Uczestnictwo w kulturze. Jego zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania

Pojęcie "kultura" kojarzy się nam m.in z kinem, teatrem, baletem, muzeum, malarstwem a także z pewną grupą zachowań codziennych- z uprzejmością, serdecznością itp. W socjologii kultury termin ten ma bardo szerokie znaczenie. Uczestnictwo w kulturze to nie tylko udział w spektaklach, koncertach, ale to także wszystkie czynności wykonywane przez człowieka, nawet takie jak np. pracowanie. Nawet zwykła obserwacja podpowiada nam, że kierujemy się w swoim zachowaniu pewnymi niewidzialnymi wskazaniami, sprawiającymi wrażenie, jakby wypływały z otoczenia, w którym na codzień żyjemy. Rozmawiamy ze sobą, oglądamy telewizję, słuchamy radia, coś czytamy, chodźmy do kina, teatru. Żyjemy mniej lub bardziej pośród innych i pośród wytworów kultury, które też pośredniczą w relacjach z innymi ludźmi. Odbywa się to w różnych formach, sytuacjach, na różnych poziomach i różnymi skutkami. Kultura jest sferą otaczającą człowieka ze wszystkich stron i człowiek jest swoiście "zanurzony" w kulturze i niemal każde jego zachowanie jest wyznaczone albo współwyznaczone przez obecne w danej zbiorowości wzory i wytwory kulturowe. Można to najogólniej określić jako "bycie w kulturze"

" Bycie w kulturze" według Mariana Golki to posiadanie wewnętrzny dyspozycji do rozumienia wzorów kulturowych i wynikających z nich zachowań ludzi, jak też rozumienia wytworów kultury wraz z umiejętnością ich wytwarzania i przetwarzania. Wynika ono z nabytej kompetencji kulturowej, która przeniknęła do osobowości jednostki i która warunkuje jej kontakt ze światem, a przede wszystkim z innymi ludźmi i kulturą. Dość często występuje pojęcie aktywności kulturalnej- stosowane zazwyczaj na oznaczenie podejmowanych działań zmierzających do poznawania takich wartości kulturalnych, jak dzieła literackie, plastyczne, teatralne czy muzyczne. M. Golka określa uczestnictwo w kulturze jako wszelki kontakt człowieka z wytworami kultury oraz zachowaniami kulturowymi, a tym samym bezpośredni bądź pośredni kontakt i innymi ludźmi. Kontakt ten polega na używaniu wytworów kultury, na przyswajaniu, przetwarzaniu i odtwarzaniu tkwiących w nich wartości, na podleganiu obowiązującym w kulturze wzorom, ale także na tworzeniu nowych jej wytworów i wartości oraz zachowań. Cechą tak pojmowanego uczestnictwa jest jego szeroki zakres: treści, dobra, normy, wzory i wartości kultury oraz wszelkie możliwe przejawy kultury- od zwykłego powitania, poprzez rozmowę, spontaniczny śpiew, oglądanie (także wytwarzanie) serialu filmowego, aż do odbioru i tworzenia złożonych form artystycznych czy religijnych. Fakt, iż "jesteśmy w kulturze", na codzień nie jest zazwyczaj odczuwany i uświadamiany.

Andrzej Tyszka uczestnictwo kulturalne określa jako indywidualny udział w zjawiskach kultury- przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr, podleganie obowiązującym w niej normom i wzorom, ale także tworzenie nowych jej wartości oraz odtwarzanie i przetwarzanie istniejących.

Uczestnictwo w kulturze przejawia następujące cechy: w jakimś stopniu dotyczy każdego człowieka, po drugie "stwarza" ono człowieka, ale jednocześnie sprawia, że kultura się tworzy, przekształca oraz trwa, jest splotem percepcji, ekspresji i przeobrażeń kultury, trudno w nim ograniczyć role czynne i bierne, zawiera połączenie elementów intelektualnych (myśli) i emocjonalnych (wzruszeń) oraz innych aktów psychicznych, jest efektem procesu wychowania i kształcenia, przebiega w różnych formach- tzw. układach kultury. Gdy stwierdzamy , że uczestnictwo w kulturze w jakimś stopniu dotyczy każdego człowieka, mamy na myśli to, że praktycznie każdy człowiek przez sam fakt bycia człowiekiem jest związany z kulturą. Natomiast mówiąc, że uczestnictwo w kulturze "stwarza" człowieka, a jednocześnie sprawia, iż kultura się tworzy, przekształca oraz trwa poprzez uczestnictwo w niej, mamy na myśli to, że jest to w zasadzie podstawowy mechanizm kreujący, a przy tym odtwarzający i podtrzymujący istnienie kultury. W tym ujęciu nawet proces nabywania kultury podczas socjalizacji jest uczestnictwem w niej- i odwrotnie- uczestnictwo jest nieustannym jej nabywaniem. Uczestnictwo w kulturze jest przejawem pełnej aktywności wewnętrznej człowieka, jest wyrazem pełni jego życia wewnętrznego. Polega ono na zintegrowanym mechanizmie łączącym odbieranie, interpreyowanie, nadawanie i przekształcanie symbolicznych przekazów oraz ich wartościowanie.

Uczestnictwo w kulturze przebiega w różnych formach (układach kultury). Antonina Kłoskowska wyodrębniła cztery układy: pierwotny układ kultury, instytucjonalny układ kultury, układ środków masowego przekazu, oraz "zamiejscowy" układ kultury. Pierwotny oparty jest na pierwotnych formach kontaktu człowieka z człowiekiem, na bezpośrednich relacjach, na dobrej znajomości wspólnego kodu kulturowego. Układ ten funkcjonował i nadal funkcjonuje w ramach dawnych społeczności lokalnych lub współcześnie w kręgach bliskich sobie osób, w rodzinach, w zakładach pracy, w sąsiedztwie itp. Układ instytucjonalny tworzył sie w wyniku przekształcania pierwotnego układu kultury. W ten sposób powstawały muzea publiczne, później filharmonie, teatry itp. Trzeci układ kultury - ukłaf środków masowego przekazu powstał w wyniku oddziaływania na odległość niektórych mediów (prasa, telewizja, radio). Układ "zamiejscowy" to układ bez wyraźnej tożsamości, jednak na tyle charakterystyczny i rozwijający się, że nie należy go pominąć. Dotyczy on wszelkich kontaktów z wytworami kultury i ludźmi realizowanych poza terytorialnymi granicami miejsca zamieszkania i pracy. Zaczął się on przejawiać już dawno w postaci pielgrzymek religijnych. Obecnie nasila się na skutek rozwoju środków transportu i relatywnego wzrostu zamożności. W układzie tym z instytucjami kultury zazwyczaj dokonuje się w większych ośrodkach kulturalnych, do których zainteresowani jeżdżą na spektakle teatralne czy operowe, na koncerty lub wystawy.

Andrzej Tyszka podzielił uwarunkowania uczestnictwa w kulturze na uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne. Uwarunkowania wewnętrzne, czyli tkwiące w osobowości jednostki: świadomość, aspiracje, potrzeby, zainteresowania, wiedza, posiadana kompetencja kulturowa, tzw. doświadczenie kulturowe- także w kontaktach z innymi kulturami, samoocena,postawy itp. Natomiast uwarunkowania zewnętrzne, czyli tkwiące w cechach społeczno- zawodowych i materialnych jednostki oraz w kontekście jej życia. W uwarunkowaniach wewnętrznych Tyszka wyodrębnia specyficzne postawy. Tak zwana postawa perfekcjonistyczna prowadzi do intensyfikowania kontaktów z ludźmi i kulturą, do doskonalenia warunków dla ich realizacji. Krótko mówiąc jest to postawa prowadząca do kształtowania osobowości. Drugi typ to tzw.postawa konsumpcyjno- rozrywkowa, wpływająca na brak poszukiwań, brak intencji i celów kulturalnych, brak umiejętności selekcji. Wreszcie postawa konserwatywna, która cechuje się świadomym izolowaniem od kontaktów pozaśrodowiskowych, swoistym "zamykaniem się".
Do zewnętrznych uwarunkowań uczestnictwa w kulturze zalicza się: wykształcenie- jest to uwarunkowanie polegające na obserwowalnym wpływie stopnia osiągniętego wykształcenia- tak formalnego, tak i nieformalnego- na stopień, intensywność i charakter uczestnictwa. Kolejnym uwarunkowaniem zewnętrznym jest zawód i odgrywane role społeczne. Następnie budżet czasu, i tu choć uczestnictwo w kulturze nie musi być realizowane jedynie w czasie wolnym, to jednak czynnik czasu wpływa na jego charakter i przebieg. Kolejne to- dochody, wiek i sytuacja rodzinna , miejsce w strukturze społecznej (oddziaływuje za pośrednictwem niektórych czynników), płeć (obserwuje się pewne przejawy zróżnicowana), miejsce zamieszkania (sieć instytucji kultury, a nawet zwykłe możliwości kontaktu z innymi ludźmi nie są izomorficzne w skali całego kraju i społeczeństwa, więc dostęp do nich nie jest jednakowy),polityka kulturalna państwa (może ona w dyskretny sposób, np. poprzez podatki, edukację- pomagać w tworzeniu i upowszechnianiu szans pełniejszego uczestnictwa w kulturze).

W odniesieniu do społeczeństwa polskiego można przywołać typy uczestnictwa w kulturze wyodrębnione przez Andrzeja Tyszkę: uczestnictwo aktywne i wszechstronne, które cechuje się wielością i różnorodnością układów i dziedzin, obecnością świadomych aspiracji, planowością, systematycznością, wybiórczością, obecnością działań twórczych, umiejętnością uzasadniania wyborów i gustów. Uczestnictwo ograniczone i kompensacyjne cechujące się mniejszą aktywnością, mniejszą różnorodnością, mniejszą regularnością, mniejszym zaangażowaniem i mniejszą umiejętnością selekcji, natomiast większą obecnością postaw relaksowych. Kolejny typ uczestnictwa w kulturze- uczestnictwo sporadyczne i przypadkowe. Cechują się one minimalizacją pozadomowych kontaktów, poszukiwaniem treści rozrywkowych, odbiorem biernym, konsumpcyjnym. Następnie absencja kulturalna- to całkowity brak kontaktu z i instytucjami kultury, ograniczony kontakt w układzie pierwotnym, rzadka lektura gazety codziennej, rzadki kontakt z TV czy radiem- co dotyczy ludzi bardzo starych, chorych, osamotnionych, ubogich lub wykluczonych.

Należy wspomnieć o wyróżnionym przez Tyszkę odświętnym i "powszednim" uczestnictwie w kulturze. Uczestnictwo "odświętne" cechuje w głównej mierze nie to, że rezerwuje się na nie niedzielę, określa je przede wszystkim postawa wobec zaangażowania kulturalnego. Jest ona bliska temu, co się rozumie przez "wartości uroczyste", np. fakty wyjątkowe, rzadkie, ważne, silnie angażujące psychikę tego, kto je przeżywa, i stanowiące tytuł do wyróżnienia i szacunku, co czyni z nich wartości zdobiące swych nosicieli. Dodać należy to, że odświętne działania kulturalne bywają celebrowane, przygotowywane i eksponowane wobec otoczenia. Często są one fragmentem określonego schematu, w którym forma przyćmiewa treść, lecz nie jest to reguła. Szczególnie ważną okolicznością, dla której mówimy w ogóle o odświętności udziału w kulturze, jest to, że dla pewnej kategorii ludzi właśnie święto z jego programem zajęć stanowi jedyną lub główną sferę kontaktów kulturalnych. Funkcję tę przyjmują także inne okresy wyjątkowe np. urlop, zwolnienie lekarskie, zima dla rolników. Uczestnictwo kulturalne bowiem przez wielu ludzi traktowane jest jako zwykły, nawet nieodzowny element codzienności. O ile dla pewnych ludzi zachowania "odświętne" nadają dniom niezwykłości i czynią je całkowicie odmiennymi od dni powszednich, o tyle te same zachowania u innych ludzi należą do repertuaru każdego normalnego dnia. Ludzie, którzy nie uświęcają swego uczestnictwa kulturalnego i którzy nie traktują go jako ozdoby czasu świątecznego, mają na ogół kontakt z wartościami i treściami kulturalnymi o wiele ściślejszy i częstszy. Ich dystans wobec tych treści i wartości, wobec zachowań kulturalnych. instytucji i środków przekazu jest mniejszy.

Uważam, że kultura jest pojęciem bardzo trudnym do zdefiniowania, każdy człowiek inaczej rozumie to pojęcie. Kojarzy nam się z teatrem, kinem, filharmonią, a także z z zachowaniami grzecznościowymi, np. ustąpienie staruszce miejsca w autobusie. Od momentu pojawienia się na Ziemi człowiek ma do czynienia z kulturą. Już ludzie pierwotni mieli swoje własne tradycje, przekonania, rytuały, obrzędy religijne. Człowiek stale doskonali swoje wynalazki. Powstają coraz to nowsze dzieła sztuki, rzeźby itp. Krótko mówiąc, można powiedzieć, iż kulturą jest wszystko co zostało i jest tworzone w wyniku pracy człowieka oraz wszystkie czynności które są przez niego wykonywane w ciągu każdego dnia.