Początki świata w różnych religiach i filozofiach

Panteizm
Poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze światem, często rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej, głosi zaś przenikanie Boga we wszystkie substancje ziemskie. Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Jana Szkota Eriugeny, Giordana Bruna oraz Barucha Spinozy. Koncepcja ta nie ma natomiast nic wspólnego z ideą przebóstwienia wyznawaną w chrześcijaństwie, zwłaszcza w prawosławiu, która głosi możliwość powrotu dusz do Boga i połączenia z Bogiem.

Mitologia grecko-rzymska
Podobnie jak hinduizm, buddyzm, uniwersalizm chiżski — odwołują się do panteizmu . Wszechświat i człowiek wyłonił się z jakiejś jednej wielkiej Prajedni i do niej winien powrócić. W tej koncepcji nie ma miejsca na akt stworzenia czegoś z nicości. Pozostaje tylko przekonanie, że wszystko jest bogiem, łącznie z człowiekiem. Przy czym boga pojmuje się jako jakąś bliżej nieokreśloną Prajednię (odwieczne Prawo, Jaźń wszechświata). Pisał Jan Parandowski o przekonaniach Greków odnośnie do narodzin świata: Na początku był Chaos. Któż zdoła powiedzieć dokładnie, co to był Chaos? Niejedni widzieli w nim jakąś istotę boską, ale bez określonego kształtu. Inni — a takich było więcej — mówili, że to wielka otchłań, pełna siły twórczej i boskich nasieni, jakby jedna masa nie uporządkowana, ciężka i ciemna, mieszanina ziemi, wody, ognia i powietrza. Z tej napełnionej otchłani, kryjącej w sobie wszystkie zarodki przyszłego świata, wyłoniły się dwa potężne bóstwa, pierwsza królewska para bogów: Uranos. — Niebo i Gaja — Ziemia. Oni dali początek wielu pokoleniom bogów (Mitologia, Warszawa 1924).

Deizm
Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Ma on niemal identyczny program, jak model poprzedni, z jedną jednak istotną różnicą, którą jest podejście do roli Boga w stworzeniu świata. Bóg daje początek biopoesis, a dalszy rozwój życia przebiega w czysto mechanistyczny sposób bez jakichkolwiek interwencji Stwórcy. Również według tego modelu moment powstania życia miał miejsce około 3,6 miliardów lat temu. Według Strahlera model ten jest dla naukowców mechanicystycznych bardziej atrakcyjny, ponieważ w swych badaniach nie muszą uwzględniać roli Boga. W innej wersji tego modelu rola Boga ogranicza się do stworzenia Wszechświata, a proces biopoesis jest wynikiem naturalnych procesów. Astronomia jest więc tutaj oparta na czysto mechanistycznych podstawach, ale pozostawia miejsce na wiarę, iż to Bóg jest stwórcą świata.

Manicheizm
System religijny stworzony w III wieku przez Babilończyka Maniego (Manesa). Był syntezą wielu religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe elementy systemu filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w procesie wyzwalania się spod wpływu zła. Wyznawcą (373-382), a później krytykiem manicheizmu był m.in. święty Augustyn. Manicheizm objął swoim zasięgiem znaczne obszary Azji, północnej Afryki i Europy. Jeżeli świat (kosmos) został stworzony przez Żyjącego Ducha (emanację władcy światłości), to pierwsza para ludzi, Adam i Ewa, jest dziełem Króla Ciemności. Jak wspomniałem, stworzenie człowieka było ostatnią rozpaczliwą próbą ciemności zatrzymania uwięzionych w materii cząsteczek światła. Tak więc — według manichejczyków — człowiek ma budowę dychotomiczną: składa się z materialnego, złego ciała oraz świetlistej, dobrej duszy. Inaczej przedstawiają oni wizerunek człowieka godnego zbawienia (może nim być tak kobieta, jak i mężczyzna). Posiada on oprócz ciała i duszy jeszcze pneumę lub nus (grec.), tę cząsteczkę świetlistej substancji, którą Jezus Świetlisty daje człowiekowi, aby zbawiła uwięzioną w ciele duszę. Taki przeznaczony do zbawienia człowiek należał we wspólnocie manichejskiej do kategorii wybranych (łac. electi). Dopiero w godzinie śmierci — jak wierzono — ciało jego powracało do ciemnej i złej materii, a dusza za sprawą pneumy dążyła ku miejscu światłości. Ci, którzy nie byli wybranymi, mogli zostać nimi w kolejnym wcieleniu i wówczas otrzymać szansę wyzwolenia. Jak widać, manichejska wizja człowieka powodowała, że wyznawca „doktryny światłości” był obarczony podwójną odpowiedzialnością: tak za swoje indywidualne zbawienie, jak i za udział w wyzwoleniu wszystkich pierwiastków światła. Takie przekonania o roli człowieka w historii zbawienia pociągały za sobą ascetyczne postulaty w życiu codziennym wybranych: zakaz spożywania mięsa i wina, prokreacji (aby nie pomnażać bytów uwikłanych w materię), zadawania cierpienia zwierzętom, niszczenia roślin oraz szkodzenia naturze przez pracę. Ponadto wybrani mieli poświęcać się krzewieniu wiary oraz kopiowaniu i tłumaczeniu pism religijnych. Wierni-słuchacze (łac. auditores) prowadzili natomiast życie świeckie, troszczyli się o utrzymanie wybranych i uczestniczyli w manichejskich obrzędach. Hierarchia Kościoła manichejskiego składała się wyłącznie z wybranych i nie było w niej kobiet. Na czele Kościoła stał następca Maniego (łac. archegos), poniżej było 12 apostołów lub nauczycieli, następnie 72 biskupów oraz 360 diakonów. Liturgia manichejczyków, o której mamy znacznie mniej informacji niż o ich mitach, była prosta i ograniczała się do modlitw, recytacji hymnów, śpiewu psalmów, wspólnego posiłku zwanego „stołem wybranych”, postów, ceremonii nakładania rąk oraz corocznego święta Bema. „Stół wybranych” był głównym punktem życia gminy manichejskiej. Codziennie spotykali się przy nim wybrani i słuchacze, przy czym ci pierwsi jako spożywający, a drudzy — usługujący. Słuchacze uzyskiwali w ten sposób odpuszczenie win popełnionych w trakcie zdobywania pożywienia. Wybrani natomiast, jedząc rośliny, uwalniali zawarte w nich pierwiastki światła. Ceremonia nakładania rąk, charakterystyczna także dla średniowiecznych ruchów dualistycznych: bogomiłów i katarów, była praktykowana w różnych okolicznościach, na przykład podczas przechodzenia z kategorii słuchaczy do kręgu wybranych.

Buddyzm
W buddyzmie uważa się, iż świat stwarza karma czujących istot i w ten sposób wszystkie te istoty przyczyniają się do stworzenia swojego świata. W tym kontekście karma oznacza nagromadzony potencjał, który powstaje w kontinuum umysłu, po wykonaniu jakiegokolwiek fizycznego, werbalnego czy mentalnego działania, wynikającego z przywiązania do iluzorycznego "ja". Zgodnie z prawem przyczyny i skutku, ten zgromadzony potencjał jest w stanie wywoływać specyficzne rezultaty w kontinuum subiektywnego doświadczenia każdej jednostkowej istoty, jak również stwarzać środowisko, w którym ta istota żyje. W ten sposób istoty pozostają związane ze swoim środowiskiem poprzez łańcuch przyczynowo-skutkowy, ponieważ świat,w którym żyją jest rezultatem ich poprzednich działań.Istotny element w stwarzaniu świata stanowi kreatywny związek pomiędzy umysłem, a materią. Tutaj podstawowym czynnikiem są "wiatry" (prana) czyli energie, powstające z nagromadzonej karmy istot, mających właśnie się narodzić. Będąc wyrazem poprzednich działań tych istot, zawierają w sobie specyficzne możliwości i dzięki temu mogą kształtować nowy świat. Te karmiczne energie tworzą więc pomost pomiędzy umysłem, a materią. Według systemu kosmologii Tantry Kalaczakry (Tantry Koła Czasu), porozrzucane w przestrzeni po rozpadzie poprzedniego wszechświata cząsteczki materii, stanowią "galaktyczne nasiona", które łączą się ze sobą tworząc nowe gwiazdy, planety i całe światy. Oprócz wspomnianego już systemu kosmologii Tantry Kalaczakry, kosmologia buddyjska obejmuje jeszcze dwa główne systemy wywodzące się z Abhidharmy i Dzogczen. Warto także zwrócić uwagę na to, że kosmologia buddyjska przyjmuje istnienie wielu (nieskończonej lub skończonej ilości) światów (wszechświatów) oraz ich cykliczny rozpad i powstawanie od nowa. A więc stwarzanie świata nie ogranicza się ani do jednego świata, ani do jednego aktu.


Gnoza
Forma świadomości religijnej, system sprzeciwu, wyjście poza granice uznawanego porządku. Gnoza to wiedza przynosząca zbawienie. Gnostycy głoszą istnienie prawdy hermetycznej, ukrytej. Człowieka przedstawiają jako istotę uśpioną pogrążoną w odrętwieniu. Wiedza oznacza przebudzenie. Gnoza odwołuje się do obrazu. Jej żywiołem są symbole. Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. W gnozie monistycznej świat - rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło nam żyć - jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu.

Dualizm
Pogląd reprezentowany przez wiele religii, doktryn religijnych i herezji, dotyczący natury i pochodzenia dobra i zła istniejącego w świecie. Radykalny dualizm zakłada istnienie dwóch równorzędnych sił "Dobra" i "Zła", "Światła" i "Ciemności", "Dobrego Boga" i "Złego Boga", równorzędnych i współodwiecznych. Widzialny świat miałby być efektem ścierania się tych dwóch sił. Doktryny dualistyczne wiążą materię z pierwiastkiem "złym", zaś element duchowy - z "dobrym". Świat materialny miałby być stworzony przez "Złego Boga", utożsamianego, w doktrynach dualistycznych związanych z chrześcijaństwem, z Bogiem Starego Testamentu (stąd odrzucają one Stary Testament). Człowiek miał powstać w wyniku "uwięzienia" elementu duchowego w materialnym ciele. Bierze się z tego niechęć wyznawców dualistycznych poglądów do materii i do prokreacji, jako przedłużającej "uwięzienie" pierwiastka duchowego w materii. Takie poglądy występowały między innymi w starożytnej Persji oraz w Langwedocji. Przykładami religii dualistycznych mogą być manicheizm czy wierzenia katarów, w pewnej mierze zaratusztrianizm i niektóre doktryny gnostyckie. Głoszone na gruncie chrześcijaństwa tezy dualistyczne są herezjami dla katolicyzmu i wielu innych wyznań chrześcijańskich.

Materializm
Nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. W przypadku nauk humanistycznych za materializm uważa się pogląd, według którego wszystkie myśli, uczucia, decyzje pojedynczych ludzi oraz wytwory kultury i istniejące struktury społeczne wynikają bezpośrednio z "walki o byt", tj. z uwarunkowań materialno-ekonomicznych i są w stosunku do nich wtórne.


Islam
Bóg jest radykalnie jeden i jedyny. Jest stwórcą świata i utrzymuje świat w istnieniu; człowieka będzie sądził na podstawie jego wiary i jego uczynków; będzie to sąd miłosierny, o czym świadczy fakt stworzenia świata i obdarzenia człowieka Jego słowem i łaską. Człowiek jest w pełni odpowiedzialny za swoje czyny, za które zostanie albo ukarany, albo
nagrodzony życiem wiecznym. Człowiek powinien wyznawać swoją wiarę, modlić się, dawać jałmużnę, pościć i (o ile to możliwe) odbyć pielgrzymkę do świętych miejsc (Mekki, a teraz również Medyny). Powinien tworzyć wspólnotę społeczną w czasie i w przestrzeni. Modlitwy, nakazy i ryty zalecane przez K. należy interpretować w świetle wydarzeń, które miały miejsce między 610 a 633 po Chr., i w odniesieniu do ówczesnych grup społecznych i religijnych.

Wierzenia Azteków
Zgodnie z wierzeniami azteckimi, najwyższą władzę w azteckim panteonie sprawował Ometeotl (Dwa Bóg), dwoisty bóg-stwórca składający się z pierwiastka męskiego Ometecuhtli (Pan Dwoistości) i żeńskiego Omecihuatl (Pani Dwoistości ). Zasiadali oni w najwyższym niebie - według wierzeń Azteckich miało być 13 (według innych wersji 12 lub 9) poziomów nieba. Spłodzili czwórkę synów: najstarszy Tlatlauhqui Tezcatlipoca urodził się czerwony, drugi Yayauhqui Tezcatlipoca urodził się czarny, trzecim był Quetzalcoatl, albo Yohualli Ehecatl, najmłodszym zaś Huitzilopochtli (Omotecutli, Maquizcoatl), który urodził się leworęki i bez ciała (miał tylko kości). Pan i Pani Dwoistości powierzyli swoim synom stworzenie świata. Dwaj starsi synowie polecili wykonać pracę swoim młodszym braciom. Stworzyli zatem ogień i połowę słońca. Następnym ich dziełem był mężczyzna, któremu nakazali pracować w polu oraz kobieta, która w darze otrzymała ziarna kukurydzy i warsztat tkacki. Później stworzyli kalendarz, dzieląc go na miesiące i dni, bogów piekła, niższe poziomy nieba i bogów tam zamieszkujących. Następnie stworzyli wodę i rybę (według innych wersji kajmana). Z ryby uczynili ziemię. Słońce, którego była tylko połowa, nie ogrzewało dobrze ziemi. Zatem bogowie przystąpili do dzieła stworzenia jego drugiej połowy. Zgodnie z wierzeniami Azteków, byli oni narodem wybranym. Ciążył na nich obowiązek pełnienia odpowiedzialnej misji związanej z karmieniem słońca, by miało siły wędrować po niebie. Słońce karmione musiało być ludzką krwią i bijącymi jeszcze sercami. Azteccy wojownicy, którzy napoili słońce krwią, w nagrodę mieli prawo przyłączyć się do orszaku swojego boga. Po kilku latach wracali na ziemię w postaci motyli lub kolibrów. Ofiarowywani byli zazwyczaj jeńcy wojenni. Aby ich ilość była wystarczająca, organizowane były tzw. wojny kwietne. Ci, którzy zmarli w inny sposób, trafiali do podziemnego świata, gdzie ulegali unicestwieniu. Wyjątek stanowili zmarli, których śmierć miała związek z wodą, ich dusze trafiały do raju Tlaloca, Tlalocanu. -Słońce nie było jedynym bogiem oczekującym na ofiarę z życia człowieka.Bóg deszczu Tlaloc oczekiwał ofiar z życia dzieci. Łzy niemowląt miały sprowadzać deszcz. Obrzędy religijne Azteków związane były z wieloma rytuałami, poprzedzane tańcami, procesjami. Miały też odpowiednią oprawę w postaci wielobarwnych strojów, masek rytualnych. Aztekowie wierzyli, że wszystko co istnieje, swoje życie, jedzenie i picie, słońce i deszcz, zawdzięczają łaskawości bogów, ich poświęceniu. Bogowie przez swoją łaskę i ofiarę dali życie. Dlatego powinnością Azteków było oddawać im cześć i składać ofiary.

Majowie
Popol Vuh, Księgę Rady Narodu Quiché, można nazwać Biblią Majów. Popol Vuh jest do Biblii zdumiewająco podobne! Na początku zawiera opis stworzenia świata. Nie było jeszcze człowieka ni zwierzęcia, ptaków, ryb, krabów, drzew, kamieni, pieczar, wąwozów, ziół ani lasów: jedno tylko niebo istniało. Istniał tylko bezruch i cisza w ciemnościach w nocy. Tylko Stwórca, Twórca, Tepeu, Gucumatz, Rodzice znajdowali się w wodzie otoczeni jasnością. Wielcy to mędrcy, wielcy myśliciele. Religia Majów była typowo politeistyczna. Posiadali oprócz głównych bogów -stwórców także bogów kukurydzy, jaguara, deszczu itd. - Majowie wierzyli, że ludzkość stworzona została z krwi bogów, z tego względu obowiązkiem ludzi jest ofiarować bogom krew, możliwie często i wiele, czy to własną, czy też cudzą. Oprócz wydzierania serc na żywca z piersi ofiar, Majowie praktykowali samookaleczanie się - przez przedziurawiony język przeciągali ciernie, obdzierali członki, itp. W utoczonej tymi sposobami krwi maczali szmaty lub papier, który następnie spalali, widząc w unoszącym się dymie krwawą ofiarę składaną bogom.

Hinduizm
W obrębie hinduizmu można spotkać dwa różne poglądy na ten temat: monistyczny i dualistyczny. Według pierwszego świat jest tworzony przez Boga cały czas. Według drugiego (zakładającego istnienie trzech osobnych jednostek: Boga, dusz i materii) świat był raz stworzony, gdy Bóg ułożył materię w odpowiednie kształty. Wysnuwano w świętych pismach hinduizmu różne teorie na temat tego w jaki sposób powstał wszechświat - według niektórych powstał ze złotego jaja, według innych ze związku seksualnego itp. Według hinduizmu, pod koniec kalpy wszechświat zostanie zniszczony, a potem po okresie kolejnej kalpy nowy wszechświat będzie powołany do życia. W momencie zniszczenia wszechświata następuje mahapralaja, czyli "wielkie rozwiązanie". Inny pogląd, powszechny wśród śiwaitów głosi, że wszechświat jest nieustannie niszczony i powoływany do życia (symbolem tego jest taniec Śiwy-Nataradźy).