Partie lat 80 i 90 - geneza i programy

Ciekawym sposobem przedstawienia celów i organizacji partii na ziemiach polskich w latach 80 i 90 XIX wieku jest przedstawienie ich w ujęciu trójzaborowym. Generalnie rzecz biorąc, charakterystyczne cele i dążenia kształtujących się partii zależały od ich składu socjalnego.
I tak, więc, w partiach konserwatywnych główną rolę grali zwykle właściciele ziemscy, chcący utrzymać stan istniejący, niechętni zmianom, przeciwni demokracji, skorzy do układów z zaborcami a także zwolennicy ewentualnej autonomii.
Członkowie partii ludowych i mieszczańskich to przeważnie chłopi i mieszczaństwo. Mieli oni zdecydowane dążenia oświatowe, domagali się ochrony prywatnej własności przy poparciu państwa dla aktywności gospodarczej, stali za demokratyzacją państwa, a niepodległość była dla nich wartością bardzo ważną a także często popierali nacjonalizm.
Partie robotnicze zaś żądały równouprawnienia politycznego i gospodarczego dla „warstw uciśnionych” i opieki państwa, ważna wartością był dla nich internacjonalizm, lekceważyli oni dążenia do niepodległości.

W 1893 w zaborze rosyjskim powstała Liga Narodowa, późniejsze Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, czyli partia dążąca do eliminacji wszystkich obcych narodowości w Polsce. Partia była tajną organizacja polityczna założoną przez Romana Dmowskiego jako odpowiedź na ideologie propagowane w Niemczech i Rosji, czyli propagowanie państwa narodowego.
Władzą naczelną partii była Tajna Rada a władzą wykonawczą –pięcioosobowy komitet centralny. Program ideowy partii sformułował Dmowski w broszurze Nasz Patriotyzm a jego uzupełnienie stanowiły poglądy Balickiego zawarte w książce Egoizm narodowy wobec etyki. Deklaracja czystości narodowej doprowadziła do degeneracji ruchu tak, jak w Rosji, Francji i Niemczech: do szowinistycznego nacjonalizmu i idei eksterminacji narodowości niesłowiańskich. Narodowa Demokracja przede wszystkim dążyła do związania się z silniejszym państwem, które pełniłoby rolę protektora. Dmowski, porwany ideą panslawizmu, postulował za związaniem się z Rosją. Suwerenność Polski odsunięto w bliżej nieokreśloną przyszłość, zajęto się za to propagandą antyżydowską i antyukraińską. Tępiono także radykalny socjalizm. Poza tym endecja działała w środowiskach kobiecych, robotniczych i klerykalnych, prowadzono program oświatowo-kulturalny w Królestwie. Głównymi tezami programu były, więc: solidaryzm narodowy i negacja walki klasowej, walka z ugodą wobec zaborców, czynny opór wobec rusyfikacji, germanizacji i wszelkich form ucisku narodowego, budzenie i umacnianie świadomości narodowej w skali całego kraju, czyli tak zwana wszechpolskość. Liga Narodowa objęła swoim oddziaływaniem drobnomieszczaństwo, inteligencje, chłopów i częściowo robotników. Głównym organem prasowym partii był „Przegląd Wszechpolski”.
Po 1905 roku zrezygnowano z haseł walki z caratem, partia stała się ostro antysocjalistyczna. Uzyskano także wpływy w środowisku robotniczym dzięki powołaniu Narodowego Związku Robotniczego i endeckich związków zawodowych. Liga Narodowa powołała Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne działające na terenie trzech zaborów.
Następną partią działającą na terenie zaboru rosyjskiego jest I Proletariat, czyli Wielki Proletariat (Międzynarodowa Socjalno - Rewolucujna Partia „Proletariat”). Partia ta powstała w 1882 roku w Warszawie. Jej wpływy widoczne były głównie na terenach zaboru rosyjskiego, ale sięgały także do Galicji. Inicjatorem powstania partii był Ludwik Waryński (pseud. Jan Buch)
Utworzenie I Proletariatu poprzedziła działalność kółek socjalistycznych działających pod wpływem rosyjskiej organizacji ‘Ziemla i Wola’, Gmin Socjalistów Polskich oraz kółka studentów socjalistów Ognisko.
Program został opublikowany 1 IX 1882 ,nawiązywał do Manifestu komunistycznego i doświadczeń I Międzynarodówki, zawierał podstawowe zasady socjalizmu , ziemia i narzędzia pracy miały przejść na własność socjalistycznego państwa w wyniku rewolucji, praca najemna miała być zastąpiona pracą kolektywną. Środkami prowadzącymi do celu miały być : akcja uświadamiająca, strajki, i demonstracje, walka z reżimem carskim, wysuwanie żądań swobód demokratycznych , terror wobec przedstawicieli władzy i właścicieli fabryk. Partia nie wysuwała hasła walki o niepodległość, wierząc w bliską rewolucję , która zniesie wszelki ucisk polityczny i społeczny.
Największą aktywność partia przejawiała w roku 1883 przez wydawanie broszurek marksisstowskich, własnego pisma „Proletariat” oraganizację kółek robotniczych i inteligenckich. Koniec Proletariatu - 1886.
Po ostatecznym upadku I Proletariatu, w 1888 roku ,w Królestwie Polskim powstał Drugi (mały) Proletariat jako kontynuacja pierwszego. Partia została utworzona przez Marcina Kasprzaka oraz Ludwika Kulczyckiego.
II Proletariat kładł nacisk na propagandę socjalizmu i walkę o cele polityczne (autonomia dla Królestwa Polskiego).Pośród metod walki zalecano zakładanie kas oporu oraz terror ekonomiczny i polityczny, odrzucano terror indywidualny dokonano kilku zamachów na przedstawicieli władzy carskiej. Organizowano obchody I maja. Partia rozpadła się, część członków założyła Zjednoczenie Robotnicze przeciwko terrorowi, a pozostali przeszli do Polski Partii Socjalistycznej i do Socjaldemokracji Królestwa Polskiego.
Kolejna ważną partią jest Polska Partia Socjalistyczna (PPS) została ona założona na zjeżdzie w Paryżu przez działaczy II Proletariatu, Zjednoczenia Robotniczego, Związku Robotników Polskich i Gminy Narodowo-Socjalistycznej. Przyjęli nazwę Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich oraz uchwalili Szkic programu PPS , w którym wysunięto niepodległość Polski jako warunek zbudowania demokratycznego ustroju i w przyszłości socjalistycznych przeobrażeń społecznych. Program zalecał uświadomienie klasowe robotników, strajki i demonstracje jako środki walki, wysuwał postulat demokratycznego parlamentu i samorządu, uspołecznienia ziemi, narzędzi produkcji środków komunikacji. Popierano metody ewolucyjne, parlamentarne. Program zawierał postulat dobrowolnej federacji przyszłej niepodległej Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. PPS była partia wielonurtową, skupiającą działaczy o różnych poglądach i pochodzących z różnych środowisk, co było przyczyną wielu rozpadów. PPS ściśle współpracowała z Polska Partią Socjalistyczno - Demokratyczną Galicji i Śląska (PPSD)oraz PPS zaboru pruskiego. Mimo represji policji, kolportowala organy partii – „Robotnik” i „Przedświt”
Aktywnymi działaczami byli : Piłsudzki, Stróżewski, Wojciechowski i Kelles-Krauz.
Na ziemiach zaboru pruskiego działali Wojciech Korfanty i Marian Seyda, dwaj słynni ideologowie Narodowej Demokracji. Sprowadzili oni program swojej partii do skrajnego nacjonalizmu, bojówki ND dopuszczały się aktów przemocy i terroru. Z powodu wysokiego uprzemysłowienia regionu, ruch robotniczy rozwinął się najwcześniej w zaborze pruskim. Przybierał on formę związków zawodowych, zrzeszających robotników obu narodowości. Na ruch robotniczy bardzo wpłynął Kulturkampf, który odciągnął ludzi od socjalizmu w stronę organizacji katolickich i nacjonalistycznych (Centrum i jej działania we wschodniej - Śląsk - części zaboru pruskiego.
Mimo uprzemysłowienia, klasa robotnicza wielkopolski nie garnęła się do ruchu socjalistycznego. Popularność związków zawodowych z zapleczem narodowym i katolickim.
W Galicji głównie skupiały się partie o zabarwieniu socjalistycznym, najpierw w ramach Socjaldemokratycznej Partii Austrii, a pożniej od 1892 we Lwowie Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna - z programem zbieżnym z SPA, której była częścią: reforma prawa wyborczego, 8-śmio godzinny dzień pracy, poszerzenie praw obywatelskich. Wspólnie z ludowcami podejmowała działanie o reformę wyborczą.
Konserwatyści krakowscy zwani „Stańczykami” był to ruch ziemian galicyjskich oraz kleru, powstały w latach sześćdziesiątych XIX w.
Partia skupiała głównie szlachtę, ziemiaństwo, póżniej także część inteligencji.
Początki tworzenia związane są ściśle z dziennikiem „Czas” ,który świetnie przez nich redagowany zdobył wielką popularność. Po powstaniu styczniowym do partii przyłączyła się grupa dawnych współpracowników Hotelu Lambert.
Nazwa Stańczycy pochodzi od skierowanego przeciw demokratom pamfletu politycznego „Teka Stańczyka”. Głosili trójlojalizm, krytykowali stosunki dawnej Rzeczypospolitej, podkreślali konieczność istnienia silnej władzy, nawet stali przeciwko oświacie na wsi. Zwolenników działalności patriotycznej określali jako „tromtadratów”, a siebie jako „ochotniczą straż pożarną”, której zadaniem jest gasić niebezpieczne nastroje.
Najsilniejszym ruchem politycznym chłopstwa w Galicji był ruch ludowy zapoczątkowany przez księdza Stanisława Stojałowskiego, który od 1875 roku wydawał przeznaczone dla ludu pisma „Wieniec” i „Pszczółka”. Organizował on wiece chłopskie, kółka rolnicze, czytelnie, piętnował ustawy krzywdzące wieś.
Działalność chłopów miała doprowadzić do narodowego i społecznego wyzwolenia wsi, do realizacji postępowych reform w dziedzinie ustrojowej, gospodarczej, oświatowej i kulturalnej oraz zapewnienia klasie chłopskiej współuczestnictwa w kierowaniu życiem państwa. Duży wpływ na rozwój ruchu ludowego w Polsce wywierał ”Przyjaciel Ludu” pierwsze polityczne pismo ludowe założone w 1889 roku przez Wysłouchów. Odegrało dużą rolę w budzeniu świadomości politycznej chłopów, propagowało oświatę, udzielało porad gospodarczych, walczyło o likwidacje pozostałości z okresu pańszczyzny.




Źródło:

Historia Encyklopedia Szkolna – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne