Wizerunek śmierci w literaturze: antyku, średniowiecza i renesansu

Pytanie o to czym jest śmierć przewija się przez wszystkie epoki literatury. Według encyklopedycznej definicji jest to ustanie funkcji życiowych, wynikające z nieodwracalnego zachwiania równowagi funkcjonalnej i załamania wewnętrznej organizacji ustroju. Dla pisarzy, czy poetów pojęcie śmierci jest argumentem do podjęcia tematów przemijania, lęku przed rozstaniem się z doczesnym życiem i bliskimi, czy postawienia pytania, o to co nas czeka po odejściu z tego świata. Naturalną ludzką reakcją w obliczu tego zjawiska jest niepokój, strach i bezradność, dlatego być może stała się jednym z najczęściej podejmowanych przedmiotów rozważań artystów, którzy tworząc przeróżne wizerunki śmierci – począwszy od nadawania jej ludzkich cech, w celu oswojenia, poprzez ukazywanie jej symbolicznego znaczenia lub akcentowanie jej bezsensu, skończywszy na przedstawianiu bohaterów w obliczu heroicznego zgonu – chcą wyzbyć się niepokoju związanego z jej niespodziewanym przyjściem.

Już w starożytnej mitologii pojawia się obraz podziemnego świata zmarłych, gdzie (jak wierzyli antyczni Grecy) udają się ludzie, zakończywszy życie na ziemi. Kraina zmarłych dzieli się na trzy części : obfite w błogość Pola Elizejskie, gdzie trafiają wyjątkowo zasłużeni ludzie, ci którzy nie wyróżniali się na ziemi trafiają do Erebu, natomiast pełen męki i cierpienia Tatar gromadzi, tych którzy narazili się bogom. Władcą podziemi jest Hades, mający zawsze przy swym boku trójgłowego psa – Cerbera. Jego żona to uprowadzona z świata ziemskiego Persefona. Droga do krainy zmarłych wiedzie przez rzekę Styks, przez którą zmarłych przeprawia ponury Charon, pobierający opłatę w wysokości jednego pieniążka (stąd zwyczaj wkładania do ust zmarłych - monety). W świadomości starożytnych Greków istniał także młody, uskrzydlony bóg – Tanatos – uosobienie śmierci.

Pojawił się on między innymi w micie o Syzyfie, który próbował oszukać śmierć. Gdy przyszedł czas zgonu bohatera i bogowie zesłali bożka śmierci, by zabrał go z ziemi Syzyf uwięził Tanatosa i nikt nie musiał już umierać. Dopiero Ares uwolnił bożka i król Koryntu trafił do podziemnego królestwa zmarłych, lecz zanim umarł zdążył polecić żonie by nie grzebała jego zwłok. Poszedł do Hadesa, by ten pozwolił mu zejść na ziemię i dopilnować pochówku. Uzyskawszy zgodę, zaszył się w pałacu i ani myślał o powrocie do świata zmarłych. Wtedy Hermes osobiście udał się po nieposłusznego króla, a karą za jego podstępy było wtaczanie ogromnego głazu na stromą górę, lecz za każdym razem gdy Syzyf już był blisko kamień się osuwał i musiał zaczynać pracę od nowa. Jest to symboliczne ukazanie, że przed siłą wyższą jaką jest śmierć nikt nie zdoła uciec. Syzyf pomimo dobrze przemyślanych podstępów i tak w efekcie ostatecznym trafił do krainy zmarłych, gdzie całą wieczność będzie pokutował za swoje nieposłuszeństwo.

Zgoła inny, niż mitologiczny obraz życia po śmierci prezentuje nam Pismo Święte. Chrześcijanie wierzą, że dusza zmarłych, w zależności od tego jak człowiek postępował za życia, trafia do jednego z trzech stanów: piekła, gdy za życia człowiek świadomie sprzeciwiał się nauce Kościoła i nie miłował Boga, czy nieba, gdy żył świętobliwie. Istnieje także czyściec, czyli miejsce smutku, pokuty i niedoli, przygotowujące duszę do życia w niebie. W porównaniu z zaświatami mitologicznymi biblijne niebo, czyściec, czy piekło wydają się bardziej realne i dostępne.

W późniejszych epokach, szczególnie średniowieczu, czy baroku, artyści, przy okazji analizowania konspektów śmierci, często odwołują się do biblijnych słów z Księgi Koheleta "Vanitas vanitatum, et omnia vanitas", czyli ‘’marność nad marnościami i wszystko marne’’. Tekst ten podkreśla kruchość życia i sugeruje by nie przywiązywać się nazbyt do doczesnych spraw, albowiem zostaliśmy stworzeni do wyższych celów. Człowiek poddany jest prawom przemijania i zapomnienia, dlatego powinien czerpać z życia.

Omawiając Pismo Święte nie sposób nie wspomnieć, o męczeńskiej śmierci Jezusa z Nazaretu. Został on ukrzyżowany za mianowanie się królem żydowskim i Synem Bożym. Umierał długo i w boleściach, a wszystko po to by dać ludziom zbawienie. Poddając się bólowi i cierpieniu, a w efekcie ostatecznym śmierci Jezus wykazuje się heroizmem, a zarazem niezwykłym miłosierdziem. Jest to bezwątpienia śmierć tragiczna, lecz dokonana w imię wyższych wartości. Śmierć imponująca, ale także wywołująca współczucie.

‘’Momento mori’’, czyli ‘’pamiętaj o śmierci’’ to hasło przewodnie średniowiecza, w którym to wszelakie tematy związane z przemijaniem były często podejmowane w sztuce. Można wręcz zaobserwować fascynację przedstawicieli epoki tą tematyką. Śmierć ukazywano w różnych konspektach, ale zawsze podkreślano jej metafizyczny i religijny wymiar.
Motyw pięknego i godnego odchodzenia do świata zmarłych, został zawarty w ‘’Pieśni o Rolandzie’’. Główny bohater był rycerzem walczącym u boku Karola Wielkiego podczas wojny w Hiszpanii. Jego oddział, osłaniający tyły wojsk króla, został zaatakowany przez wroga. Roland kierując się dumą i lojalnością wobec władcy nie wezwał posiłków, skutkiem czego była śmierć całego oddziału. W ostatnich chwilach życia bohater położył się zwrócony w stronę Hiszpanii i modląc się skonał. Można dyskutować, czy decyzja o nie wezwaniu pomocy była słuszna, bo w końcu wielu rycerzy przypłaciło to życiem, jednak bohater w swoim postępowaniu kierował się patriotyzmem i lojalnością wobec króla, a to z pewnością zasługuje na pochwałę. Według Rolanda lepiej było zginąć na polu walki, aniżeli wezwać posiłki. Co prawda przypłacił za to życiem, aczkolwiek umarł jako bohater, do końca kierując się etosem rycerskim.

Strach przed śmiercią towarzyszy każdemu, zarówno współczesnemu człowiekowi jak i średniowiecznemu. By nieco oswoić się z wizją nieubłagalnego kresu życia, autor ‘’Rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią’’ personifikuje symbolicznego kostucha, przedstawiając go w nieco groteskowy sposób. Utwór obrazuje stosunek ludzi średniowiecza do śmierci, która przedstawiona jest jako szkaradna kobieta o rozkładającym się ciele, w białej płachcie, trzymająca kosę. W wierszu pojawia się charakterystyczny dla średniowiecza motyw Dance Makabre, czyli tańca śmierci. Jest to ukazywanie ludzkiego bytu, jako czegoś nietrwałego, do czego nie należy się przywiązywać, ponieważ śmieć i tak każdego dosięgnie, bez względu na jego status społeczny, czy zasługi za życia. Motyw ten w wierszu ujawnia się podczas wyliczania przez śmierć kogo dosięgnie, i tak na przykład nie zawaha się pozbawić życia : chorych, zdrowych, biednych, bogatych, młodych, starych, królów, filozofów, rzemieślników, duchownych i wielu innych.
W utworze zawarty obraz kostucha jest adekwatny do wyobrażeń wizerunku śmierci, który przewija się przez całe średniowiecze. Warto zwrócić uwagę na ogromną rozbieżność pomiędzy wyobrażeniami ludzi antyku, którzy śmierć widzieli w młodym, czarnym, uskrzydlonym bóstwie, a przedstawicielami wieków średnich, którzy w swoich wyobrażeniach skłaniali się ku znacznie bardziej szkaradnemu kostuchowi z kosą.

‘’Wielki testament’’ Francoisa Villona to kolejny przykład podejmowania przez średniowiecznych przedstawicieli zagadnienia przemijania. W fragmencie Potęga śmierci autor odwołuje się do motywu Dance Makabre wyliczając stany społeczne ludzi, których i tak zabierze śmierć. Opisane jest także okrucieństwo alegorycznego kostucha, który dotknąwszy ludzkiego ciała zmienia je z pięknego na wręcz odrażające. Villon buntuje się przeciwko umieraniu kobiet, które są tak piękne, że powinny żyć wiecznie. W Balladzie o paniach minionego czasu autor wylicza kobiety, które zapisały się w historii, lecz nie wiadomo gdzie się podziały. Jest to topos ‘’Gdzie oni są ?’’, wyliczający sławnych ludzi, którzy umarli i nie możemy stwierdzić, gdzie teraz przebywają. Na ziemi tworzyli oni wspaniałe rzeczy, a po ich śmierci przedstawiciele okresu średniowiecza nie chcą pogodzić się z ich stratą i bezdźwięcznie powtarzają ‘’Ubi sunt?’’, czyli gdzie oni są ?.

Przedstawiciele wieków średnich wyobrażali sobie nie tylko wizerunek śmierci, ale także miejsca, do którego trafia się po odejściu z ziemskiego życia. Swoje koncepcje na ten temat zapisał w swoim dziele ‘’Boska komedia’’ Dante Alighieri. Autor ukazuje zaświaty w sposób metafizyczny, są to jedynie jego wyobrażenia. Chce zaspokoić swoją ciekawość dotyczącą zaświatów. Przemierza wraz ze swym przewodnikiem Wergiliuszem piekło i czyściec oraz wraz z ukochaną Beatrycze - niebo. Według poety piekło ukryte jest głęboko pod ziemią, a w jego centrum spoczywa szatan. Czeluście ciemności otwiera brama, na której widnieje napis ‘’Ty, który wchodzisz żegnaj się z nadzieją…’’, co sugeruje niezmierzone męki ogarniające to miejsce. Jak mówi Dante na każdego grzesznika czeka inna kara np. ci, którzy poddali się zmysłom niczym stado ptaków zostaną porwani przez wicher i nigdy już nie zaznają spokoju. Czyściec zobrazowany jest jako stroma góra, którą wieńczy niebo. Alighieri poniekąd nawiązuje swoimi wyobrażeniami do biblijnego porządku zaświatów ( niebo, czyściec i piekło ), ale wzbogaca je o własne sugestie.

Renesans to epoka, w której ludzie żyli z dnia na dzień, a za hasło przewodnie uważali Carpe Diem, czyli chwytaj dzień. Dopiero w późnym odrodzeniu artyści zaczynają się zastanawiać nad nieubłagalną przemijalnością. Najsłynniejszym poetą tego okresu, który podjął się opisania uczuć towarzyszących śmierci najbliższej nam osoby, jest Jan Kochanowski.

Autor poświęca cykl dziewiętnastu Trenów ukochanej córce Urszuli, zmarłej w wieku trzech lat. Łamie tym samym klasyczną zasadę teorii poezji, mówiącą o tym, że bohaterami trenów mogą być wyłącznie dostojnicy, zasłużeni za życia. Poeta w utworach opisuje swoje zmagania z bólem i cierpieniem po stracie córki, ale także podejmuje polemikę ze swoją życiową filozofią.
W pierwszych ośmiu ternach Jan z Czarnolasu, lamentuje i wylicza zalety córki. W kolejnych trzech osiąga apogeum swojego cierpienia i upadają w nim filozofie, które kształtował przez całe życie. W Trenie IX autor gloryfikuje mądrość, wyliczając jej walory. Następnie wcześniej wymienione zalety zestawia z własnymi refleksjami. Dochodzi do wniosku, że mądrość na nic się zdaje w momencie śmierci najbliższej osoby. W godzinie próby zawodzi go także stoicyzm i musi cierpieć tak jak wszyscy ludzie. W Trenie X poeta zwraca się do córki, chciałby wiedzieć gdzie znalazła się po śmierci. Występuje tu motyw Gdzie oni są ?. Wylicza miejsca, takie jak biblijny raj, czy czyściec lub mitologiczne wyspy, czy buddystyczne przemiany w zwierzęta. Czuje się bezradny, wobec tej zagadki. Zaczyna wątpić w Boga, ponieważ widzi, że w obliczu takiego cierpienia nawet wiara nie może mu pomóc ( upada w nim wiara w Boga ). Tren XI podkreśla upadek cnoty. Autor zaczyna go kontekstem historycznym, przywołując tezę Brutusa, twierdzącego że ‘’cnota jest tylko słowem’’. W utworze podważa wartość cnoty. Kończy apostrofą do żałości i pytaniem retorycznym, w którym pyta czy ma stracić także rozum. W kolejnych Trenach Jan Kochanowski odzyskuje spokój, by w Trenie XIX powrócić do dawnych poglądów. Cykl Trenów oddaje jak bardzo śmierć bliskich nam osób burzy doczesny porządek życia, jak trudno jest się podnieść po tak ogromnej stracie i jak długa droga czeka nas by powrócić do ‘’normalności’’.

Śmierć była tematem literackim od zawsze, bo od zawsze ten problem dotyczył każdego człowieka. Zmieniały się tylko sposoby jej przedstawiania i funkcja tego motywu. W mitologii była dopełniona licznymi obrzędami, a wyobrażenia na jej temat wykraczały poza granice realizmu. W biblii przedstawiona jest optymistyczna dla prawych ludzi wizja zbawienia. W średniowieczu była bliska człowiekowi, często o niej rozmyślano i podejmowano jej temat w sztuce. Wyobrażano ją sobie jak kobietę z kosą o szkaradnej twarzy, bezlitosną dla ludzi. Natomiast w renesansie przez maksymę „Carpe Diem” była czymś odległym, o czym nie myślało się zbyt często, co nie zmienia faktu, że Treny przedstawiciela renesansu – Jana Kochanowskiego są bardzo uniwersalnym źródłem wiedzy o sferze uczuć towarzyszących śmierci. Jak widać, śmierć można przedstawiać na wiele sposobów, na wiele sposobów można też rozważać jej rozmaite aspekty. Śmierć jest najbardziej nieodzownym elementem naszego życia. Nasze istnienia mogą być skrajnie różne, ale wszyscy zmierzamy do takiego samego finału, którym jest odejście z tego świata. O tym, czy życie po śmierci istnieje, będziemy mogli przekonać się dopiero wtedy, kiedy sami odejdziemy, nie wcześniej. Do tego czasu pozostaje nam bazowanie na własnej wyobraźni lub artystów antyku, średniowiecza, renesansu, czy innych epok. Mam nadzieję, że przedstawione przeze mnie dzieła literackie udowodniły, że śmierć, choć jest tematem bolesnym, może być też fascynująca, zaś odkrywanie wytworzonych wokół niej zjawisk kultury to niezwykle barwna, wielowymiarowa przygoda.

Plan prezentacji
I WSTĘP:
1. Pojęcie śmierci
2. Cel podejmowania przez poetów tematu śmierci

II ROZWINIĘCIE:
3. Antyk
3.1. Mitologia :
3.1.1. Hades
3.1.1.1. Trzy części Hadesu
3.1.1.2. Władca – Hades
3.1.1.3. Charon
3.1.1.4. Tanatosa
3.1.2. Mit o Syzyfie
3.1.2.1. Potęga śmierci
3.2. Biblia:
3.2.1. Niebo, czyściec, piekło
3.2.2. Księga Koheleta
3.2.2.1. Vanitas vanitatum, et omnia vanitas (marność nad marnościami i wszystko marne )
3.2.3. Śmierć Jezusa
3.2.3.1. Znaczenie
4. Średniowiecze:
4.1. Momento Mori –( pamiętaj o śmierci) hasło przewodnie średniowiecza
4.2. Pieśń o Rolandzie
4.2.1. Przykład bohaterskiej śmierci w literaturze
4.3. Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią
4.3.1. Wizerunek śmierci
4.3.2. Motyw Dance Makabre
4.3.3. Porównanie wizerunku średniowiecznej śmierci z antyczną
4.4. Francois Villon – Wielki Testament
4.4.1. Opis ciała dotkniętego śmiercią
4.4.2. Bunt przeciwko śmierci kobiet
4.4.3. Topos : Ubi sunt ? ( Gdzie oni są ? )
4.5. Dante Alighieri ‘’Boska komedia’’
4.5.1. Wizja piekła Dantego
5. Renesans
5.1. Jan Kochanowski Treny
5.1.1. Tren IX
5.1.1.1. Upadek stoicyzmu
5.1.2. Tren X
5.1.2.1. Upadek wiary
5.1.3. Tren XI
5.1.3.1. Upadek cnoty

III ZAKOŃCZENIE
6. Podsumowanie