Np. Nowa Lewica
- radykalny ruch ideologiczny i polityczny, którego bazą była młodzież studencka oraz część intelektualistów (C.Wright-Mills)
- negacja konsumpcyjnego modelu życia
- radykalna wersja nawoływała do zniszczenia państwa, rewolucji, stworzenia wspólnot (kolumn)
- kulminacja przypadła na sławetny rok studenckiej rewolty 1968
- skrajną postać przybrały w ruchach i organizacjach terrorystycznych np. Frakcja Czerwonej Armii (RFN), Czarne Pantery (USA), Czerwone Brygady (Włochy)

Od lat 60 niektórzy teoretycy ruchów politycznych np. liberałowie wykazują, że nastąpił "koniec wieku ideologii", że współczesne państwa kierują się raczej racjonalizmem a nie ideologią. Życie społeczne nie potwierdza tych tez. Właściwiej byłoby mówić o zamieraniu niektórych ideologii, transformacji, rodzeniu się nowych.

Ideologia ma charakter globalny, odnosi się do całości życia społecznego, a w jakimś stopniu i indywidualnego. Tak więc jej cele i preferowane wartości muszą być realizowane nie tylko na płaszczyźnie polityki, ale we wszystkich sferach aktywności ludzkiej. Ponadto cele te i wartości są formułowane najczęściej w kategoriach bardzo ogólnych; nie jest więc możliwe traktowanie ich jako bezpośrednich dyrektyw konkretnych działań, także w polityce. Aby stać się konkretnymi dyrektywami muszą one zostać przekształcone w doktrynę polityczną. Ideologia, w przeciwieństwie do doktryny, ma charakter systemu bardziej niezmiennego w czasie. Można wręcz powiedzieć, że trwałość i stabilność w długim okresie określonego systemu celów i wartości jest jedną z konstruktywnych cech ideologii.
Doktryna polityczna określa cele pośrednie umożliwiające – w danych warunkach osiągnięcie celów perspektywicznych ideologicznego charakteru; wskazuje również metody realizacji tych celów pośrednich.

Doktryny polityczne są definiowane jako:
- uporządkowany zbiór poglądów na życie polityczne danego społeczeństwa z zagadnieniami władzy i ustroju państwa na czele. Doktryna musi zawierać wskazania teoretyczne i praktyczne, jak realizować te poglądy w określonym czasie i przestrzeni (W.T.Kulesza)
- zespół poglądów zawierających schematycznie przedstawioną wizję rzeczywistości politycznej, nie dających się modyfikować oraz uniemożliwiejacych dokonywanie niezbędnych nawet zmian (Z.Tymoszuk)
- uporządkowany zbiór poglądów wyznaczających cele i przebieg działań politycznych w ściśle określonym miejscu i czasie, stanowiących wykładnię działania partii politycznych lub masowych ruchów społecznych (Z.Tymoszuk)

Typy doktryn politycznych:
1. Tradycyjna, polityczna typologia:
- reakcyjne – ogólnie niechętne zmianom, nawołujące do przywrócenia starych porządków
- konserwatywne – niechętne zmianom, ale godzące się z ewolucyjnymi przekształceniami
- reformistyczne – akceptujące zmiany i nawołujące do nich, ale w sposób ewolucyjny, wykluczający rewolucję
- rewolucyjne – uznające gwałtowną zmianę, rewolucję, za podstawowy sposób praktycznego działania np. marksizm, maoizm
- utopijne – wskazujące cele praktycznie niemożliwe do realizacji w danym momencie

2. XIX-wieczna typologia, swoimi korzeniami sięgająca rewolucji francuskiej:
- prawicowe – niechętne szybkim, radykalnym zmianom, akcentujące wagę tradycji
- lewicowe – głoszące hasła sprawiedliwości społecznej, akcentujące chęć do zmian, nawet radykalnych, różniące się między sobą co do metod ich wprowadzania
- centrowe – unikające skrajności, skrajne poglądy na lewo bądź prawo określa się mianem ekstremizmu lub radykalizmu

3. Ze względu na stosunek do idei równości:
- elitarne – głoszące konieczność istnienia elit, a ze względu na ich zwiększone obowiązki proponujące zróżnicowanie praw
- egalitarne – głoszące równość wszystkich ludzi
- solidarystyczne – uznające konieczność zróżnicowania ekonomicznego społeczeństwa, a także harmonijną współpracę wszystkich grup i klas w imię wspólnego dobra

4. Ze względu na stosunek zwolenników danej doktryny do niej samej i środki służące do jej realizacji:
- monopolistyczne (zamknięte) – wykluczające dyskusje nad własnymi założeniami, regulujące konkurencję ideologiczną, aspirujące do posiadania jedynie słusznej recepty, np. totalitaryzm, fundamentalizm
- niemonopolistyczne (otwarte) – gotowe do dyskusji z własnymi założeniami, zakładające pluralizm życia politycznego i konkurencyjność idei, gotowe pogodzić się z porażką.
W ogólnym spojrzeniu na doktryny polityczne można wskazać, iż spełniają następujące funkcje:
- wyjaśniająca – sprowadza się do objaśnienia mechanizmu publicznego, polega na przekazie wiedzy o doktrynach wpływających na pojmowanie określonych zasad ustrojowych, np. doktryny zwierzchnictwa narodu, podziału władzy.
- krytyki – konkretyzacja założeń doktrynalnych i praktyki społecznej, najbardziej totalną krytyką państwa przeprowadzili anarchiści
- określania – wskazywanie modelu ustrojowo-politycznego zmierzającego do dostosowania systemu odpowiadającego wymogom życia społeczno-politycznego i stanu świadomości politycznej społeczeństwa
- integracji postaw – jednoczenie grup społecznych do poparcia uznanych racjonalnych modeli ustrojowych i zapewnienia legitymizacji instytucji systemu politycznego np. liberalizm

Można przyjąć iż doktryna jest konkretyzacją ideologii, o ile ideologia tłumaczy sens polityki, to doktryna przekłada go na tory praktycznego działania, przenosząc w ten sposób teorię na grunt programu politycznego.

Program polityczny to rozmieszczenie w czasie i przestrzeni celów, konkretnych działań politycznych, które zazwyczaj zostają podane do publicznej wiadomości (W.T.Kulesza).

Na treść programów składa się wiele różnych zagadnień społecznych. Najogólniej można powiedzieć, iż poglądy dotyczące:
- życia gospodarczego i jego organizacji
- życia politycznego i jego organizacji
- rozwiązań ustrojowych wspólnoty państwowej i mechanizmów jej funkcjonowania
- kształtowania stosunków narodu i państwa z innymi narodami oraz państwami
- wskazywania sposobów rozwiązywania doniosłych spraw bytu społecznego społeczeństwa

Wnikając w treści wyrażające poglądy polityczne można wyróżnić programy zawierające przeważający ładunek myśli politycznej:
- konserwatywnej – typowe programy brytyjskiej partii konserwatywnej, amerykańskiej partii republikańskiej, francuskiego Zgromadzenia na Rzecz Republiki, hiszpańskiej partii ludowej. Programy tych sił zawierają poglądy zorientowane na postęp oraz konieczne zmiany ewolucyjne wymuszone zmianami cywilizacyjnymi
- chadeckiej – nawiązują do wartości chrześcijańskich
- liberalnej
- socjaldemokratycznej
- komunistycznej – np. współczesne partie Chin, Wietnamu

Programy polityczne stanowią wyraz określonych interesów ekonomicznych, politycznych a także ideologicznych. Przenoszą niekiedy założenia określonych ideologii i doktryn politycznych na grunt konkretnych sytuacji, na teren politycznego działania. Programy stanowią nadbudowę, na podstawie której partie polityczne, ruchy społeczne czy poszczególne jednostki dążą do zdobycia poparcia społecznego, a w efekcie także władzy politycznej.

W praktyce nie spotykamy się z wyraźnymi, ostrymi granicami między ideologią, doktryną i programem. Z reguły doktryna zawiera, nieraz poważny, ładunek elementów właściwych ideologii. Z kolei, dana ideologia może mieścić w sobie części składowe właściwe doktrynie. Dlatego też w każdym przypadku muszą one być badane i analizowane łącznie.