Blaski i mroki średniowiecza

„Nie muszę mówić, że wszystkie problemy współczesnej Europy ukształtowały się, tak jak pojmujemy je dzisiaj w Wiekach Średnich... Średniowiecze jest naszym wiekiem dziecięcym, do którego trzeba ciągle powracać, by poznać historię naszych schorzeń”. Te piękne słowa wypowiedział znany pisarz, Umberto Eco, jednak czy są one odzwierciedleniem epoki? Na to pytanie postaram się odpowiedzieć w swojej pracy.

Nazwę średniowiecza (z łac. Media tempera wieki średnie) wprowadzili twórcy renesansowi, dla oznaczenia okresu rozciągającego się pomiędzy antykiem a nowymi czasami odrodzenia. Przyjęta nazwa stanowiła wyraz pogardy w stosunku do poprzedniej epoki, której zarzucano odejście od kultury antycznej i jej zniekształcenie, a także uległość w stosunku do barbarzyńskich zdobywców cesarstwa rzymskiego. Średniowiecze określa się jako wiek „bezpłodny, mroczny i ciemny” jednak czy tak jest naprawdę? W swojej pracy chciałbym przedstawić bliżej „blaski” i „mroki” średniowiecza.

W przeciągu czasu, jaki zajmowały wieki średnie dochodziło do wielu napięć społecznych, jednym z ich punktów była wieś. Wieśniacy dążyli do wyzwolenia od pańszczyzny, czynszów za pomocą buntu, wielu z nich podnosiło zbrojne sprzeciwy przeciwko swym panom, zarówno będącymi osobami świeckimi jak i duchownymi, ponieważ próbowali przeżyć, często chorzy i przegłodzeni. Powodem protestów było również traktowanie wieśniaków jak niewolników.

Drugim punktem napięć było, bogate, dobrze umocnione z fosą i dużymi murami obronnymi miasto, miejsce zawierające samo w sobie mnóstwo kontrastów. Na środku miasta był duży plac, i ulice wiodące w cztery strony świata. Miejsce to było podzielone na strefy (bogatych, biednych, szlachciców, rzemieślników.) do tego stopnia, że poszczególni ludzie mogli nosić tylko ubrania w kolorze takim, który symbolizował ich pozycję i zajęcie, a nawet nazwy dzielnic i ulic świadczyły o tym, kto je zamieszkuje i czego można w nich szukać. Mieszczanie buntowali się z myślą o zdobyciu władzy i tym samym wyższej pozycji społecznej. Wydaje mi się, że pragnienie władzy było zawsze, również dziś źródłem przemocy.

Społeczeństwo było podzielone na jakby cztery grupy: osoby duchowne, świeckie -wykształcone, świeckie -analfabeci, ale urodzeni w rodzie szlachetnym i chłopi uznawani za tych najgorszych. Osoby duchowne i świeckie wyższego rodu, do których można zaliczyć z pewnością rycerzy, odbywali liczne wyprawy krzyżowe mające na celu dwie rzeczy, a mianowicie zdobycie ziem i lenników oraz nawrócenie lub wytępienie pogan.

W średniowieczu największą władzę miał Kościół, papież i całe duchowieństwo. Ludność w przeważającej części była fałszywie pobożna. Z Kościołem rywalizować mogli jedynie królowie lub książęta, często nie umiejący pisać, wtedy zabierali ze sobą wszędzie kanclerzy i sekretarzy, którzy wykonywali za nich tę czynność. Duchowieństwo miało swoje sądy, jeden z najbardziej znanych i bezlitosnych nosił nazwę „Świętej inkwizycji”, której zadaniem było ściganie i tępienie przede wszystkim herezji. Inkwizytor był głównym „detektywem” i za razem oskarżycielem, obdarzonym wieloma przywilejami z powodu pełnionych funkcji. Inkwizytorem mógł być tylko człowiek wykształcony i duchowny.

Chcąc być obiektywnym wobec epoki, należałoby wspomnieć o „blaskach” średniowiecza. W tamtym okresie powstało wiele wspaniałych obrazów, które miały na celu ozdobienie kościołów i domów. Według mnie malarstwa rozwinęło się do tak wysokiej formy, ponieważ w średniowieczu żyło bardzo mało osób potrafiących czytać, a dokładne obrazy i rzeźby potrafiły w łatwy sposób przekazać każdemu informacje. Istotne było to, że cechą sztuki średniowiecza był uniwersalizm. Sztuka była dla wszystkich, starano się doprowadzić do sytuacji, w której każdy rozumiałby przesłania i dlatego obrazy i rzeźby miały szansę na rozwój. Ciekawą rzeczą jest to, że gardzono sławę, więc autorzy tych wspaniałych dzieł nie ujawniali się. Tak jak malarstwo również rzeźbiarstwo rozwinęło się w okresie średniowiecza, a dla Polaków możliwością do zaszczytu są wspaniałe rzeźby Wita Stwosza. Ołtarz jego autorstwa w kościele Mariackim zyskał sobie sławę w całej Europie, a każdy, kto go oglądał musi uznać jego wielkość i piękności. Rzeźby nie było wykorzystywane jedynie jako ołtarze, ale również wiele płaskorzeźb ozdabiało mury kościołów.

Średniowieczna architektura, a przede wszystkim styl gotycki przekonuje nas, że na pewno nie można mówić o wiekach średnich jako epoce ciemnoty. Jedynie budownictwo wczesnego średniowiecza nie było zbyt okazałe. Styl romański (XI-XIII w.) charakteryzuje się prostotą formy i „ciężkim” stylem. We wnętrzu panował półmrok, gdyż okna tych budynków były niewielkie. Kościoły te były zdobione przez płaskorzeźby, ale i to nie tworzyło z nich czegoś wyjątkowego. Styl jesieni średniowiecza w architekturze – styl gotycki był zupełnie inny. W nim zaskakuje nas wysokość kościołów i wież, które rywalizowało o to, by być jak najbliżej Boga. Gotyckie budowle są bardziej delikatne niż romańskie. Występuje tam wiele łuków, a wnętrze rozświetlane jest przez niesamowite witraże. Dachy są strzeliste. Wspaniałą gotycką budowlą jest katedra w Notre Dame. W Polsce nie ma takich wielkich i okazałych budowli, ale jako przykłady stylu gotyckiego można podać kościół Mariacki, i zamek krzyżacki w Malborku.

W średniowieczu nastąpił również rozwój literatury. Autorami dzieł byli najczęściej mnisi. Pisano hagiografie, historiografie i utwory rycerskie. Literatura była silnie nasycona wzorcami postaw, a jej głównym zadaniem było kształtowanie właściwych wzorców osobowych, właściwych postaw moralnych i wpajanie odpowiednich ideałów. Dlatego o literaturze tego okresu mówi się, że jest to literatura parenetyczna, która przytacza liczne przykłady właściwych postaw, typowych dla idealnego władcy, rycerza i ascety. Właściwy model zachowań, typowy dla rycerza prezentuje "Pieśń o Rolandzie". Jej bohater to rycerz, który za cel nadrzędny stawia sobie przestrzeganie etosu rycerskiego. Zasady postępowania dobrego władcy kryje w sobie "Kronika" Galla Anonima. Kronikarz kreśli wizerunek na podstawie sylwetek Bolesława Krzywoustego oraz jego przodka, Bolesława Chrobrego. Według Anonima król powinien być człowiekiem sprawiedliwym i rycerskim. Powinny go cechować męstwo, moc, przebiegłość oraz pobożność i mądrość. Trzeci wzorzec postawy, wykreowany przez średniowieczną literaturę dotyczył postawy człowieka oddanego służbie bożej. Człowiek ten powinien zapomnieć o sprawach ziemskich, powinien podporządkować wszystkie swe myśli Bogu. Cel jego życia nie znajduje się na ziemi, lecz poza nią - jest nim osiągnięcie świętości i zbawienia. Prawdziwy asceta powinien wyrzec się wszelkich dóbr materialnych, dla niego istnieć powinno jedynie dobro duchowe.

Średniowiecze dało podstawy filozofii. Najważniejsze z nich to augustynizm - teorie św. Augustyna (IV/V w.) Twierdził on, że człowiek jest usytuowany na granicy bytów wyższych (aniołowie) i bytów niższych (zwierzęta). Stąd rozdarcie człowieka między dobrem a złem, duchowością i cielesnością. Filozof uważał, że człowiek powinien wznosić się coraz wyżej. Kolejnym poglądem filozoficznym był tomizm. Tomasz z Akwinu uważał, że człowiek powinien walczyć ze złem i zajmować na "drabinie bytów" najwyższe miejsce. Franciszkanizm –to poglądy św. Franciszka z Asyżu. Filozofia ta zawiera miłość do wszelkich stworzeń, miłosierdzie, braterstwo i ubóstwo.

Według mnie argumenty przytoczone temu, że średniowiecze było epoką ciemnoty, są niezbyt przekonujące. Każda epoka ma plusy i minusy.... Mroki średniowiecza, to przede wszystkim upadek państw i ludów, zarazy dziesiątkujące populacje, ciągłe wojny, zacofanie, prowincjonalizm a także bigoteria, jednakże wszystko to „kryją blaski” epoki. To średniowiecze dało początek filozofii, nie wspomnę już o pięknych pozostałościach architektonicznych, zakasujących rzeźbach i mistrzowsko namalowanych obrazach. Najlepszym zakończeniem mojej pracy będą słowa wypowiedziane przez Adama Asnyka:
„Każda epoka ma własne cele”......