Polska, zasoby, rzeźba, ukształtowanie, klimat, wody, tabela er, fałdowań

Położenie Polski – śr cz Europu, przewężenie Niżu Europejskiego, od pd ograniczony Karpatami i Sudetami, od pł Morzem Bałtyckim. Środek kontynentu (metodą graficzną).
Konsekwencje położenia: a) przyrodnicze –różnice czasu słonecznego między pd a pł b) gospodarcze –dostępność komunikacyjna c) geopolityczne –polityka międzynarodowa
Terytorium Polski – obszary morskie (morskie wody wew, morze terytorialne (12 milowy pas), wody wyłącznej strefy ekonomicznej (200 mil), morze pełne), przestrzeń powietrzna (w tym przestrzeń kosmiczna), statki morskie i samoloty zarejestrowane w danym państwie, placówki dyplomatyczne (ambasady) Wyszczególnienie: całość 322 577km^2, obszary lądowe z wodami śr 311 904, morskie wody wew 1 991, morze ter 8 682, wyłąćzna strefa ekon 22 634

Granice – powierzchnia, a nie linia, rozdziela terytoria sąsiadujących państw, pas drogi granicznej 15-100m, strefa nadgranicz 2-6km, granice naturalne- wzdłuż obiektów geomorfologicznych i hydrograficznych (góry, rzeki, brzegi jezior, mórz), Polski: łączna 3495km (najdłuższa Czechy), lądowa 3055, morska 440 Suwerenność – niezależność w stosunkach z innymi państwami i organizacjami, samodzielna, najwyższa władza na własnym terytorium. Absolutna niezależność jest nierealna: -silne powiązania polityczne, gospodarcze i militarne (UE) –niepaństwowe struktury międzynarodowe (koncerny przemysłowe) –komunikowanie się przez sieci informatyczne (Internet). Polska w UE – przykład dobrowolnego zrzeczenia się części suwerenności w celu uzyskania innych korzyści gosp i poli Stratygrafia – nauka, ustalanie kolejności ułożenia warstw skalnych, ich wiek Orogenezy – fałdowania i wypiętrzania skał na rozległych obszarach – podczas których dochodziło do intruzji magmowych i erupcji wulkanicznych Warunki klimatyczne – zmiany w tempie niszczenia skał i rzeźby terenu (cykliczne wahania w plejstocenie) Kraton – rozległa struktura geologiczna, usztywniona i zbudowana z twardych skał krystalicznych, będące cz skorupy ziemskiej. W niektórych miejscach pozbawiony pokrywy skał osadowych, ujawnia na pow ziemi krystaliczny cokół. Zwany jest wtedy tarczami. Obszar, na którym cokół jest przykryty skałami osadowymi o budowie warstwowej, zwany jest platformą. Podstawę Europy stanowi platforma wschodnioeuropejska. Regresja – wycofanie się morza (sylur) Filsz karpacki – rozlegające się na przemian warstwy piaskowców i łupków z podrzędnym udziałem mułowców, zlepieńców i margli (Zew Karpaty Fliszowe) Interglacje – cieplejsze okresy, kiedy lądolody wycofywały się na pł (plejstocen) Glina zwałowa – mieszanina różnookruchowego materiału morenowego. Składa się z iłów, piasków i żwirów z głazami narzutowymi lub eratykami. Deglacjacja (zanikanie lodowca): a) frontalna – stopniowe wycofywanie się czoła lądolodu b) arealna – prowadzi do powstania olbrzymich powierzchni lodu martwego, czyli niepołączonego z przemieszczającym się lodowcem. Dokumentującą deglacjacją arealną jest kem.

Gleba kopalna – gleba przykryta glebą z kolejnego zlodowacenia Glacjał (okresy większych zlodowaceń): -najstarsze [-950 tys lat] (zlodowacenie Narwi) –zlo południowopolskie [-700] (Nidy, Sanu I i II) –zlo środkowopolskie [-200] (Odry, Warty) –zlo północnopolskie [-10] (Wisły) Stadiały – okresy chłodniejszego klimatu, kiedy czoło lądolodu było stabilne i przez dłuższy czas znajdowało się w jednym miejscu Fazy – okres zmian w obrębie stadiałów Płyta eurazjatycka – płyta tektoniczna Europy i Azji. Najstarszą jej częścią jest pł-wsch Europa. Jej podłoże stanowią prekambryjskie skały magmowe i metamorficzne. Prowincje tektoniczne (wielkie obszary o budowie podobnej ze zwg na procesy tektoniczne i czas powstania): -prekambryjska (pł-wch Europa) –paleozoiczna (zach Europa) -mezozoiczna i kenozoiczna (pd Europa) [w Polsce występują wszystkie trzy] Linia Teisseyre’a-Tornquista – oddziela prekambryjskie podłoże od obszarów paleozoicznych i kenozoicznych. Wzdłuż niej po stronie zach przebiega wał kujawsko-pomorski. Dalej w kierunku pd-zach tworzy serię niecek (synklinorium) Złoża: a) magmowe (powstają w wyniku różnicowania zastygającej magmy. Złoża surowców skalnych, granity, bazalty) b) pochodzenia osadowego (na skutek nagromadzenia skał pochodzenia osadowego. Piaski, żwiry, piaskowce, wapieni, kredy, węgla kamiennego, ropy naftowej, gazu ziemnego, sól, siarka, gips) c) metamorficzne (jako rezultat przekrystalizowania w wysokiej temp i ciśnieniu złóż poch magmowego i osadowego. Marmury, łupki, złoża polimetaliczne) Złoża mineralne: masywne izometryczne, płytowe, kominkowe, nieregularne. Do masywnych: formy pni, słupów, gniazd. Złoża płytowe mają kształt pokładów, soczew żył i pokryw. Złoża kominowe są efektem wystygnięcia magmy. Złoża nieregularne – kombinacja pozostałych złóż. Rozpoznanie formy – miąższość

Rozmieszczenie zasobów mineralnych w Polsce: węgiel brunatny- Wapno, Inowrocław, Góra, Konin, Kłodawa, Bełchatów. Węgiel kamienny- Zagłębie Lubelskie, Górnośląskie. Ropa i gaz- Kamień Pomorskim Karlino, Żarnowiec, Grodzisk Wlk., Jarosław. Żelazo- okolice Szczerców. Miedź- Sieroszowice, Polkowice. Cynk i ołów-Olkuszów, Zawiercie, Tarnowskie Góry. Złoto- okolice Turoszów. Siarka- Osiek, Jeziórko, Basznia. Sól kamienna i potasowa- Wieliczka, Bochnia. Granit- Polkowice, Wałbrzych, Turoszów. Gips- okolice Zawiercia. Wapienie, dolomity- Zagłębie Lubelskie, Górnośląskie Polska to kraj zdecydowanie nizinny. 75% zajmują obszary położone poniżej 200 m npm, obszary powyżej 500m npm tylko 3,1% . Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi 173m .Powierzchnia Polski obniża się od południa ku północnemu zachodowi. Rzeźbą terenu- całokształt wszelkich nierówności powierzchni ziemi. Wyróżnia się dwie grupy: formy wypukłe i wklęsłe. Ze względu na wielkość wyodrębnia się makro i mikrorzeźbę . Rzeźba młodoglacjalna- charakteryzuje północną część Polski, ukształtowana w wyniku ostatniego zlodowacenia. Dominują wysoczyzny moreny dennej-płaskiej lub falistej-zbudowane na ogół z glin i piasków gliniastych. Występują również kulminacje (najwyższa Wieżyca) utworzone przez moreny czołowe spiętrzone lub akumalcyjnie zbudowane z glin, głazów, żwirów, piasków i innych materiałów skalnych. Na północnym terenie Polski występują również inne formy wypukłe: drumliny( podłużne wzgórza żwirowo-piasczyste,pokryte z reguły gliną) , pagórki morenowe,kemy(wały i pagóry złożone z warstwowanych piasków, żwirów i mułków) Ozy(podłużne wały piaszczyste) W obrębie wysoczyzn morenowych i moren czołowych spotykamy także formy wklęsłe. Są to: rynny jeziorne(zagłębienia wyerodowane pod lądolodem przez płynące pod nim wody) wytopiska(zaklęsłości terenu,najpierw wyżłobione przez lądolod lub jego wody, następnie wypełnione przez lód) zagłębienia morenowe( zaklęsłości terenu powstałe w miejscu,którym materiału morenowego w zanikającym lądolodzie było mniej) pradoliny(szerokie doliny, na ogół o równoleżnikowym przebiegu) sandry(rozległe powierzchnie równinne zbudowane ze żwirów i piasków).W północnej Polsce występują również:form erozji i akumulacji rzecznej,formy eoliczne,formy organogeniczne,formy abrazji i akumulacji morskiej.

Rzeźba staroglacjalna- obejmuja polske środkową i część południowej oprócz obszarów, na których występują utwory starsze od czwartorzędowych.Występuja tu takie formy terenu jak w Polsce północnej:moreny czołowe i denne,pradoliny itp. Są one jednak słabiej zarysowane w krajobrazie.Przeważają równiny z rzadko występującymi wzgórzami,rozcięte przez płytkie , lecz szerokie doliny, a także płaskie i rozległe kotliny. Na obszarach południowej Polski, w pasie wyżyn i gór, występują utwory starsze od czwartorzędu. W sfałdowanych w trzeciorzędzie Karpatach dominuje rzeźba gór niskich i średnich. Tatry zbudowane z granitów, wapieni i dolomitów, mają rzeźbę wysokogórską.Cechują je ostre grzbiety,wyniosłe szczyty, głęboko wcięte doliny, cyrki lodowcowe, żleby,stożki piargowe. Ukształtowanie powierzchni Polski charakteryzuje się pasowym układem rzeźby.Od północy ku południowi możemy wyróżnić,ciągnące się z zachodu na wschód,następujące pasy rzeźby. Pas pobrzeży,pas pojezierzy,pas nizin środkowopolskich,pas wyżyn,pas kotlin podkarpackich, pas gór. Klimat: Masy powietrza które kształtują pogodę i klimat Polski, pochodzą najczęściej z kilku obszarów: znad północnego Atlantyku,środkowego Atlantyku, środkowej Azji, Arktyki, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Najsilniej oddziaływującym na klimat Polski stałym układem barycznym jest Niż Islandzki. Masy powietrza napływające nad Polskę są rozdzielone frontami atmosferycznymi. Na frontach ścierają się masy powietrza o róznej charakterystyce.Powoduje to intensywne opady atmosferyczne i silne wiatry.W Polsce zmiany pogody następują zwykle w cyklu 3-5 dniowym. Fronty atmosferyczne występują nad Polską przeciętnie przez 230 dni w roku. Częstsze są fronty chłodne, przynoszące gwałtowne opady atmosferyczne. Połowa frontów nasuwa się z zachodu, a 25% z północnego zachodu. Klimat Polski określa się jako umiarkowany przejściowy.(ze względu na położenie w średnich szerokościach geograficznych oraz w środkowej części Europy klimat naszego kraju należy do strefy klimatów umiarkowanych. Przejściowy klimat Polski wyraża się w następujących cechac: a)mniejszych amplitudach rocznych temperatur na zachodzie kraju , a większych na wschodzie, co wskazuje na silne wpływy oceaniczne. b) niewielkich opadach, skoncentrowanych głównie w lecie, co jest cechą klimatu kontynentalnego c)dużej zmienności pogody d) występowania sześciu klimatycznych pór roku. (zima przedwiośnie wiosna lato jesien przedzimie).

Prawie całe terytorium Polski leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Największe rzeki Polski : Wisła,Odra,Warta,Bug,Narew,San,Noteć, Wieprz,Pilica,Bóbr. Prawobrzeżne dopływy Wisły:
Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Świder, Narew, Skrwa, Drwęca, Osa oraz Liwa. Lewobrzeżne dopływy Wisły:Przemsza, Dłubnia, Szreniawa, Nida, Czarna, Opatówka, Kamienna, Iłżanka, Radomka, Pilica, Bzura, Brda, Wda oraz Wierzyca ODRA:DOPŁYWY LEWE - Nysa Kłodzka, Oława, Ślęża, Bystrzyca, Kaczawa, Bóbr, Nysa Łużycka; DOPŁYWY PRAWE - Kłodnica, Mała Panew, Stobrawa, Widawa, Barycz, Warta, Myśla, Ina. Cechą charakterystyczną sieci rzecznej w Polsce jest asymetria.Powierzchnia prawych części dorzeczy jest większa od powierzchni lewych części dorzeczy, przez nachylenie terenu w kierunku północno-zachodnim. Odpływ w tym kierunku ułatwia równoleżnikowy przebieg pradolin. Ustrój rzek Polski: sposób w jaki kształtuja się ich przepływy w ciągu roku. Rzeki w Polsce są zasilane przez opady deszczowe i roztopy śnieżne, dlatego ich ustrój określa się jako deszczowo-śnieżny. Konsekwencją takiego sposobu zasilania jest znaczna zmienność przepływów.Najwyższe stany wód występuja w czasie wiosennych roztopów, najniższe w trakcie miesięcy zimowych.Okres kiedy w rzekach obserwuje się mniejsze przepływy to koniec sierpnia i wrzesień . Powodzie:Spośród wszystkich katastrof żywiołowych powoduja największe straty ludzkie i ekonomiczne.Zdarzaja się w porach najwyższych stanów wód w rzekach.Powodzie wiosenne maja związek z nagłymi ociepleniami i powstaniem dużych ilości wód roztopowych. Letnie powodzie są szczególnie groźne na obszarach górskich i podgórskich. Przyczyną powodzi są także silne wiatry wiejące z północy w okolicach odcinków ujściowych rzek.Wiatry wiejące od morza wpychają z powrotem do rzeki wodę, która płynie wtedy w przeciwnym kierunku-zjawisko to nazywane jest cofką. Polska należy do grupy państw o bardzo małych zasobach wody: opady atmosferyczne są niezbyt duże, przy tym niewiele rzek wpływa do Polski spoza jej terytorium.Obszarami o stałym niedoborze wody są w Polsce zwłaszcza okolice Łodzi i Wyżyny Śląskiej Jeziorność- stosunek powierzchni jezior do ogólnej powierzchni analizowanego obszaru. Dla Polski 0,9%, poj. Mazurskie 36%. Najwięcej jezior na poj. Pomorskim, wielkopolskim, Mała liczba jezior o dużej powierzchni w pasie pobrzeży, niewiele jezior w górach (tatry, karkonosze), obszar nizin środkowopolskich- prawie brak jezior.
jeziora przybrzeżne- pobrzeża, dużą rolę odgrywało podsiąkanie wód podziemnych

polodowcowe- poj. Pomorskie, mazurskie, wielkopolskie. Krasowe- poj. Łęczyńsko- włodawskie. Powstały w związku z utrudnionym odpływem wód powierzchniowych i podziemnych z obszarów wyścielonych płytko zalegającymi skałami węglowymi górskie- najczęściej cyrkowe, geneza polodowcowa. Starorzecza(w rozlewiskach Warty) deltowe (drużno) Największe jeziora: 1.śniardwy (11 487ha) 2. mamry 3. Łebsko 4. Dąbie 5. Miedwie 6. Jeziorak 7. Niegocin najgłębsze jeziora: 1. Hańcza (108,5 m) 2.Drawsko 3. Wielki Staw 4. Czarny Staw 5. Wigry 6. Wdzydze kryptodepresje- miejsca w których dno jezior znajduje sie poniżej poziomu morza temp wody- różnice temp. wody zależą od głębokości, pór roku.cyrkulacja wiosenna- rozmarzający lód dostarcza wody o temp. ok 0'C, miesza się ona z woda z warstw dennych. W całej objętości ok 4'C stagnacja letnia- normalne uwarstwienie wód jeziora, im głebiej tym temp niższa, epilimnion- wierzchnia warstwa (temp. zbliżona do temp powietrza) termoklina- ok 10m głębokości. temp. stabilizuje sie, nie dochodzi do mieszania wód hypolimnion- najgłębsza warstwa, temp ok 4'C cyrkulacja jesienna- spadek temp. wody. oddaje ona energie cieplną, woda zaczyna cyrkulować temperatury warstw wyrównują się, następuje natlenienie głębszych warstw, ruch ustaje gdy temp sie wyrówna, osiągając ok 4'C. stagnacja zimowa- najzimniejsza woda -pod lodem, najcieplejsza przy dnie. zamarzanie gdy woda osiąga temp 0'. najszybciej w najpłytszych częściach przy brzegu, tak samo topnienie. WODY PODZIEMNE. poj. Pomorskie i mazurskie- bogate w wody podziemne, duże zasoby również w środkowej Polsce (niecki, warszawska i łódzka)osady czwartorzędowe- największe zasoby wód podziemnych ,pokrywa osadowa gruba, co umożliwia gromadzenie sie wód, dobre warunki do rozwoju bogatych w wode warstw, mają obszary sandrów i ozów, duże zasoby maja pradoliny. osady trzeciorzędowe- głębiej od czwartorzędowych, znajdują sie w nieckach, tworzą baseny subartezyjskie. utwory kredowe i jurajskie- wody silniej zmineralizowanie, na dużej głebokości, znaczne zasoby, wyżyna lubelska, w górach świętokrzyskich, wyżyna krakowsko- częstochowska. utwory triasowe- wody starsze od jurajskich i kredowych, wyżyna Śląska, część gór świetokrzyskich. wody mineralne (sudety, karpaty, niecka nidziańska, wał kujawsko-pomorski) wykorzystywane w celach konsumpcyjnych i leczniczych. szczawy- najwięcej, duza zawartość dwutlenku węgla. Solanki- wody chlorkowo-sodowe (karpaty, wał kujawsko- pomorski) wody siarczanowe i siarczkowe- w niecce nidziańskiej ze wzgledu na występowanie gipsów. wody gorące-temp, powyżej 36.6'C, wykorzystywane do produkcji energii cieplnej i w rekreacji, duży stopień mineralizacji , występują w : Pyrzycach, Bańskiej, Mszczonowie, Poznaniu. skały na mniejszej głębokości, obszary młode tektonicznie.Wykorzystuje się w energetyce i rekreacji